Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде сталинчи къайгъылы чюйре режимни ууундан ненча гюнахсыз халкъ кёчгюнчюлюкню азабларын чекгени дуниягъа белгилиди.

1941-чи джыл немчала, 1941-1942-чи джыллада финле, 1943-чю джыл къарачайлыла, 1944-чю джыл малкъарлыла, къалмукълула, кърым татарлыла, месхетинчи тюрклюле, чеченлиле бла ингушлула кеслерини гитче ата джуртларындан автономияларын тас эте, Къазахстаннга, Орта Азия бла Сибирге ашырылгъандыла. Кёчгюнчюлюкде ол халкъланы ары-бери барыргъа, кеслерини тиллеринде сабийлерин окъутургъа, адабият, маданият джанындан да миллетликлерин сакъларгъа мадарлары болмагъанды. Къарачайлыла бла малкъарлыла кеслерини тил, тин, юй-турмуш байлыкъларын сакълаялмазча, кёбчюлюкде джашаялмай, эриб кетерча, юйдегилени ууакъ-ууакъ бёлюб, талай республиканы, областланы шахарлары бла эллерине ашыргъандыла: Чимкент областха 142, Джамбул областха 128,  Акмолинск областха 13, Къызылорда областха 2, Павлодар областха 10, Талдыкурган областха 3, Кёкчетау областха 3, Семипалатинск областха 6, Караганда областха 3, Актюбинск, Джезкъазгъан шахарлагъа, Къыргъызстаннга 199, Узбекистаннга 39, Таджикистаннга 2 юйдегини. Бютеулей да 580 эл  бла  шахаргъа  кау-куу этиб юлешгендиле.

Спецпереселенец атлы халкъланы джаш тёлюлерине институтлада окъургъа эркинлик болмагъанды. Комендантладан эркинликсиз бир джерден башха джерге баргъанны джорукъну бузгъаннга санаб, айыбына джолукъдургъандыла, сюдлюк-джоллукъ этгендиле. Спецпереселенецлени джашлары бла къызларыны  депутатлыкъгъа сайланыргъа, уллу къуллукълада ишлерге, джашларыны аскерде къуллукъ этерге да эркинликлери болмагъанды. Школлада окъургъа сабийлени 40 процентини  мадары  болгъанды.

Къарачай халкъ кесини  гитче Ата джуртуна къайтханлы 61 джыл болду. Бюгюннгю джаш тёлю ол кёчгюнчюлюкден, ата-аналарына джетген артыкълыкъладан уллу хапарлы тюлдю. Кёчгюнчюлюкде халкъланы ишчи къоллары сынамагъан къыйын, къоркъуулу иш болмагъанды. Джанларына татыб тургъан адамла, техникасыз-башсыз къуру къоллары бла юйдегилерин сау къалдырыр дыгаласда, джанларын-къанларын аямай уруннгандыла. Пахта-Аралны мамукъ тюзлеринде, Къазахстан бла Къыргъызстанны шекер чюгюндюр, тютюн, кендир ёсген бачхаларында ишлегендиле. 1944-чю джыл «ышаннгысыз» халкъланы уланларына саналыб, фронтладан алыб ашырылгъан джашланы Сибирге, Кострома, Рязань областлагъа, агъач кесерге, Иркутск бла Караганданы шахталарына, Москва бла Ленинградны метроларына, Волхов ГЭС-ни джангыртыу джер ишлеге, дагъыда ала кибик саулукъларына, джанларына татыр ауур ишлеге ашыргъандыла. Кавказны джумушакъ, джандет хауасын солуб ёсген эркишилеге, аланы джюреклери тартмагъан, дженгил тюрлене тургъан къышы сууукъ, джайы мардасыз исси хауа, ачлыкъ-джаланнгачлыкъ бек хыны тийгендиле. Ёмюрлени узунуна Шимал Кавказны ариу табигъатында юйреб келген халкъланы адамлары ол къуджур, хыны табигъатха илешиб къалалмагъандыла. Артыкъ да бек кёчгюнчюлюкню ал джыллары къыйын болгъандыла. Джангыз 1944-чю джылны ичинде чеченлиле, ингушлула, къарачайлыла, малкъарлыла 23,7 процент, кърым татарлыла 19,6 процент, къалмукълула 17,4 процент адамларын асырагъандыла. 1948-чи битимсиз джыл кёчгюнчюлеге бек къоркъуулу, ачлыкъ, ёлюм да сынатхан джыл болгъанды.

