Ёмюр джашауларын джамагъатха, миллетлерини тамбла кюню ашхы болуруна атаб, халал къуллукъ этген джердешлерибиз кёбдюле. Асламысына ала кёкюреклерин тюйюб, махтаныб айланмай, сабыр, тынгылауну басыб, ишлерин тыйыншлысыча баджара, джашайдыла. Бюгюн биз хапарын айтырыкъ да аллай адамланы бириди.

Джуккаланы Джаббай хаджи бюгюнлюкде Знаменское элни сыйлы къартларыны бириди, аны хар не джумушун да кереклисича тындырыргъа джараб тургъан адамды. Ол 1938-чи джыл, Къызыл Къала элде, Джуккаланы Исхакъ бла Батдуну (Каппушланы къызлары) 6 башлы юйдегилеринде туугъанды. Къарачай миллет Орта Азия бла Къазахстаннга зор бла кёчюрюлген заманда анга 5 джыл толуб тургъанды. Ай медет, саулай миллетибиз сынагъан инджиуле Джуккаланы юйдегилерине да джетмей къалмагъандыла. Атасы бла анасы эмда эки къарнашчыгъы Орусбий бла Байрамукъ Къыргъызияны тюзлеринде табхандыла къабыр юлюшлерин.
Джаббай 1947-чи джыл Фрунзе областны Киров районуну Грозное элинде орта школда биринчи классха барады. Бу эл уллу болгъанды, анда къыргъызлыладан сора да кёб миллетлени келечилери джашагъандыла: орус, къарачай дагъыда башхала. Айхай да, школда окъуу да орус эмда къыргъыз тилледе баргъанды.
Джаббай бюгюн да орус тилден устазы Муза Александровнаны джюрек разылыгъы бла сагъынады. Ол айтхандан, орус тилге да, билимге да уллу сюймеклик сингдирген устазы ол болгъанды. Джашчыкъ кюрешиб, иги окъугъаны бла атын айтдырыб тургъанды. 9-10-чу класслада школну сохта комитетини председатели болгъанды. Школну алтын медаль бла бошарыкъ джеринде, 7-чи классны бошагъанында берилген аттестатында (ол джылланы законуна кёре) бир джангыз «4-ю» болгъаны амалтын, алмагъанды медаль.
Кавказгъа къайтыргъа эркинлик бериледи, Джуккаланы Джаббай бла Даштан да орта билим алгъанларына шагъатлыкъ этген аттестатларын къолларына алгъанлай, 1957-чи джыл огъуна джуртларына атланадыла. Черкесск шахаргъа джыйылгъанлай, областны толтуруучу комитетине барыб, аттестатларын кёргюзюб, баш билим алыргъа бронла берселе деб, тилейдиле. Алай а алайда, джаш адамлагъа айтханларына кёре, ол джылгъа берилген бронла бошалгъандыла, ала кеслери школну айырмагъа бошагъанлары себебли, конкурс тамалда окъуугъа кириб кёрюрге теджейдиле. Джашла да Ставрополь шахаргъа барадыла, анда, Даштанны оноуу бла, кърал педагогика институтну физика-математика факультетине кирирге таукел боладыла. Джукка улу аны 1962-чи джыл джетишимли тауусуб чыгъады. Ол 5 джылны ичинде Джаббай студент джашаугъа толусу бла кесин бергенди. Теориялы физиканы кафедра-
сында, окъуу мастерскойлада да лаборант болуб ишлегенди, заочно халда окъугъан студентлеге да болушханды. Асламысына кечеле бла ишлеб тур-
гъанды.
Окъууну бошаргъа джыл джарым къалыб, джаш адамны деканатха чакъырадыла да, Ставрополь крайны Арзгир районуну Арзгир элинде орта школда устаз болуб ишлерин излейдиле. Школда бир ыйыкъда 36-38 сагъатны ишлейди, ол а эки устазны мардасыды. Джаш устазны тирилигине, билимине, ишин тамамлы баджара билгенине уллу багъа бериб, крайда «Молодой ленинец» деген ат бла чыкъгъан газетде джазадыла. Окъууну бошаса ызына къайтырын да тилеб кюрешедиле. Джаббай бир кесек сагъыш этиб, джуртуна къайтыргъа разы болады.
КъЧАО-гъа къайтыб келиб, иш излей ОблОНО-гъа барады. Анда уа талай устаз орунну теджейдиле: Черкесск шахарны 6-чы номерли школунда, Адыге-Хаблде эмда Къарачай шахарда. Бу сагъыш этерге, туугъан элинде 8-джыллыкъ школгъа директор керекли болгъаны ачыкъланады. Айхай да, биле эди джаш адам аллай къуллукъгъа устаз болуб эм азы бла 3-5 джыл ишлегенле салыннганларын. Алай болса да, кючюн сынаб кёрюрге таукел болады. Районда уллу тамадаладан кёлтюргючлюк да, кёб акъыл сёз да эшитеди, алай бла, 25 джылы да тюгел толмагъан Джуккаланы Джаббай туугъан элинде школгъа башчылыкъ этиб башлайды.
