Гитче Къарачайны огъурлу акъсакъалларыны бири, устаз, насихатчы Каппушланы Шагъабан хаджи миллетибизни бурундан келген джорукъларын джыйыб, къагъытха тюшюрюб кюрешеди. Газет окъуучуларыбызгъа бюгюн аланы талайын теджейбиз.
1. Къайда болсанг да, къайда айлансанг да, эсингде тут бурундан бери келген сыйлы, намыслы къарачай-малкъар халкъны, Къарча бачамабызны туудугъу болгъанынгы. Ол себебден, сени эркинлигинг джокъду джарашыусуз, келишмеген ишлени этерге.
2. «Къарачай-малкъар» деген ат сени миллетлигинги билдиргенден сора да, ол сени иннет тазалыкъгъа, адамлыкъгъа тюшюндюрюрге керекди. Ол зат ёмюрледен бери миллетибизни белгили джоругъуду. Бу ишге Къарчаны заманында артыкъсыз да бек эс бёлгендиле.
3. Бизни миллетни адамы уллу Аллахха баш уруучу, таза иннетли болгъанды. Биз, кёб керексиз затлагъа эс бёлмей, ёмюрден бери келген, сыйлы ата-бабарарыбыз сайлагъан джолла бла атлай, динибизни да къаты тутаргъа, саулукъгъа, адебге-намысха, джашау болумгъа уллу магъана берирге керекбиз. Къалгъан милетлени ортасында сыйыбызны мийкде алай бла туталлыкъбыз.
4. Кесинги бизни адамыбызгъа санама, ана тилни, адетлени, миллетни маданиятын, санатын, сагъышын, къайгъысын, джарсыуун, джашауда не излегенин тюз ангылагъынчы. Унутма, Ата джуртубуз динибизди, Ана джуртубуз тилибизди.
5. Биз джорукъну сюйген адамлабыз, джорукъгъа тынгылай да билебиз. Къайда болсала да, не этселе да, адамларыбыз ышаныу хауа сингдирирге керекдиле башхалагъа.
6. Бил, унутма кесинги ахлуларынгы тизимин джети атагъа дери. Уллу сый бер кесингден уллулагъа, артыкъсыз да бек – ата-ананга.
7. Бизни миллетни адамы кесини сыйын, сырын бек сакъларгъа, ушагъыусуз, айыблы иш этмезге керекди. Аны джашау джолу, адеблилиги, адамлыгъы, уруна билгени – бу затла бары да биргелей миллетибизни бетин чыгъарадыла, сыйын кёлтюредиле башхаланы ичинде.
8. Ушакъ этген сагъатда кёб тынгыла, аз сёлеш, кесинги махтама – адамланы ичинде сенден акъыллыла, кючлюле да кёбдюле.
9. Хаман да сыйынг бла джашаргъа кюреш. Не ачлыкъгъа, не сууукълукъгъа, не уа къыйын аурууну къоркъуууна кесинги хорлатма. Дуниягъа белгили ингилиз джазыучу В.Шекспир былай джазгъанды: «Мени сыйым бла джаным бир тамырдан чыкъгъандыла. Сыйымы тас этген кюнден ары меннге джашау керек тюлдю», – деб. Къызны сыйы саулай дунияны байлыгъындан эсе багъалыды, деб да айтханды ол.
10. Хар адамыбыз терен ангыларгъа керекди кесине джетген джууаблы ишни, миллетибизни сыйлы тюрсюнюн ариу кёргюзюр ючюн, къалгъан миллетле бизни игилигибизни билир, багъалатыр ючюн.
11. Ата-бабаларыбызны эм сыйлы осиятлары ол болгъанды, ёмюрде бизни дуниягъа белгили онглу адамларыбызны унутмагъыз, деб. Аланы атлары байлыкълары ючюн айтылмагъанды, ала эркишилик бла, миллетге джан аурута билгенлери бла, адамларыбызны, джерибизни къоруулагъанлары бла белгилидиле. Аллай адамларыбызгъа халкъыбыз джырла, кюуле этгенди. Байла кишини эсинде да къалмагъандыла.
12. Къарачай-малкъар миллетни адамыны тюз джашай билгени, адамлыгъы, адеби-намысы джаш тёлюге юлгю болургъа керекди. Джашауда уллуланы сынамларын джаш адамлагъа сингдириу – ол да уллу намыс борчду.
13. Сёз, дау, къайгъы болгъан джерде бизни адамыбыз кесини тюзлюгюн джакълай, керти патауала келтириб, аланы да далилле бла бегите билирге керекди. Дагъыда башха джанына да тынгыларгъа, аны излемин ангыларгъа, тюз эсе, келиширге, кечмеклик этерге да керекди. Бу иш къарыусузлукъ тюлдю, бу керти намыслы, ангылы адамны шартыды.
14. Кесини юйдегисине адам бирча къараргъа керекди, къаты сёлёшгени, кёл бергени да барына да тенг болур ючюн. Басымлы, тёзюмлю болургъа, кёл къалдыртмазгъа, хар бирине тынгылай, ангылай да билиу борчду.
15. Юйлене башласанг, ол сайлагъан адамынгы сыфатына неда бет ариулугъуна артыкъ эс бёлме. Аны акъылына, сыйына, динине, ийманына, адамлыгъына къара, къаллай юйдегиде ёсгенин да бил. Не айтылгъан адам болса да сен джаратхан тиширыу, ёмюрде да ол тиширыуну аты бла белгили боллукъ тюлсе, аны да бил.
16. Даугъа, тюйюшге къатышма. Акъылсыз адам бла даулашсанг, адамлыгъынгы аз этесе, алай а, акъыллы адамгъа уа хаман да тынгылаучу бол.
17. Сабийлени билимли, адебли этиб ёсдюрюу халкъыбызны эм сыйлы борчуду. Не къыйын заман болса да, юйдегиде юч-тёрт сабийден аз болмазгъа керекди. Уллу къазанда бишген эт чий къалмайды.
18. Тиширыуланы къатында кесин табсыз джюрютген адамгъа эс джыйдыртыргъа керекди, не ючюн десенг, ол тиширыуланы орнунда сени ананг, эгечинг, къызынг болургъа боллукъду.
19. Башха миллетлени кесиликлерин, динлерин, адетлерин аманлаб, джанларына тиймезге керекди. Хар миллет да уллу Аллахны саугъасыды, барсын да Ол джаратханды.
20. Узакъ ёмюрледен бери алимле кертиликни излегенлей, сюргенлей келгендиле. Кертилик билимди, билим адамны кетмезлик, тас болмазлыкъ ич нёрюдю. Джаш адамларыбыз сайлагъан, тутхан ишлерин, билим джолларын терен билирге, тамырына, ёзегине деричи ангыларгъа керекдиле, багъалатыргъа, ол затны сюрюрге нюзюрлениб джашаргъа керекдиле кеслери да…
Багъалы окъуучула, бу джазыугъа къошар-къоратыр затыгъыз болса неда тюрлендирирге излесегиз, эркинлигигиз барды.
Каппушланы
Шагъабан хаджи.
Терезе эл.