1945-чи - 1950-чи джыллада кёчгюнчю халкълада ёлюм сынагъандан  сабий туууб  къошулгъан эки къатха аслам болгъанды. Ол эки джылны ичинде чеченлилени, къарачайлыланы, малкъарлыланы, ингушлуланы барына да 53 557 сабий туугъанды, аланы ёлгенлерини саны уа 104 903 адам  болгъанды.  Къуру къарачайлыладан кёчгюнчюлюкде 22 000 сабий ауушханды.

Ол халкъла кеслерини джуртларындан къысталсала да, къыйын, ауур ишледе джигер уруна, Сибирни, Къазахстанны, Орта Азияны, бютеулей да СССР-ни экономикаларыны ёсюмлерине уллу юлюш къошхандыла.

Ал кёзюуледе ол халкъланы «эркелетирге» излемеген джергили халкълагъа кеслерини урунууну сюйгенлери, кирсиз иннетлери бла сюйдюре билгендиле.

Бир кесек эс джыя келген кёчгюнчюле къысха заманны ичине урунууда уллу джетишимле эте башлагъандыла. Къарачайлыладан къуралгъан ишчи бригадаланы джетишимлери джашагъан джерлерини чеклеринден кенгде айтыла тебрегенди. Мингле бла къарачай джашла бла къызладан къуралгъан бригадала бла звенола урунууну алчылары атны джюрютгендиле. Социалист эришиулеге таукел къошулуб, стахановчула болуб, кёчюучю Къызыл байракъланы алыб, ачха саугъалы болуб тургъандыла. Алай бла 1946-чы джыл  джангыз Къазах ССР-ни Джамбул областында 3045 кёчгюнчю (асламысы къарачайлыла) сыйлы саугъалагъа ие болгъандыла. Чюгюндюрде уруннган къарачайлы алчыладан ненчасы республика дараджада эл мюлк эришиулеге, Бютеусоюз эл мюлк кёрмючге да (ВСХВ) къошулгъандыла. Сёз ючюн, Джамбул областда Гродековская атлы орта школну сохталары юнатла Ортабайланы Римма, Халилланы Била бла Роберт, школ участоклада шекер чюгюндюр ёсдюрюб уллу битим алгъанлары ючюн, Бютеусоюз эл мюлк кёрмючге къошулгъандыла. Ортабайланы Римма уа юч кере да республика эл мюлк кёрмючде джетишимлерин кёргюзюб, бир алтын, эки да кюмюш медаль бла саугъаланнганды. Суу бла сугъарылгъан джерледе будайдан, шекер чюгюндюрден да уллу битим алгъанлары ючюн, СССР-ни Баш Советини Президиуму 1952-чи джыл никкол (июнь) айны 9-да Къыргъыз сынам-селекциялы станциясыны 27 къуллукъчусуна, аланы ичлеринде 12 къарачайлыгъа сыйлы саугъала бергенди. Звено башчы Хапаланы Мариям 6,9 гектар джерден 783,3 центнер чюгюндюр алыб, Ленинни ордени бла саугъаланнганды. Звено башчыла Гаджаланы Джанымхан  бла Сюйюнчланы Гокка Урунууну  Къызыл Байрагъы орден бла, Лайпанланы Асият, Шаманланы Маруа, Умарланы Фатима, Эрикгенланы Балбу, Хапаланы Мариям эмда башхала Ленинни орденлери бла, къойчу Хубийланы Къожай да къралны эм сыйлы саугъасы Ленинни ордени бла юч кере саугъаланнгандыла. Джюзле, мингле бла саналгъан урунууну алчылары Урунууну Къызыл Байрагъы, «Хурмет Белгиси» орденлеге, медаллагъа ие  болалгъандыла.