– Кюч-къарыу кёб, сынам аз. Къыйын эди. Алай а школну завучу Байрамукъланы Иссалий бла Джёгетей Аягъы шахарны 2-чи номерли школуну директору Пётр Ткаченко бир да уллу болуша эдиле. Элни огъурлу къартлары да хар заманда акъыл сёз бла да, иш бла да болушханлай тура эдиле, – деб хапар айтады Джукка улу. – Эл школланы къайсы бириндеча, бизде да болум къарыусуз эди. Кеси кючюбюз бла фин юйчюкледен эки класс бёлме ишледик. Окъуу, башха материал да джокъну орнунда эди. Бир кюн кесим крайны халкъ окъуууну бёлюмюне салыб барама да, аны тамадасы И. Видутомгъа тюбеб къалама. Ол джумушу бла кетиб баргъанын кёрюб, тилейме: узакъдан келгенме, школубуз къуруду, сохталаны тыйыншлысыча окъутургъа керекли затыбыз чыртда джетишмей-
ди, не этсегиз да, болушугъуз деб. Ызына къайтыб, орунбасарын чакъырады да, мени заявкамда джазылгъанны барын да берирча эт деб, буйрукъ бериб кетеди.
Джаббай «Главснабпрос» тюкенде кереклисин барын да алыб, уллу коробкалагъа джыйыб, Ставрополдан Тебердиге баргъан автобусха джюклеб келеди, Джёгетей Аягъында «Хитрый» остановкада тюшюб, андан ары табалгъан улоуу бла кече арасында джыяды джюгюн элге.
Устазланы август кенгешлеринде Къызыл Къаланы школуна, ол 1964-чю – 1965-чи окъуу джылгъа тыйыншлысыча хазырланыр ючюн деб, крайдан премия берилгенини юсюнден айтылады. Анга къууанмагъан киши болмаз эди. Джангы окъуу джыл башланыргъа директоргъа «Москвич-403» маркалы машина да бередиле.
1965-чи джылны джайында уа, «болду былайда игилик этиб тургъанынг, башха школлагъа да керекди сени болушлугъунг», дегенча, аны Знаменка элде 8-джыллыкъ школгъа директор этиб саладыла. Джаббайны тилеги бла, аны орнуна Джуккаланы Даштанны саладыла.
Джангы школда да болум алгъыннгы ишинден маджал тюл эди. Сабийле гитче саман юйчюкледе окъуй эдиле. Фин юйчюкледе 3 класс бёлме да бар эди. Элчиле къуру оруслула бла къарачайлыла. Устазланы асламысы да оруслула. Сохталаны саны кёб болгъанды, мекям а аз, кеси да тар. Сабий садны мекямына школну кёчюрюб, сабий садны да ол гитче юйчюкледе къураргъа деген оноу этиледи. Орус школ болгъаны амалтын, кёб кюрешиб, къарачай тилден дерслени кийиредиле программагъа. 1967-чи джыл а Джуккаланы Джаббайны кюреши бла школ 8-джыллыкъдан орта школгъа бурулады. Эки джылдан биринчи сохтала орта школну тауусуб, джашауну уллу джолуна атланадыла. Аланы кёбюсю Москваны, Ленинградны, Харьковну, башха уллу шахарланы ВУЗ-ларына кирген эдиле.
1975-чи джыл, талай тилек къагъыт джазылгъанындан, талай тамада бла сёлешиннгенинден сора 624 сохта сыйынырча уллу школ ишлениб башлайды. Бир джылдан устазлагъа деб 8 фатарлы, эки къатлы юй да ишленеди. Заман бара, Знаменканы школу областда юлгюлю школланы бирине саналады, аны тамалында илму-практика конференцияла, район эмда область семинарла, кенгешле бардырыладыла.
– Аны барыны да тамалы устаз коллектив эди. Хар бирини атын айтыб чыкъмакъ къыйынды, алай болса да, ол адамла болмасала мен кесим аллай бир ишни баджараллыкъ болмаз эдим. Бир кёзюуде устазла Байрамукъланы Магомет бла Хапаланы Расул ишден кетедиле да, башха санагъатда ишлеб башлайдыла. Аллында иймезге кюрешеме, унамайдыла. Къачда джангыдан къайтыгъыз деб кюрешеме да, къайтарама. Артдан а Байрамукъланы Магомет Знаменка элни школуну директору болду, ызы бла уа Черкесск шахарны 17-чи номерли гимназиясыны директору болуб турду талай джылны. Хапаланы Расул да физкультурадан эм иги устаз болгъан эди. Бир кере Къойдан элде 8-джыллыкъ школда устаз болуб тургъан Лафишев Питалийге тюбеб къалама да, кесиме ишге чакъырама. Ол химия бла биологиядан окъута эди. Сабийлени да кёллендириб, школда джашил мюйюшчюк къураб башлады. Аны кючю бла бюгюнлюкде школну тёгереги джашнаб, санаторийге ушайды. Бир джылдан завуч къуллукъгъа кёчген эди кеси да. Артдан, мени кесими теджеуюм бла Николаевское элни школуна директорлукъгъа салыннган эди, – деб хапар айтады Джаббай хаджи.
