Чыгъармачылыкъ иш бла кюрешгенлени арасында бюгюнлюкде мен таныгъанча, мен билгенча онглу къарачай поэтесса Байрамукъланы Башчыны къызы Халиматны бир киши да танымайды, билмейди.

Биллик да тюлдю, нек десегиз, Халимат ауушханлы иги кесек заман болады, джандетли болсун. Бир да фахмулу, къайгъырыулу адам эди. Къачан, къалай танышхан эдим мен аны бла?
Менден гитчеле бла, кесим джылгъыла бла мен ёмюрде да шохлукъ джюрютмегенме. Джюрютгенме кесимден талай джылгъа, сёз ючюн, алты-джети джылгъа тамадала бла. Ала мени, мен да аланы тынч ангылаб тургъанбыз. Артыкъ да бек назмучукъла, «Ленинни байрагъы» газетге статьячыкъла джаза башлагъанымда, чыгъармачылыкъ бла кюрешгенле бла джууугъуракъ болургъа кюрешгенме. Нек десегиз, не фахмулу болсанг да, устазсыз бир джары да бараллыкъ тюлсе. Мени да болгъанды устазым: ол да кимди десегиз, эртде ауушханды, джандетли болсун, поэт Дибирланы Шамил эди. Онунчу классда огъуна аны бла бирге «Ленинни байрагъы» газетни редакциясына джюрюб туруучан эдим. Кюнлени биринде мен аны бла тюбешгенимде:
– Белгили поэтессабыз Байрамукъланы Халимат Москвада Баш литература курсланы бошаб келиб, бусагъатда Джазыучуланы область организациясында консультант болуб ишлейди. Барыб къолун да тутуб, курсланы бошагъаны бла алгъышлаб келсек керек эди. Мен аны кёбден бери кёрмегенме. Аллай фахмулу адамыбызны сансыз этиб къояргъа болмайды, – деген эди.
Джазыучуланы область организациясы озгъан ёмюрню 60-чы джылларында Советлени юйюнде орналыб эди. Джууаблы секретарь да Гошоков Хусин эди. Джууаблы секретарь да, консультантла да бир уллу кабинетде олтура эдиле. Гошоков ол кюн ишде джокъ эди. Халимат а олтуруб, ишлей тура эди. Шамил бла Халимат бир-бирлерин эртдеден бери таныгъанлары себебли, бир-бири бла джылы саламлашдыла. Дибир улу аны окъууун бошаб келгени бла алгъышлады. Мени аны бла танышдырды. Ол джыллада огъуна белгили бола башлагъан эди бизни къралда Халимат. Онглу, акъыллы адамла уллу кёллюле болмагъанларын мен ол кюн ангыладым. Биз барыб кетгенден сора, алай кёб заман да озмагъан эди, Гошоков джууаблы секретарлыкъдан кетиб, аны орнуна Халимат салыннган эди.
Москвада баш литература курсланы бошаб келген бла къалмай, башында айтханымча, бютеусоюз аренагъа да чыгъа башлагъан эди. Бизни областда къой, Ставрополь крайда да андан онглу поэтесса джокъ эди. Кеси да бир да ариу сёлеше биле эди. Не онглу адам бла да джунчумай сёлеширик эди.
Область Джазыучуланы джууаблы секретарлары болуб 15 джылдан аслам джыл ишлеген болур эди. Билмейме, Къобанланы келинлери болгъаны себебли болур эди, меннге не заманда да джылы тюбеучен эди, окъургъа да Москвагъа ол джиберген эди мени. Аны баш иеси Къобанланы Ибрагимни джашы Хамзат да Къарачайда белгили поэтлени бири эди. Орус тилден къарачай тилге уста кёчюре эди. Ершовну «Конёк-горбунок» деген назму халда джазылгъан таурухун дагъыда башха чыгъармаларын къарачай тилге кёчюргенин сюйюб окъуучан эдим. Экисини да Арсен деб бир фахмулу джашлары бар эди, эртде ауушханды, джандетли болсун, ол да чыгъармачылыкъ иш бла кюреше эди.
