Мен хапарларын айтырыкъ сёзлюкле 1980-чы джыллада чыкъсала да, ол окъуу, методика китабла бюгюнлюкде да миллет школланы сохталарыны столларындан тюшмеген, алай а азайыб, къалгъаны да бек эски болгъан пособиеледиле.

Къайсы школгъа сорсанг да китабланы джетишмегенлерини юсюне, ала эски болуб, джараусузгъа айланнганларын чертедиле. Ол пособиелени (сёзлюклени) джогъуна-барына къараб, джангыртыб чыгъармасала школлада ана тилни окъутууну ёсдюрюр, мийик дараджагъа кёлтюрюр амал этиллик тюлдю, деб бегитедиле къарачай тилни окъутхан устазла. Кюнде-кечеде, кеслерини дерслик планларында, сохталагъа берген дерслеринде, ана тилни айнытыуну юсюнден бардырылгъан кружоклада, ата- ананы джыйылыуларында къуру да ана тилде сёлешгенле, аны магъанасын ангылатыуда къаджыкъмай ишлегенле – устазладыла. Ала джангыз бир школдан тюлдюле. Къарачайны эски, айтылгъан эллерини бирини – Тёбен Тебердини орта школуну ана тилден устазы, Къарачай районнга къарагъан школланы ана тилден секцияларыны тамадасы, Къарачай-Черкесияны, Эресей Федерацияны халкъ окъуууну айырмасы Къочхарланы Халимат, къумушчу, Правокубанск посёлокну ана тилден баш категориялы устазы, КъЧР-ни Башчысыны грантын эки кере алгъан Кийикланы Бэла, Къарачай шахардан Алийланы Умар атлы Къарачай-Черкес кърал университетни къарачай-малкъар эмда ногъай филологияны кафедрасыны тамадасы, филология илмуланы кандидаты, доцент, ол университетде чыкъгъан «Тау аязы» журналны баш редактору Хапаланы Светлана, Джёгетей Аягъы районну ана тилден устазларыны район бирлешлигини тамадасы Къоркъмазланы Лариса, КъЧР-ни махтаулу устазы, Сары-Тюз орта школда ана тилден дерслени бардыргъанлы 30 джылдан атлагъан Боташланы Индира, Важный элни орта школуну ана тилден баш категориялы устазы, 5-чи классха методика пособиени автору Темрезланы Алина, Къарачай-Черкесияны махтаулу устазы, Эресей Федерацияны айырма устазы, Терезе элни орта школуну ана тил бла адабиятдан баш категориялы устазы Акъбайланы Халимат, Къобан райондан Чапаевское орта школну ана тил бла адабиятдан окъутхан, 11-чи классланы окъуу-методика пособиелерини автору Блимгъотланы Любовь, Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу устазы, Эресей Федерацияны халкъ окъуууну айырмасы, билим бериу-окъутуу джанындан талай кърал саугъаны иеси, Черкесск шахарда 17-чи номерли гимназияны ана тилден баш категориялы устазы Умарланы Кулина, Къарачай-Черкес Республиканы устазларыны билимлерин ёсдюрген, къошакъ билим берген институтну къарачай эмда ногъай тилледен кафедрасыны тамадасы, филология илмуланы кандидаты Мамаланы Фатима, анда тамада устаз болуб ишлеген Къарачай-Черкес Республиканы халкъ окъуууну айырмасы, Бостанланы Зубайда, газетни, радиону, телевидениени журналистлери дагъыда башхала. Быланы юсюне да, бу миллет магъанасы болгъан ишни юсюнде таймаздан, къаджыкъмай оюмун арагъа салыб, ана тилни джашау орунлу болуруна кесини юлюшюн