Саулай да, Джуккаланы Джаббай Знаменка элни орта школуна 25 джылдан асламны башчылыкъ этгенди да, ол заманны ичине 8 устазы школлагъа директорла болуб кетгендиле. Ол заманны ичинде Джукка улу кеси да эки кере окъуугъа киреди, аллында Новочеркасскеде инженер-мелиоратив институтха, артдан Ставрополда эл мюлк институтну экономика факультетине. Алай а эки кере да «сени ишинге келишген окъуула тюлдюле», деб, сессиялагъа иймей къоядыла тамадала.
Тюрлю-тюрлю къуллукълагъа ишлерге чакъырыб кюрешгенлерини уа саны-санауу да болмаз ол джылланы ичинде. Ахыры 1980-чы джыл ОблОНО-ну тамадасыны орунбасары къуллукъгъа чакъырадыла да, Джаббай школну ишин къояды.
Джукка улу кёб джерге барады, сынамын да ёсдюре, билим бла да алмаша.
– Къарачайны белгили алим джашлары, къарачай-малкъар-орус сёзлюкню джарашдыргъан Сюйюнчланы Ханафий эмда къарачай тилни фразеология сёзлюгюн джарашдыргъан Текеланы Идрис бла ишлеген кёзюуюмю уллу разылыкъ бла эсге тюшюреме, – дейди Джукка улу.
Джуккаланы юйдегилеринде 6 сабий туугъанды. Кёб башлы юйдегигеча, анга къралдан «Волга ГАЗ-24» машина бериледи, ОблОНО-дан да фатар аладыла. Бёлек замандан Джаббай кеси разылыгъы бла ишден кетеди да, аны областны заочно билим берген орта школуна, артда уа Черкесск шахарны ингирги орта школуна директор этиб саладыла.
Знаменканы кесини эл Совети болмагъанды, Николаевское элни советине къарагъанды. 1991-чи джыл элде совет къуралады да, джамагъат Джаббайны исполкомну председатели болуруна разы болады. Ары дери, Къызыл Къалада ишлеген заманында да, Знаменка элни орта школуна директорлукъ этген джылларында да эл советлеге депутатлыкъгъа сайланнганлай тургъаны себебли, ол ишден да хапары болгъанды. Ызы бла уа кърал чачылады.
– Иги да къыйын бола эди! Къарачайда бир иги сёз барды: «ит иесин танымагъан заман» деб, ма ол заман да алай эди. Алай а, Аллахха болсун минг махтау, не кючюбюзню да салыб кюрешдик. Колхозну джангыдан къурадыкъ, облисполкомну председатели Хубийланы Владимирни, областны суу мюлкню эмда мелиорацияны управлениесини тамадасы Гербекланы Исхакъны болушлукълары бла элни орамларын, фермалагъа баргъан джолланы барын да сыйдамлаб, таш тёшедик. Абазинка сууну юсю бла кёпюр, эки къатлы кёб фатарлы эки юй ишлендиле. Къобан районну джарыкълыкъ бёлюмюню тамадасы Копсергеновну болушлугъу бла клубубузгъа ремонт этилди, джангы шиндикле салындыла. Элге газ тартылды, суу келиу къыйын бола башлагъанында, кюрешиб, суу быргъыланы уллуракълагъа ауушдуртдукъ. Орамлагъа чыракъла салдырдыкъ, почта бёлюм ачдыртыкъ. Элни администрациясы клубну мекямына кёчдю да, администрацияны алгъыннгы мекямында ФАП къуралды. Ишибиз кёб эди, биз да, мадаргъа кёре, хар бирин тындырыргъа кюреше эдик, – дейди Джуккаланы Джаббай.
Пенсиягъа чыкъгъанында да, джамагъатны, тамадаланы да тилеклери бла, школда ишлеб тургъанды. 2005-чи джыл а, муслиман борчун толтура, Аллахны сыйлы джерине – Кябагъа барыб, хаджилик къылыб къайтханды. Элни межгитинде казначей болуб да турады бёлек заманны.
Башында айтханыбызча, Джуккалары уллу юйдеги ёсдюргендиле: тёрт джаш бла эки къыз. Бары да юйленнгендиле, талай туудукъ барды. Былайда айырыб чертерге кереклиси, бир туудукълары СВО-ну ветераныды, бусагъатда Эресей гвардияда къуллукъ этеди.
Джуккаланы Джаббай хаджича тири, миллетим ючюн деб кюрешген адамларыбыз не къадар аслам болсала, эшта, ким биледи, джашауубуз башха тюрлю джашнарыкъ болур эди.

ХУБИЙЛАНЫ Фатима.