Абыстол (ноябрь) айны 2-си джууукълаша тебресе, къайсы бирибизни да эсибизге аналарыбызны, къартларыбызны сюргюнде ётген къыйын джоллары, Ата джуртубузну джаудан къоруулай ёлген къарт аталарыбызны хапарлары тюшедиле.

Тюк чакълы бир терслиги болмагъан миллетибиз ата-бабасыны тарихли джерлеринден сюргюнчю болуб кёчюрюлген джыллары халкъыбызны тарихини эм мутхуз бетлеридиле. Андан бери тёрт джыйырма джылдан атлаб баргъанлыкъгъа, аны салгъан джаралары бителмегендиле. Бюгюнлюкде да ол къауумну эси сюргюн джыллагъа къайтханлай, джараларындан къан акъгъанлай турады. Аланы джюреклеринден ол ачы джара кетерик да тюлдю, ёмюрлюкге къаллыкъды. 14 джылны узагъына, джарсыуланы джюреклеринде джашыра, джуртсуз къалыб тышына атылгъан миллетибизни асламысы анда къырылгъанды. Алай болса да, Аллахны хурмети бла, анда миллетибизни арты болуб къалмай, сау къалгъан кесеги да джазыугъа бойсуннганды – бел тюзетмей урунуб, башын энишге иймей, джашау этерге кюрешгенди, тилибизни, адетлерибизни да тас этмей сакълаб, ызына къайтханды. Бюгюнлюкде, ол джылланы къыйынлыгъын сынагъанланы арасында сабийликлери сыйырылгъан тёлюден алкъын кёбле бардыла, ала кёчгюнчюлюкню миллетибизге не джаны бла да салгъан уллу зараныны юсюнден айтырлай, заманны шагъатларыдыла. Ызларына, туугъан джуртларына, къайтыб келгенден сора да, не къралгъа, не бирси миллетлеге джюреклери къатмай, ары дери джашагъан хоншу миллетле бла джууаш болуб, бюгюнлюкде да джашай келеди халкъыбыз. Инджилгеннге, джарсыгъаннга, къыйынлыкъ тюшген адамгъа да къолундан келгенича, къызгъанмай джюрек джылыуун тёге, адамлыкъны шартларын сакълайды.
Алайды да, Батчаланы Абдул-Керимни джашы Робинзон да джашауну къыйын сынамларын тёзюмлю ётген, сюргюнню къыйынлыгъын да сынагъан, эки ёмюрню башын кёрген акъсакъал аккабызды.
Къарачайда аты кенг белгили болгъан джамагъат къуллукъчу, джазыучу, драматург Батчаланы Абдул-Керим бла Къочхарланы Азамат-Герийни къызы Асиятны эки сабийлерини бири болуб, 1934-чю джыл Нарсанада туугъанды. Ол биринчи классха анда школгъа баргъанды. Алай болса да, Уллу Ата джурт къазауат башланыб къалгъанында, къарнашы Крузо бла Робинзонну школгъа барыулары тохтагъанды.
1943-чю джылны абыстол айыны 2-де НКВД-ны эгетлери миллетибизни туугъан тау джуртларындан кёчюрген заманда Робинзон 9-10 джыл болгъан джашчыкъ эди. Кёчгюнчюлюкню хар бир кюнюн да эсинден кетермейди. Ол джылланы эсге тюшюрюб башласа, асыры къыйналгъандан аны джюрегинден сыгъылыб къан чыкъгъан кибик, кёз джашлары бетин джуууб тебрейдиле. Ай медет, ол тёлюбюз сынагъан къыйынлыкъны кёлтюрген огъай эсенг, хапарына тынгылагъан да бек ауур тиеди, къыйынды. Ол кюнлени юсюнден былай хапар айтады:
– Немчаланы бизни джерибизге аякълары басхан кёзюуде, коммунист юйдегилени аяусуз ёлтюрюб баргъан хапарла терк джайылгъан эдиле. Аны амалтын, бизни юйдегиге да къоркъуу бар эди. Алай бла, мени анама Ташкент таба кетерге къолуна къагъыт бередиле. Не келсин, анам къайры барлыкъ эди, Ташкент къайда болгъанын да билмей эди. Сора къарнашым Крузону да, мени да алыб, Учкуланнга кесини атасына келеди. Бизни анда къоюб, кеси атамы эгечинде – Каппушланы юйдегиде – бугъунады. Эки кюнден немчала былайгъа да джетедиле. Мен, сабий эдим, алкъын кёб затны ангыламай эдим. Бир кюн мен босагъагъа чыгъыб:

«Дорогой Товарищ Сталин,
Пусть пройдёт немного дней.
