«Сабий кёргенин унутмайды» деб айтыу барды. Аны кертилигине мен кесим шагъатма. Андан бери 60 джылдан аслам заман озса да, ол джаш адамны, Эриккенланы Исхакъны джашы Борисни, атам бла меннге этген игилигин ма бюгюн-бюгече да унутмай турама. Саумуду, ауушханмыды, хапарым джокъду.

Ол эртде огъуна башха элге кёчюб кетген эди Эски Джёгетейде Огъары Тала деген тийречикден. Мен тергегеннге кёре, анга бюгюнлюкде 90 джылдан аслам болгъан болур. Белгилисича, Уллу Ата джурт къазауатны, артыкъ да бек кёчгюнчюлюкню сынагъан сабийле, анда-санда бири болмаса, аллай бирни джашамайдыла. Джетмиш, сексан джыл аланы джашау мардалары болуб къалыучанды. Нек десегиз, къазауатны, кёчгюнчюлюкню джылларын сынагъан сабийле инджилиб ёсген сабийледиле: ала ачлыкъны, тюрлю-тюрлю инджиулени сынагъандыла. Токъ ёсген сабийле бла аланы тенглешдирсек башхалыкъ уллуду. Ала джаш заманларында саулукълары бла ол токъ ёсгенлеге оздуртмасала да, джыллары келе, 60 джылдан атлай тебреселе, тириликлерин тас эте башлаучандыла.
Айтыугъа кёре, юйде джашмы, къыз сабийми болады, ол эм гитче болса, эрке ёседи. Бу айтыу бла хош болургъа да, болмазгъа да боллукъма. Хош болмазгъа нек боллукъма? Мен юйде эки джашны гитчеси эдим. Кёчгюнчюлюкде озгъан сабий джылларымы сагъынырым да келмейди. Сталинчи режимни джыллары мени сабийлик джылларымы джаханимге бургъан джылла болуб ётгендиле. Ач, сууукъ болгъан бла къалмай, къоруучуланы, ала уа къыргъызлыла эдиле, къамчилерин сынар ючюн къалмагъанма: тийген джерлерин бир да бек ачыта эдиле. Не ючюн ачыта эдиле, деб менден адамла сорургъа боллукъдула. Аны да айтайым. Къарачайлылада, сабий терс бола турса да, бир эркиши, анга ариу айтыб, ангылатхан болмаса, уруб, этин ёмюрде ачытырыкъ тюлдю. Къыргъызлада аллай адет джокъ эди: будай сабанны къатында, ийнегинги башындан тутуб отлата тургъан заманда юсюнге келиб къалды эсе, къоруучу, къамчисин хауада сызгъырта, сеннге джетдириб башлай эди. Сейири неди десегиз, къоруучуну къамчиси этими ачытса да, джыламай эдим. Бетим ачыулу тюрсюннге кириб, анга къараб туруучан эдим. Биле эдим, джыласам да, джырласам да, меннге киши болушурукъ тюл эди. Мени сабийлигим болмагъанды. Болгъанды деб къалай айтыргъа боллукъма? Кюнортагъа дери элни ийнеклерин, ала уа 60-дан аслам эдиле, кютюб, кюнортадан ингирге школгъа барыучан эдим. Бир-бирде мени уллум Ахмат, школдан юйге кечирек келиб, заманында башыма бош эталмай къалыучан эди. Ма ол заманда, 6-7 километрни юйге чабханлай келиб, эрлай ауузланыб, анам къумачдан тикген хызеннге китабларымы салыб, чабханлай школгъа джетиучен эдим. Школ биз джашагъан элден 6-7 километр узакълыкъда болур эди. 6-7 джыл толгъан заманда огъуна, мен сабий джашау бла тюл, уллуланы джашаулары бла джашаб башлагъан эдим. Мени, меничаланы сабийлик джылларын Сталин фыргъауун эмда аны эгетлери сыйырыб алгъан эдиле. Ашаргъа, киерге джукъ джокъ. Будай ун не болгъанын билмей эдик. Бачхабызда нартюх ёсдюрюб, аны тирменнге элтиб, ун этдириучен эдик. Айран, сют эркин эди. Бир ийнегибиз бла талай эчкибиз бар эди, аланы саууучан эдик.