къошхан «Къарачай – алан халкъ» бирлешликни тамадасыны орунбасары Боташланы Сулайман хаджи эмда башхала. Бек тюз айтадыла эмда керекли оюмну теджейдиле ала. 60-65 джылны узагъына хайырланыб тургъан пособиелени-китабланы халлары айхай да, кимден да бек белгилиди, ачыкъды алагъа. Ала джашау орунлу боллукъ затланы теджейдиле. Мен 6-7 джылны мындан алгъа бу ишни къайгъысына бир кирсегиз деб, ИТИ-ну къарачай-малкъар тилледен бёлюмюню тамадасы, филология илмуланы доктору Эриккенланы Фатимагъа тюбеб, ушакъ этген эдим. Ушагъыбызгъа, биз айтханны джакълай, «Къарачай-малкъар-орус сёзлюкню» амалсыз джангыртылыргъа кереклисин черте, ол институтну илму къуллукъчулары, филология илмуланы кандидатлары Семенланы Аминат бла Джанкёзланы Марина да къошулгъан эдиле… Бу арт кёзюуледе Илму-тинтиу институтда «буз къозгъалгъанны» себебинден, бу эки къызыбызны къайгъырыуларыны кючюнден, «Къарачай-малкъар – орус сёзлюкню» авторларыны бири Сюйюнчланы Ханафийни джашы Муратны башчылыгъы бла Къарачай-малкъар-орус сёзлюк да, Орус-къарачай-малкъар сёзлюк» да джангыртылыб, неси да бу заманны излемине келишген бирер том болуб 12-шер минг экземпляр китаб Москваны «Наука» атлы типографиясында басмаланнгандыла. Бюгюнлюкде китабла тыйыншлы джерлерине чачыладыла. Алай эсе, ызы къалын болсун деийик. Бу башында атлары сагъынылгъан устазланы, башха газетде, радиода, телевидениеде ишлеген журналистлерибизни излемлери, тилеклери бу джангы чыкъгъан эки сёзлюк бла тыныб къалмагъанларын билдирирге излейме. Эндиги излемибиз, тилегибиз да сёзлюклени юсюнденди: 1980-чы джыл, биринчи кере, 4-чю–5-чи классланы сохталарына багъышланыб «Орфография сёзлюк» чыкъгъанды. Джарашдыргъанла да Сюйюнчланы Ханафий бла Гочияланы Софья эдиле. Тиражы да 10 минг экземпляр, багъасы уа 30 капек! 1993-чю джылда уа бу авторлагъа Эбзеланы Алла да къошулуб, «Русско-карачаевский учебный словарь» деген ат бла 5000 сёзден къуралгъан сёзлюк китаб 15 минг экземпляр болуб чыгъады. Сёзлюкле, айырыб, орфография сёзлюк неге керекди дегенле да чыгъадыла ата-аналаны, бир-бир окъуучуланы араларындан. Орфография сёзлюк, ол дегенинг, сёзлени магъаналары айтылмай, аланы къалай джазаргъа кереклисини тамалыды. Бек керекли пособиеди. Орфография сёзлюк – ол тюз джазыуну (халатсыз) джорукъларыны эшигин ачады. Уллугъа-гитчеге да бирча джарагъан, бирча керекли пособиеди. Бюгюннгю тёлюню, таб 60-70 джылдан атлагъан къарачай окъуучуну алфавитин, ол алфавит бла къуралгъан-джарашдырылгъан сёзлюклени магъаналарын эсге алмай, кеслери джанларындан сёзлюкле къураб, аланы да басмалаб, окъуучулагъа теджегенле кёбден кёб болуб барадыла. Артыкъсыз да, бу интернет деген баш кёлтюргенли уа ары салыб, керекли алайдан алыгъыз да хайырланыгъыз, кърал чыгъаргъан эски сёзлюкле джараусуздула, тюз этилмегендиле деб, аланы да аман бетли этиб, окъуучуланы башларын къатышдырадыла. Алайсыз да «тырмы тартыб турады» дегенлей, ана