Мы защитниками станем
Славной Родины моей»,

деб джырлай тургъанлайыма, бир орус киши къолумдан тутуб, ашыгъыб юйге кирди да: «Бу пионер балагъызны ызындан къарагъыз, ансы ол сизни юйюгюзге бир къыйынлыкъ келтирирге боллукъду», – деди. Анамы эгечи Нурзият, къоркъаракъ болуб, кечмеклик тилей: «Сабийди, джукъ ангыламайды, билмей айтханды», – деб, мени кесине къысды. Артда уа билдим, ол орусча сёлешген адам, фашистлени аш-суу хазырлагъан шапалары эди. Кеси да, революцияны заманында бизни къралдан Германиягъа къачхан къауумдан болуб, анда туууб, ёсген орус немча болгъанды. Ол хапарны артда, Азиягъа келгеникде, Нурзият айтхан эди. Немчала бизни джерибизден къысталгъанларындан сора, эсимдеди, ызларына къайтыргъа боллукъдула деген хапар джюрюй эди. Мен а, сабий болсам да, фашистлени кесим кёзюм бла кёрюб тургъанма, бизни тийреде, джерлериндеча, асыры эркин джюрюте эдиле кеслерин. Анамы уа, къарнашы Мухаммат да фронтда болгъаны ючюн, анга немчала бир заран салмасынла деген мурат бла, бизни, сабийлени – юч эгечими, къарнашым Крузо бла мени – Хурзук элине ташатын ашыргъан эдиле. Артда кесибизни юйге – Нарсанагъа – кетген эдик юйдегибиз. Мен анда джангыдан 1-чи классха, къарнашым Крузо да 2-чи классха джюрюб башладыкъ.
1943-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 2-де татлы джукъумдан анамы къычырыб джылай, кимге эсе да тауушун кёлтюрте сёлешгени айырды. Кёзлерими ачыб, башымы кёлтюрюб къарасам, юйню ичинде бир аскерчи, шиндикде олтуруб, алма ашай тура, анам да: «Бир джерге да чыкъмайма, ёлтюр мени былайда…» – дей тура эди, бетин да джыламукълары джууа. Сора эшикден дагъыда бир адам кирди, абычар болур эди, юсюнде ол биринден омагъыракъ джасалгъан кийимлери бла. Анама къатыракъ халда: «Нек чыкъмайсыз?» – деб сорду. Ол алма ашай тургъан аскерчи киргенинде ёрге тургъан эди, сора анама: «Юч кюннге чакълы бир азыкъ алыгъыз къолугъузгъа, ызыгъызгъа къайтырыкъсыз», – деди. Эшикге чыгъа тебреген абычар, олсагъатлай, ол аскерчини хамхотуна къолу бла ургъанлай, ауузунда алма къабыны чартлаб меннге тийгени эсимдеди. Экиси да бир-бири ызларындан эшикге чыгъыб кетедиле. Алайда анам, сарын эте, табханчыгъын джыяргъа кюрешген эди: орундукъ керекле, эки джастыкъ, эки джууургъан, ашарыкъ-азыкъ. Аскерчи джаш да аланы чыгъарыб орамда сюелген мешнагъа джюклерге болушхан эди. Алай бла, Нарсанада темир джол стансеге келтириб бизни, бизничала уа алайда кёб кёре эдим, джюк ташыгъан вагоннга тыкъладыла. Эшикни терк джабыб, бугъа таууш этдире, поезд джюрюшюн алды. Эсимдеди, Сталинградха дери эки кюнню бир джерде тохтатмай, бек джунчуб, инджилиб баргъаныбыз. Вагонда кеси