Къыргъыз ССР-де Ленинполь деген элини джери бир да аман эди. Атам, кече-кюн да колхозгъа отлукъ ташыб турса да, юйге не ачха, не мюрзеу келтирмей эди. Ол элден Фрунзе областда Беловодск районда оруслула джашагъан элге кёчюб эки джыл джашагъаныкъда, мюрзеу да, шекер да алыб башлаб, бир кесек эс джыйгъан эдик. Башха къарачай юйдегилеча, 1957-чи джыл биз да джуртубузгъа къайтыб келиб эски юйюбюзню сатыб алыб, Эски Джёгетейде орналдыкъ. Муну барын да не ючюн айтама. Бери къайтыб келгеникде да, меннге 15-16 джыл болгъан болур эди, бир кюнюмю бошуна ашырмагъанма. Юйде юч къыз бла юч джаш бар эдик да, джашланы арасында мен эм гитче эдим. Эрке ёсюб, джашауда джараусуз адам болуб къалмасын деб, атам къоркъа болур эди, бир атыбыз бла арбабыз бар эди да, иш чыкъса, мени биргесине алыб кетиучен эди. Атны арбагъа джегиб, чегетден отун келтириучен эдик. Замансыз заманда джыйын бла чалкъы чалыб да башлагъан эдим. Кесибизге этген биченибизни къыш сууукъла тюшгюнчю юйюбюзге джыяргъа къоймай эдиле. Эртдерек келтирсенг, сюдлюк-джоллукъ болуб къалыучан эдинг. Бир-бирде уа арбазынга къотарыб тургъан биченинги сыйырыб да кетиучен эдиле.
Къайсы джыл болгъанын унутханма, алкъын саным-башым да къатыб бошамагъан эди, эки атны да арбагъа джегиб, къачхы кюнледе биченибизни келтирирге сыртха чыгъыб кете эдик. Ары чыгъар ючюн а, ёзенни тик, тар джоллары бла барыргъа керек эди. Ары джетгинчи атла да арый эдиле. Кесибизге джетген гапыналаны къалаб, гебен этиб къоялмасакъ, ёгюзле бла тартдырыб, бир джерге джыйыб къоюучан эдик. Хар келгенибиз сайын эки-юч гапынаны къоратыучан эдик. Атланы уа, кетиб къалмасынла деб, кишенлеб гапыналаны юслерине ийиб къоючан эдик. Мен берген сенек ауузланы, атам арбаны юсюнде сюелиб, ариу джюклеб барыучан эди. Ол кюн юч гапынаны арбагъа джюклеб бошагъаныкъда, къурукъну арбаны ортасына салыб, джибни тарталгъаныбызча тартдыкъ да, къытчасха бегитдик. Эки сагъат чакълы бир заманны солугъан да, тойгъан да атланы арбагъа джегиб джолгъа чыкъдыкъ. Атам кеси арбаны ортасына олтуруб, джюгенни мени къолума тутдуруб къойду.
Юч гапынаны да арбагъа джюклеб джолгъа чыкъгъаныкъда, къачхы кюн эди, сууукъчукъ да келиб, ингир джууукълаша башлагъан эди. Сыртда джол иги эди да, къыйналмагъанлай ёзеннге тюшдюк, башында айтхан эдим, ёзенни джоллары уа бир да аман болумда эдиле, деб. Артыкъ да бек бир джери тик болгъан бла къалмай, бир да тар эди. Эки арба сыйыннган къой, келе тургъан арбаны аллына адам чыкъса, кючден-бутдан сыйыныб, алай ётерик эди. Сыртха чыгъыб бара, андан да тюшюб келе, алайгъа джетсем, бир да бек къоркъуучан эдим. Сыртдан тюшюб келсек, атла арбаны тыялмай къалырла деб къоркъуб, башында огъуна бир чархны къурушдуруб къоюучан эдик. Тюбюне тюшсек, сынджырны алай алыучан эдик чархдан. Бу джол а, атам да джукъ айтмады, мен да чархны къурушдурабызмы, деб соруб айланмадым. «Къоркъгъан къоркъуууна тюбер» дегенлей, тик джолну тюз ортасына джетерге, арба атланы аллына сюрюб башлады. Мен джюгенни кесиме тартыб кюрешсем да, тыялмадым атланы. Тикден тюшюб, бир