тини окъургъа, джазаргъа сюймеген, излемеген окъуучулагъа, бир-бир ата-аналагъа джол ачхан ишди ол. Къалай сёлеширге, не сёлеширге, нени окъургъа, нени джазаргъа кереклиси – ол мени ишимди, кесими эркинлигимдеди дегенлеге болушлукъду аланы айтханлары. Бусагъатлада уа телефонлада къаууумла къуралыб, аланы араларында да «эришиуле» къызыудадыла. Кимни окъуучусу (анга къарагъан) кёб эсе, ол алдады, дейдиле. Алада джюрюген сёзле бла, сёзлюкле бла кърал школлада окъугъан окъуучула хайырланмайдыла. Алай этерге эркинликлери да джокъду. Сёз, сёзлюк миллетникиди! Сёз джокъду, джашаугъа кёре сёз да тюрленеди, джангырады, бир-бир сёзле эскиге айланадыла (архаизм). Затны эскисин суугъа атыб неда кюйдюрюб къойгъанча тюлдю, сёзню юсюнден иш башха тюрлюдю. Сёз, эскиге айланнганлыкъгъа ол тас болуб, неда джерге кириб кетмейди. Ол магъанасын тас этмейди, ёмюрлени сакъланады, сакълагъаннга турады орнунда, сакъланады тёлюлеге. Джангы сёзле аланы бир джанына ыхтырыргъа деб кирмейдиле сёзлюкге. Джангы сёзле, кърал дараджада бегитилселе, алай къошуладыла миллетни сёз байлыгъына. Аллай ишле къралны правительствосуна къарагъан-бойсуннган ИТИ-лада къуралгъан комиссияда къаралыб, сюзюлюб, алай бегитиледи Правительствону комиссиясында. Бу джорукъгъа сыйынмагъанны джумушу – ол аны энчи ишиди.
Къарачай тилни ёсюуюне, айныуууна, аны кибик, джамагъатха джайыуда айырыб школда окъугъан сабийлеге кюнде-кечеде окъууларында файдалы болур джанындан кюрешген алимлерибиз, устазларыбыз къуру да болгъандыла. Сёз ючюн, Лайпанланы Хамит бла Тохчукъланы Хусей эмда Дудаланы Махмут биринчи болуб, 1941-чи джылны аллында «Орус-Къарачай сёзлюкню» Микоян-Шахарда басмадан чыгъаргъандыла. Ол сёзлюк бюгюннге деричин чыкъгъан орус-къарачай сёзлюклени тюнгючюдю, алчысыды, биринчисиди. Алайдан башланады миллетибизни тил байлыгъыны бети, сыйы, магъанасы. Бу китабны магъанасын андан да бегирек ачыкълар ючюн аны кесини бетлерине кёз джетдирсек иги болур. Алайды да, биринчи ачылгъан бетинден башлайыкъ: Научно-исследовательский институт Карачаевской автономной области. РУССКО-КАРАЧАЕВСКИЙ СЛОВАРЬ для начальной школы. Составители: Лайпанов Х.О., Тохчуков Х.Т., Дудов М.А. КАРОБЛНАЦИЗДАТЕЛЬСТВО. Микоян-Шахар-1941. Былайына да эс бёлюрге дурус болур: Авторладан тюл ИЗДАТЕЛЬСТВОДАН, деб чертиледи китабны эндиги бетинде.- Бу словарь эл школлагъа этилгенди. Муну бла толмагъан орта эмда орта школлада да хайырланыргъа боллукъдула. «Орус-къарачай словарь» орус эмда къарачай тилни окъугъан джолдашлагъа да болушлукъ этер деб, умут этебиз. «Орус-къарачай словарь» бизде биринчи чыкъгъаны эмда мунуча ишле этиуде аз сынам болгъаны себебли, аны талай мусхамлары да болургъа боллукъду. Хар бир окъуучуну бу словарда эслеген джетишимсиз затларын эмда кёлюне келгенин, кесини окъууун, адресин, къайда ишлегенин да кёргюзюб, бизге джазарын бек тилейбиз. Къарачай миллет издательство».