кереклисине чыгъаргъа намыс этиб, тиширыу, эркиши болсун бек инджилдиле. Аланы биз, сабийле да кёрген эдик. Джылаб баргъанлагъа къошулуб, биз да джылай эдик. Джолда азыкъларындан чыгъарыб ашаргъа биринчи гитче сабийлеге бере эдиле вагонда къартла да. Джолда тохтаусуз барды поезд. Сора, поезд джюрюшюн бир кесек сериуюн эте келиб, тохтады. Мен вагонну гитче терезечигинден дыгалас этиб къарадым. Бир уллу сууну кёрдюм. Вагонда бизни бла баргъан бир къарт бла дагъыда бир эркиши: «Волга сууну юсю бла кёпюр ишлегендиле деб хапар чыкъгъан эди, аны юсю бла киши алкъын ётмегенди, энди аны сынаргъа деб келтиргендиле бизни былайгъа. Ол кёпюрню юсюндебиз, бизни суугъа къуяргъа тебрегендиле…» – деб, къуугъун этиб, къычырдыла, экиси да бир-бири ауузундан ала. Кёпюр ахыратха элтген кёпюрча кёрюннген эди ол кёзюуде. Биз а, сабийле, иги да ангыламай эдик. Алай болса да, мен кёзюмю вагон тешикден алмагъанлай, эшикде джукъ кёрсем деб, къарайма. Сора кёрдюм ёлюклени кёпюрден суугъа ата тургъанларын. Бирем-бирем, ахыры джокъ, сансыз-санаусуз, бошалмайдыла. Ой, бир кёб адамны ёлюклерин атдыла. Бир кесекден неле эсе да айтыб, къычырыб, ашыгъыб, вагонлагъа миндиле ол аскерчиле, сора поезд да джюрюшюн джолгъа тюзетиб кетди.
Экинчи тохтагъан джерде уа къычырыкъ-сыйытдан джукъ ангылаялмай эдик. Алайда да вагонлада ёлген адамланы джууукълары ёлюклени берирге унамай эте болур эдиле, ким биледи. Алай болса да, кёблени атдыла вагонладан тышына. Ма аллай, адамны мыйысына сыйынмаз къыйын затланы кёзюбюз бла кёрюб бардыкъ биз да, сабийле болгъанлыгъыбызгъа. Бек къыйналыб баргъан эдик. Алайда азыкъ меники-сеники деген джокъ эди, кимни не къабар затчыгъы бар эсе да, ач болуб ёлмезлей, барыбыз да бири-бирибизге бериб, бёлюб кечине келдик. Алай бла, узакъ джолну 14-15 кюнню бардыкъ. Джолда хар кюн сайын къол аязынгы джартысы чакълы бир бурху кесек къара гырджынчыкъ бла хантусха ушагъан бир затны да туч кружкачыкъгъа къуюб бере эдиле. Не джашырыу, бизни къартларыбыз, джюреклери асыры къыйналгъандан эте болур эдиле, чыртда ашаргъа унамай эдиле. Берген кесекчиклери да, ач болгъан сабийлеге себеблик эте, алай бла узакъ джолну келдик.
Къазахстанны къум тюзлерине, къуш тюгюнлей, чачдыла бизни. Тюеле бла, арбала бла къазахлыла келиб, вагонладан къотарылгъан адамланы бирем-бирем улоуларына джюклеб, миндириб алыб бара эдиле. Къайры баргъаныбызны уа киши да ангыламай эдик. Пахта-Аралгъа тюшдюк биз. Самандан этилген, башы, терезеси не эшиги болмагъан, бир юй кибикни бердиле бизни юйюрге. Эсимдеди, къарчыкъ да джауа, олсагъатлай барыбыз да кюрешиб, къарт анам да къошулуб, башын джабдыкъ да ичине кирдик.