Байрамукъланы Халимат 1996-чы джыл ауушханды. Туугъан джылы уа 1917-чи джылды. Муну барын да не ючюн айтама? Мындан алда мен Байрамукъланы Халиматны атын джюрютген Черкесскеде ара библиотекагъа кирген эдим. Ары дери да барыучан эдим библиотекагъа. Алай а, тёгерегиме къарамай, библиотеканы директору Хапчаланы Салыхны кабинетине кириб кетиучен эдим. Бу джол заманым эркин болгъаны себебли, ашыкъмадым аны кабинетине кирирге. Ичкери кириб, аллымда къабыргъагъа къарагъанымда, Байрамукъланы Халиматха аталгъан стендни кёрдюм. Хар неси да таб джарашыб эди аны. Ары Халиматны суратлары салыныб эдиле. Кеслери да таб, ариу алыннган суратла эдиле. Ала Халиматны чыгъармачылыкъ иш бла кюрешген адам болгъанын ачыкълаб тура эдиле. Стендни тюз онг джанында бир бюстну эследим, кеси да къара бетли. Бу бюст кимники болду экен деб, джууугъуракъ барыб къарагъанымда да, билелмедим кимники болгъанын. Библиотеканы бир къуллукъчусу стендни къатында джумуш эте тура эди да, андан:
– Джаш адамгъа ушагъан бюст кимники болду? – деб сордум.
– Бу бюст а Байрамукъланы Халиматныкъыды, – деб джууаб берди. – Кёремисиз суратда къаллай ариу тиширыуду. Бюстда уа бир эркишиге ушаб турады. Ким этген эсе да Халиматны бюстун, билмейме, кесине уа ушаталмагъанды. Муну былайдан къоратыб, Халиматны кесине ушаш, ариу бюст салыргъа керек эди...
Мен библиотеканы директору Хапчаланы Салых бла тюбешгенимде Халиматны бюстуну юсюнден сёз къозгъадым.
– Бу бюстну Байрамукъланы тукъум ачха джыйыб этдиргенди, – деди Хапча улу. – Бюстну автору республикадан скульпторду. Бир да табсыз этилген бюстду. Халиматха ушагъан джери джокъду. Табсыз этилгенди, деб айтхан эдик тукъумну джууаблы адамларына. Халиматны тюрсюнюнде бизни республикада джашагъан миллетлени тиширыуларыны шартлары болургъа керекдиле деб, дженгиб къойдула. Бюстну кърал ачха тёлеб этдирсе, биз аны салдырлыкъ тюл эдик. «Ачха биз тёлеген эсек, биз не сюйсек, аны этерикбиз» дегенча этгенлеринде, джукъ айталмадыкъ...
Сау болсунла Байрамукълары, ачха джыйыб, белгили адамыбызгъа – Байрамукъланы Башчыны къызы Халиматха – бюст этдиргенлери ючюн. Алай къайсы тукъум да этдириб бараллыкъ тюлдю. Байрамукълары уа этдириб, башха тукъумлагъа юлгю кёргюзгендиле. Алай а былайда бир айтырым барды: Байрамукъланы Халимат къуру Байрамукъланы тукъумну онглу адамларыны бири болуб къалмай, бютеу Къарачайны онглу адамыды. Ол себебден, белгили адамыбызгъа бюст салыу ишге къуру тукъум кеси къошулуб къалмай, башха тукъумла да къошулургъа керек эдиле. Алай болса, Халиматны кесине ушамагъан бюст этилинник тюл эди.
Муну къоратыб, Халиматны кесине ушагъан бюст этерге керекди, башха тукъумланы адамлары да къошулуб, кереклисича бир джоюм да этилиб. «Къалгъан ишге къар джауар» дегенлей, не джаны бла да Халиматны тюрсюнюне ушамагъан бюст къалыб кетсе, заран келтирген болмаса, хайыры боллукъ болмаз…

Къобанланы Махмут.