Энди, анда джазылгъанын тюрлендирмей, китабны ал сёзюнден бир-эки юзюкню юлгюге алайыкъ. Словарны орус сёзлерин, аны кибик къалгъан джоругъун Наркомпросну школларыны Илму-Тинтиу Институтуну къуллукъчулары джарашдыргъандыла. Орус сёзле ал школлада окъуу китабладан алыннгандыла. Ала беш минг чакълы бирдиле. Атла джангызлыкъ санны атаучу падежинде, сыфатла-мужской родну джангызлыкъ саныны атаучу падежинде, этимле белгисиз формада берилгендиле. Заман алса да, А-дан башланнган бир бёлек сёзге бир кёз джетдиригиз. Авария-бузулуу, чачылыу, сыныу. Азарт-эришмеклик, къызышмакълыкъ, Аккуратный-тазалы, тамамлы, Апельсин-апелсин, Аренда-аренд д.б. Словарны (сёзлюкню-Д.А.) джууаблы редактору – Ортабайланы Тохтар, техредактору – Чагъарланы Магомет, джууаблы корректору – Чомаланы Муслим.
Багъалы окъуучула, бу бёлек айтымны сизге теджегеними магъанасы неди? Бу былайгъа керекмиди, дерикле да болурла, алагъа ангылатыр муратда джазама. 1941-чи джыл къарачай тилни тамам усталары (ол джыллада) джазгъан-чыгъаргъан сёзлюк бла 1993-чю джыл Гочияланы Софья, Сюйюнчланы Ханафии, Эбзеланы Алла джарашдырыб Черкесскде чыгъаргъан сёзлюкню къуралыуунда, сёзлени кёчюрюулеринде, орфография джаны бла да къаллай башхалыкъла болгъанларын билдириудю. Эслегеннге, бу арт 30-40 джылны ичинде сёз байлыгъыбыз не джаны бла да: орфография, тыйгъыч белгилени салыу, айтымланы магъаналарыны ёсгени бла да атлы бла джаяу кибик тюрленнгенди, хайт деб аллына ургъанды къарачай тилни ёсюм джолу. Ол джаны бла алимлерибизни, устазларыбызны, джамагъатны ичинде ана тиллерине магъана бериб, аны айныууна джан аурутханланы кючлеринденди бу джетишимле. Сау болсунла, джашауларындан къууансынла ала барысы да. Биз сагъына, биз тарыгъа, биз тилекчи болгъан китабланы ишлери ол сёзлюкледен башхаракъды. Нек дегенде, бу китабла ол эки академия ангылатыу сёзлюклени тамалларында къуралгъан окъуу керекледиле. Орфография сёзлюк (джарашдыргъанла: Сюйюнчланы Ханафий, Гочияланы Софья, Черкесск 1980 дж.), Орус-къарачай окъуу сёзлюк (джарашдыргъанла: Гочияланы С, Сюйюнчланы Х., Эбзеланы А., Черкесск 1993 дж.). Биз ангылагъандан, республиканы Окъуу бла илму министерствосуну къарамында болгъанлары себебли, аланы башчылыкълары бла, оноулары бла, финанс джанына да ала къарарыкъ болурла, ол себебден Къарачай-Черкес Республикада устазланы билимлерин ёсдюрген институтну къарачай-ногъай тилледен кафедраларыны тамадасы, филология илмуланы кандидаты Мамаланы Фатима бла Къарачай шахардагъы Алийланы Умарны атын джюрютген Кърал университетни къарачай-ногъай тилледен кафедрасыны тамадасы, филология илмуланы кандидаты Хапаланы Светлана биригиб, бир тынгылы, джарашыулу оноу этселе, иш онгуна айланыр эди эмда тынар эди деб, акъылыбыз алайды…

Доюнланы Абдурахман,
КъЧР-ни махтаулу устазы.