Къарачайны къара гюрге кюнюню юсюнден хапарла бизлеге да (миллетибиз ёз джуртуна къайтхандан сора мында туугъанлагъа) ауур тиеди. Геноцидни кёзю бла кёрюб, кеси сынаб ётгенлеге уа ол сау болмазлыкъ джюрек джарады. Аланы айтханларындан къуралады кёчгюнчюлюк бла байламлы зулмуну толу хапары (летописи), аланы себеби бла ачыкъланады кёчгюнчюлюкню керти бети ачыкъланады.

Сау онтёрт джылгъа созулгъан азаб джолну аллын башлагъан къара гюрге кюнню сагъына, хапар айтхан эди мындан алда Абайханланы Мария. Ставрополда таб джарашхан фатарында олтуруб, къызы Светлана да къатыбызда, эс ийиб тынгылагъан эдим. Быллай хапарланы айтыргъа хазна сюймеучендиле къартла. Кёб затны джюрегинде сакълагъан бу огъурлу аммагъа да ол ауур тийгенине джауум дау табсын.
– Кёчгюнчюлюкню юсюнден хапар айтыргъа сюймеученди анам, – дейди къызы Светлана. – Сагъынса уа, кёзюнден джыламукъ чыгъыб, бети тюрлениб, дарман ичиученди.
– Амманы бек къыйнамаз ючюн, ушакъны созмай къысха айтдырыргъа кюрешейим, – деб, анга джууугъуракъ олтуруб, диктофонну къургъан эдим.
– Къарачайгъа къалай тюшгенимден башлайым, – деди ол. – 1941-чи джыл Ставрополда пединститутну бошаб чыкъгъанымда, Къарачай автоном областда орус тил бла литературадан устазла джетишмейдиле деб, мени ары джиберген эдиле. Зеленчук районда Морх элни орта школуна салыб келдим. Аны директору Абайханланы Шогъайыбны джашы Мусса, ары да джетгинчи хапарымы эшитиб, Зеленчук станседе кеси аллыма келиб тура эди. Морхну школун, элин да дженгил огъуна кёлюм алыб, ишлеб тебредим. Школда къарачайлыла, оруслула бирси миллетлени адамлары (сохтасы, устазы да) бир юйюрча джашай эдиле. Ол шохлукъ хал мени кесими хауама да тамам келишгени ючюн болур эди, барысына да илешиб, учунмакълыкъ бла ишлеб тебреген эдим. Кёб да турмай, Абайхан улу бла джазыуубузну бир этерге буюрду Аллах. Мен юйюме письмо джазыб, сёзню ачыкъ этгенимде, адамларым разылыкъ берген эдиле. 1942-чи джылны алтотур (март) айында Мусса фронтха кетген эди. Краснодар крайда политрукланы хазырлагъан къысха курсланы бошагъанлай, аны 810-чу атыучу полкга политика джаны бла командирни орунбасары болургъа буюргъан эдиле. Ол джылны джайында, къыркъар (август) айда, Кавказ ауушла ючюн къаты урушла башланнган эдиле. Мусса къуллукъ этген полк ол урушланы ал сафында эди. Ай медет, 1942-чи джыл абыстол (ноябрь) айны 22-де Муссаны Индюк деген тауда баргъан урушда ёлген хапары келген эди. Къызы Светлана атасын кёрмегенлей къалгъанды – ол фронтха кетгенден сора 4 айдан туугъан эди. Аллахны буйругъуна мадар джокъду. Мусса фронтдан джазгъан письмоларында «немчала Морхха келселе, мени адамларыма, Къумуш элге, кетиб къалырса», деб къайгъыра эди. Айтханыча этген эдим. Алай бла, анда, Къумушда, къарачайлыланы къара гюрге кюнлерине шагъат болургъа тюшген эди меннге.
1943-чю джыл мен кёрюб, эшитиб, къазауатда ёлген джашланы ачы хапарларын билдирген ючкюл письмоланы Къумуш элге да келтириучен эдиле. Муссаны эки къарнашы да къанлы урушлада джуртларын сакълай джан берген эдиле. Ючюнчю къарнашы сакъат болуб къайтхан эди. Фронтда джашладан къагъыт алмагъан юйдегиле, сау болурла деб, ышаныб сакълай эдиле. Кеслерине уа кёб турмай не кюн джетдирликлерин алкъын билмей эдиле.