он метр баргъан болур эдик, атла арбаны тыя башлагъан заманда бичен бир джанына тайды да кетди. Атла уа бир да акъыллы, тынч атла эдиле: эрлай тохтадыла да къалдыла. Атам бла мен да бичен бла бирге, джерге тюшдюк да къалдыкъ. Джугъубузну ачытмадыкъ, ёрге турдукъ. Ингир а джууукълашыб келе эди. Арбада олтуруб келгенибизге болур эди, санларыбыз уюб къалгъанча болгъан эдиле. Бир кесек заманны кючден джюрюй турдукъ да, санларыбыз къызгъанында, эркин джюрюб башладыкъ. Сууугъуракъ да болгъан эдик. Атланы тыялмай къалгъаным ючюн атам меннге урушмады: алай да болады, деди да къойду. Ол кёзюуде атамы джылы 60-дан атлагъан эди. Джаш заманында къарыулу болса да, джылы келгенинде, тирилигин да, къарыуун да тас эте башлагъан эди. Кечге къалыб кетебиз деб къоркъуб ашыкъ-бушукъ этиб, къурукъну иги тартдырмай къойгъан кёре эдик, ёзеннге тюшгюнчю, арба ары-бери чайкъала, къурукъ бош болуб къалгъан эди. Къызыу джюрюш алыб, арба ёрге-энгишге чынгагъанында уа, биченни асламысы тайыб кетген эди.
Къалай этейик, не этейик деб, арбаны тёгерегине айлана тургъанлайыбызгъа, ызыбыздан арба келе тургъанын да кёрмеген эдик, бир ат джегилген арбасын къатыбызда тохтатыб, мийик сюекли, чырайлы джаш андан тюшюб, саламлашхан да этиб:
– Арбаны башына минчи, – деди атама. – Мен тюбюнден атайым, сен башында джарашдырыб бар.
Мен танысам да, аны атам танымагъан эди. Артдан, биченни толусу бла арбагъа джюклеб бошагъанында, къурукъну иги тартдырыб джибни къысхандан сора, атам кимни джашы болгъанын соргъанында:
– Мен Эриккенланы Исхакъны джашы Борисме, – деб джууаб берди. – Биз Огъары Талада джашайбыз. Атам Исхакъ тюкенчиди. Таныргъа керексе...
– Исхакъны джашыса сора? Атангы бек ариу таныйма. Бир ашхы адамды. Бир-бирибизге джууукъ да джетебиз. «Алма терегинден узакъ тюшмейди» деб бош айтмайдыла. Ол ашхы атанга ушаб тураса. Джибни иги тартдырмай къойгъан болур эдик, бу тик джерде арба къызыу барыб, чайкъалгъанында, биченибиз бир джанына тайды да кетди. «Къарт бла сабийге ышаныб, аланы джолгъа джибере турмагъыз» деген сёзлери керти болур. Саны-башы къатхан эркишилеча ишни деменгили баджараллыкъ тюлдюле. Сен ызыбыздан джетиб болушмасанг, бек инджиллик эдик. Атанг Исхакъгъа да салам айт бизден. Сау бол, кёб джаша.
– Иги джолгъа барыгъыз, – деди Эриккен улу бизни арбагъа миндиргенден сора. Аны да озуб кетмеди. Бара-барыб арбаларына бир зат болуб, джолда джунчумасынла деген болур эди, бизни ызыбыздан келиб турду юйюне джетгинчи дери.
Атам айтханча, ызыбыздан келиб Эриккен улу бизге болушлукъ этмесе, биз инджиллик эдик. Ингир бола башлагъан эди. Атамы билмейме, мени къолларым сууукъ бола тебреген эдиле.
Къарангы бола, юйге джыйылдыкъ. Кечге къалгъаныбызгъа юйде сагъышлы болуб тура кёре эдим, бизни келгенибизни кёргенлеринде къууандыла.
Ма андан бери алтмыш джылдан аслам заман озса да, мен бюгюн-бюгече да Эриккенланы Исхакъны джашы Борисни бизге этген игилигин унутмай турама. Унутхан къой, ол этген игиликни хар кимге да айтама. «Игилик унутулмайды» деб бош айтылмайды.

Къобанланы Махмут.