Къарачайлыла мамукъ ёсдюрюуде, джыйыуда да тири ишлегендиле. «Пахта-Арал» совхозда бригадалагъа тамадалыкъ этген къарачайлыла: Акъбайланы Мухаджир, Гербекланы Солтан, Байрамукъланы Дуда, Джатдоланы Азамат эмда Ёртенланы Пача хар джыл сайын мамукъ битим алыудан уллу джетишимлени кёргюзгендиле. Бригада башчыла бла алчы къарачай джерчиле тюрлю-тюрлю кърал саугъала алгъандыла, Бютеусоюз эл мюлк кёрмючню алтын эмда кюмюш медалларына ие болгъандыла.

Къарачайлыла тютюн (табак) чапыракълы битим ёсдюрюуге да уллу къыйынларын салгъандыла. Ол ишде уруна, Калинин атлы колхозну бёлек къарачай ишчиси 1949-чу джыл  4,2 гектар джерни хар гектарындан  17-шер  центнер тютюн чапыракъ алгъанлары ючюн, орденле бла медалла алгъандыла. Звено башчы Ёзденланы Мариям бла колхозчу Байрамукъланы Назифатха саугъагъа  Урунууну Къызыл Байрагъы орденле берилгендиле.

Айтылгъанны тышында да, къарачай халкъ Къазахстан бла Орта Азияда малчылыкъда да джетишимлери бла махталыр ючюн къалмагъанды. Джюзле бла къарачай малчыла малчылыкъда уллу джетишимле этиб, кърал саугъаланы алгъандыла. «Пахта-Арал» совхозну ийнек саууучусу Джатдоланы Къаракъыз 13 джылны ичинде кёб сют саууб тургъаны ючюн, Ленинни ордени бла саугъаланнганды. 1954-чю джыл ол 11 ийнекден  45970 литр сют саугъанды. Ленинни орденин да ол джетишими ючюн алгъанды. Аллай сыйлы орденнге Къыргъызияда Фрунзе областда  Сталин атлы районну  «Коммунизмге джол»  колхозуну айтылгъан тууарчысы  Семенланы Тинимек да 1948-чи джыл 41 этли тууаргъа суткагъа 922-шер грамм ауурлукъ къошдургъаныны себебинден ие болгъанды.

Барлакъ (целина) джерледе да кёб къарачай  джашла тракторлада, комбайналада, машиналада ишлегендиле. Джангыз Джамбул областда  1955-чи джыл урунууда уллу джетишимлери ючюн, 165 къарачайлы Бютеусоюз эл мюлк кёрмючге къошулгъандыла, 28 комсомолчу комсомолну обкомуну грамоталарын, 150 да райкомну махтау къагъытларын алгъандыла. Кёб тракторист, комбайнёр къарачай джашха «Къазах ССР-ни махтаулу трактористи» бла «Къазах ССР-ни  махтаулу комбайнёру»  деген  сыйлы атны бергендиле. Джамбул областда механизаторланы ичлеринде барлакъ джерле бла хайырланмай тургъан джерледе, 1956-чы джыл уллу битим алгъанлары ючюн да, кёб къарачайлыны аты махтау бла айтылгъанды. Аланы тизимлеринде: комбайнёрла Биджиланы Анзор, Къоджакъланы Алий, Къоркъмазланы Исмаил, шофёр Эбзеланы Муссалий дагъыда башхала Къызыл Байракъны ордени бла, башха он джаш да «Хурмет Белгиси» орденле бла, талай джашыбыз да «Урунууда джигерлиги ючюн» («За трудовую доблесть»), «За освоение целинных земель» медалла бла саугъаланнгандыла.