1943-чю джыл абыстол (ноябрь) айны аллында Къумуш эли, Къарачайны бирси эллерича, НКВД-ны аскерчилеринден толгъан эди. Хар юйню джанында бирер машина сюеле эди. Бушууу бла келген танг аласында уа 20 минутну ичинде чыгъыб, машинагъа джюкленирге къаты буйрукъ берилген эди. Аллай машина танг атмай мен сабийим бла джашагъан юйню джанына келиб тохтагъан кёзюучюкню ёмюрде унутурукъ тюлме. Солдатла юйге кириб келиб, дауур-сюйюр этиб, ашыкъдыра эдиле. Мени документлериме къараб, «сен грек тиширыуса, сеничаланы юсюнден буйрукъ джокъду, мында къаллыкъса» дегенни айтыб, баш иеми адамларын, машинагъа ашыкъ-бушукъ джюклеб, темир джол станциягъа алыб кетген эдиле.
Кесек заманны ичине уллу Къумуш эл къуу-шуу болуб къалгъан эди. Кече болгъанында, тёгерекде ит улугъан, ийнек ёкюрген тауушладан сора джукъ эшитилмей эди. Ол джюрегими кюйдюрюб бара эди. «Бу къыйынлыкъгъа бир къара, адамлары урушда къан тёкген юйдегилени, малланы сюргенча сюрюб, къайры ашырадыла? Нек? Не ючюн?» Мен Муссаны адамларын джылаб ашыргъан эдим. Кёлюм аз болуб, не этерге билмей эдим.
Къарачайлыланы ашыргъандан сора элде билдириу къагъытла такъгъан эдиле. Менича, башха миллетни адамы болуб, талай юйдеги къалгъан эди да, алагъа джораланыб джазылгъан билдириуню магъанасы былай эди: «Если кто из жителей зайдёт в пустые дома и возьмёт хоть одну вещь, то будет расстрелян на месте». Мен баш иеми адамларыны юйлерине кирирге да къоркъа эдим. Алай а «тири» адамла табыла эдиле: башха элледен келиб иесиз къалгъан юйледен хапчюк-харакет, сауут-саба табханларын алыб, малларын сюрюб, ол къой эсенг арбазны къабакъ эшиклерин къобарыб алыб кете эдиле. Урудан-гудудан артха турмагъанла къайда да, къачан да болгъандыла.
Мен къарачайлыланы ичинде джашаб, ол миллетни юсюнде башхалагъа юлгюге айтырча, кёб ашхы шарты болгъанына кесим шагъатма. Эм иги шарты уа олду: не уллу къыйынлыкъда, не табсыз болумда да сыйын, адебин-намысын атмагъанды. Бир-бирин сакълай да биледиле. Анга шагъатлыкъ этген бир хапарны айтайым. Немец фашистле Къумуш элде болгъан кёзюуде, кюнлени бир кюнюнде элни къыйырында бир немец солдатны ёлюгю табылгъан эди. Немецле мотоцикле бла келиб, ким этгенин айтмасагъыз, элни бютеу къырлыкъбыз деб къысхан эдиле. Олсагъатда бир къарт къарачай киши, ол этмегенлей, элчилерин сакълар ючюн, мен этгенме деб, бойнуна алгъан эди. Фашистле олсагъат огъуна къартны, ышаннга салыб, ургъан эдиле. Кете тебрегенлеринде немец аскерчиле элде коммунистлени, ала бла бирге тюрмеге джыйылыб тургъан адамланы барын да ёлтюрген эдиле. Элде, сёз ючюн, къарачайлыланы арасында сатлыкъла болмагъандыла. Болсала мен да эшитирик эдим...
Ма алайды, къарнашым, мен айтырыкъ хапар. Бу затла мени эсимде джашаб турадыла. Эсиме тюшгени сайын, джюрегим эзиледи. Бютюн да бек абыстол айны 2-си джууукълашхан заманда».

Абайханланы Хусей.