Кимини атасы къазауатда къалыб, кимини анасы анда ачдан ёлюб, ёлмегенни да, сабийлерин асыраялмай, эшиклери ачылмай, юйдегилери бла къырылыб къалгъанла кёб болгъандыла. Кёзюм бла кёрюб тургъанма миллетиме джетген зорлукъну, артыкълыкъны, ачлыкъны. Менича тюгел акъыл-балыкъ болмагъан сабийле, мамукъ джыйыб, ауур ишде асыры арыгъандан юйлерине келген сагъатда, аякъчыкълары дингиз-дингиз болуб, кючден джюрюб келе эдиле. Джолда сабан тюзлени къатлары бла ётюб тебреселе, тамам ачлыкъ джетиб, джангы чакъгъан, алкъын бишмеген сютлю будай башчыкъланы къолчукълары бла сыбдырыб, ууучлары бла ауузларына къуюб, джутланыб ашай келселе, ызларындан атлы джетиб, хыны этиб, къамчиси бла аяусуз ура эди да, ашаргъа эркинлик бермей инджите эди, джарлы сабийлени. Ала да, джарлычыкъла, андан къачаргъа къарыулары джетмей, кими ойсураб, кими джылай джерге джыгъылыб къала эдиле. Ма аллай артыкълыкъны, учузлукъну кёлтюрюб келгенбиз. Чоюнчукъларын отха асыб, ашарыкъ эте тургъанланы кёрсек, сейирсине эдик, «не зат табыб биширеди экен?» деб. Сора сорсакъ, башха мадар табмай, лыбыта хансха сууну къуюб, аны бишириб, ачдан къырыла тургъан сабийлерине аны суучугъун ичире эдиле, алай бла джанларын сау къалдырыргъа мадарла табаргъа кюреше эдиле.…
Алай бла, джашаргъа мадар этерге кюрешдик. Не джашырыу, биз джашагъан джерде джергили къазахлыла бизге аман тюл эдиле. Биз баргъан заманда тобукъдан мийик ёсмей эди мамукъ сабанла. Бизни миллет келиб, башын ишге атыб, ёмюрде къазылмагъан тюзлени сабан тюзле этиб, эл мюлкню да джашнатхан эди. Мамукъну ёсгени мийик, асыулу да болгъан эди. Къуру мамукъдан сора да, башха кёб зат ёсдюрдюле. Социалист эришиулеге да къошулуб, бютеу къралны ичинде ёмюрде аллай кёргюзюмлери болмагъан Къазахстан эл мюлкюню ёсюмю бла алчы болгъан эди. Ол дараджагъа кёчюрюлген миллетлени кючюнден чыкъгъан эди. Аны артда къазахлыла кеслери да айта эдиле. «Ишни сюйген – сюйюмлю» дегенлей, ызыбызгъа туугъан джуртубузгъа кетерге эркинлик берилгенинде уа, бизни ийиб къояргъа излемей тохтагъан эдиле…
Батчаланы Робинзонну анда миллетибиз бла тенг сынагъан джарсыуларыны юсюнден хапарны газет бетге сыйындырыб къоярча тюлдю. Аны хапарына тынгылагъан адамгъа кёчгюнчюлюкню джолуна тюшгенча бир ауурду. Алайды да, Робинзонланы юйдегилери Пахта-Аралда кёб да турмагъанлай, Къыргъыз ССР-ни джерине кёчгендиле. Ол къарнашы бла бирге Фрунзе областны Ворошилов районуну Васильевский деген элинде школда окъугъанды.
Къарачайлылагъа тарихли джуртларына къайтыргъа эркинлик берилгенинде, Робинзон миллети бла бирге къайтыб келиб, Ючкекеннге тюшгенди. Ол совхозда талай тюрлю ауур ишледе урунуб тургъанды. 1959-чу джыл Н.К.Темирязев атлы эл мюлк академиягъа окъургъа кириб, аны 1964-чю джыл бошаб, зоотехник усталыкъ алгъанды. Кёб турмай «Первомайский» совхоз-техникумда, ызы бла 168-чи Ат заводну 2-чи бёлюмюнде, андан сора «Хасаут» совхозда баш агроном болуб уруна келгенди.
Робинзон джамагъат ишлеге да тири къошулгъанлай, ишинде да миллетден сый, бюсюреу табханлай тургъанды. Аны алайлыгъына кърал саугъалары, бюсюреу къагъытлары шагъатлыкъ этедиле. Бюгюнлюкде Батчаланы Робинзон, урунууну ветераны, эки ёмюрню башын кёрген, джашауну къыйын сынауларын сый бла ётген огъурлу акка, къартлыкъгъа белин бюкдюрмезге кюреше, тёгерегине туудукъларын джыйыб, алагъа къууана джашайды.

БАТЧАЛАНЫ Фатима.