Депортациягъа тюшген халкъладан кёб адам шахарла бла район аралыкъланы фабрикалары бла заводларында уруннгандыла. Сёз ючюн, стахановчу къарачайлыла Чалдовар аякъ кийим тикген фабрикада, Васильевскеде ат керекле этген заводда, Чуйну чюгюндюр бачхаларында, Фрунзе (Бишкек), Джамбул (Тараз), Чимкент, Талас, Мерке дагъыда башха шахарлада уруннгандыла.

Керти да уллу джетишимлени къарачайлыла шекер чюгюндюр ёсдюрюуде этгендиле. Къазах ССР-ни Джамбул областында 17-18 джыл болгъан таулу  къызла Къобанланы Нузула бла Шидакъланы Патия уллу битим алгъанлары ючюн, Ленинни экишер ордени бла саугъаланыб, Социалист Урунууну Джигитлери атха ие болгъандыла.

Депортацияны джылларында, гитче джуртларындан  къысталыб, чексиз кёб къыйынлыкъла сынагъанлары ючюн, кърал башчылагъа къара джюрек тутуб турмай, Орта Азия бла Къазахстанда урунууну хар тюрлю да фронтларында джигер уруннгандыла. Ала эгеч-къарнаш кибик шохлукъда оруслула, къазахлыла, къыргъызлыла, таджиклиле, узбеклиле бла бирге шекер чюгюндюр, мамукъ, тютюн чапыракъ, кендир ёсдюрюуде джетишимли ишлегендиле. Аланы биригиб уруннганлары араларында къарнаш шохлукъну бегирине себеб болгъанды. Алай бла къарачай халкъ кесини урунууда, интернационализмде, бир-бирлерине тёзюмлюлюкде (толерантность) ашхы шартларын башха халкъланы джашауларына да сингдиргенди.

1957-чи - 1959-чу джыллада кёчгюнчюлюкден гитче Ата джуртуна, Кавказгъа, къайтыб келгенден сора да, къарачай халкъ Къарачай-Черкес  автоном областны экономикасына, промышленностуна, эл мюлкюне, маданиятына, адабиятына, илмугъа, медицинагъа, дагъыда башха айныууна уллу юлюшюн къошханды. Экономиканы ёсюмюне  къошхан юлюшлери ючюн, къарачайны джашлары бла къызлары кърал саугъала бла саугъаланнгандыла. СССР-ни эм сыйлы саугъасы Ленинни орденлери бла къарачай къойчула Боташланы У.А., Долаланы Х.Х., Батчаланы Х.А., Байрамукъланы М.Х., Къочхарланы Ф.М.,  къарнашла Лайпанланы Хусей бла Хасан; сют саууучула Къобанланы Б.С., Абайханланы А.У.; школну директору РСФСР-ни махтаулу устазы Аджиланы Х.А. эмда башхала саугъаланнгандыла. Джюзле бла тергелген къарачайлыла Къызыл Байракъны ордени бла, Халкъланы шохлугъуну, «Хурмет Белгиси» орденлери бла, «За трудовое отличие» медалланы джюрютгендиле. Къарачай халкъдан ючеуленнге - Ёзденланы Добайгъа, Черкесланы Магометге, Байрамкъулланы Зухрагъа – «Социалист Урунууну Джигитлери»  деген сыйлы ат берилгенди.

XIX-чу ёмюрню 30-чу джылларында Кавказда къуллукъ этиб тургъан эресейчи генерал-лейтенант Иоган (Иван Фёдорович) Бларембер, эшта, джангылыб джазмагъанды къарачайлыланы юсюнден бу сёзлени: «Ала урунууну бир да бек сюйген  адамладыла. Кёбюсюне малчылыкъ бла джерчиликде урунадыла».

Биз, къарачайлыла, мындан ары да урунууну сюйгенибизни тас этмезлигибизге бек ышанабыз.

 

  КЪОЙЧУЛАНЫ Аскер,

тарих илмуланы доктору, профессор, РФ-ны илмусуну сыйлы къуллукъчусу. 

 
{jcomments}