Джубуланы Шогъайыб Темирланы Акъчыкъгъа юйленнгенинде, аланы къууанчларына Огъары Марада кёб адам джыйылыб, джангы къуралгъан юйдегиге кеб алгъыш айтылгъан эди.

Алгъыш айтханланы бири уа, эки джаш адамгъа къууанч-насыб теджей келиб, эм ахырында: «Биринчи туугъанлары таракъчы, экинчиси уа таякъчы болсун», – дегенинде, эркишилени бир къауумлары алай ушатхан да этмеген эдиле. Нек десенг, эркишиле биринчи балалары улан болурун излейдиле. Къалай-алай айтсакъ да, эркиши сабий тукъумну юздюрмейди, аны андан ары бардырыргъа себеблик этеди. Алгъыш айтхан а бир кесек узагъыракъ, теренирек къараб айтхан эди. Тиширыуну иши къыйынды, ауурду. Ол кече-кюн да тычлыкъ билмей, сабийлени ёсдюреди. Эркиши уланла анагъа алай болушлукъ эталмайдыла: ала эркиши ишле бла кюрешедиле. Къыз сабийле уа, бир кесек эс джыйгъанлай, аналарына болушуб башлайдыла. Алгъышчы ол затны эсде тутуб, айтхан эди алай.
Джангы къуралгъан юйдеги алгъышда айтылгъанча болду: чынг алгъа алагъа къыз сабий тууду. Анга Абидат, деб атадыла. Тёрт джыл озуб, Абидатны ызындан Хасан тууады. Алай бла юйде таракъчы да, таякъчы да боладыла. Джаш ата бла ана къууанадыла. Тёрт джылдан Хасаннга бир къарнашчыкъ къошулады. Анга Хусеин, деб атайдыла. Огъары Марада Шогъайыб башын тутханладан болгъанды. Ол мал бла кюрешгенди. Сабийле аслам болгъанларында, джангы юй ишлейди. «Эки джашым барды, ала меннге болушлукъ эте турлукъдула» деб, къууаныб тургъанлай, къыйын ауруб, къысха заманны ичине ауушуб къалады. Ол ауушханында, Абидатха 10 джыл, Хасаннга 6 джыл болгъан эди. Эм гитчелери Хусеиннге тюгел эки джыл да толмагъан эди.
Шогъайыб ауушханында, Акъчыкъ тири тиширыу болгъаны себебли, эс ташламайды. Сабийлени джунчутмаз ючюн, кесини тиширыу ишин этген бла къалмай, эркиши ишлени этиб турургъа керек болады анга. Сабийле да анга болушур ючюн къалмайдыла. Абидат юй джумушла бла кюрешеди, Хасан а, алкъын сабий болса да, маллагъа къарайды. 1930-чу джыл коллективизация башланады.
Огъары Марада «Большевик» колхоз къуралады. Акъчыкъ колхозгъа член болады: анга юч ийнек, терт ёгюз, бир арба, плуг, тырнау береди. Юйдегисине къуру бир ийнекни къояды.
Сабийлени арасында Хусеин эсли болады. 1928-чи джыл, анга ол кёзюуде 10 джыл болуб тура эди, Огъары Марада биринчи классха барыб башлайды.
Иги окъуйду. Юй джумушланы тындырыб, дерслерин этиб бошаса, бош турмайды: суратлау литератураны окъуйду.
Алты классны бошагъанлай, Микоян-Шахарда рабфакны школ бёлюмюне окъургъа киреди. Аны джетишимли бошаб, 1939-чу джыл кеси окъугъан Огъары Мараны школуна келеди ишлерге.
Ол джыл огъуна Гербекланы Тотайгъа юйленеди. Бир джыл ишлегенден сора, 1940-чы джылны никкол (июнь) айында аны Къызыл Аскерни тизгинлеринде къуллукъ этерге аладыла.
Алгъаракълада устазланы, ишлерин къралгъа кереклиге санаб, Къызыл Аскерни тизгинлерине алмай тура эдиле.
Бу джол а, устазмы, медицина къуллукъчуму болады, барын да алыб, финле бла къазауат этген аскерчилерибизни башларына бош этиб, аланы орунларына башхаланы джиберирге керек болгъан эди къралгъа. Хусеин да, устаз болса да, кетген эди Къызыл Аскерде къуллукъ этерге.
– Мен атам Шогъайыбны, асыры сабий болуб, бет тюрсюнюн эсимде туталмагъаныма ма бюгюн-бюгече да къыйналыб турама, – деучен эди Хусеин. – Ол замансыз ауушханы себебли, къуру анабыз Акъчыкъгъа ауур тийген бла къалмай, бизге, caбийлеге, ауур тийген эди. Атасыз ёсген къыйын кёре эдим.
Эшелонлагъа джюклеб, бизни Карельск перешеекге элтиб тюшюрген эдиле. Бизни аскерчилерибиз былайын финледен кёб болмай сыйыргъан эдиле. Алайда болумну кёргеникде, бек къыйналгъан эдик. Къалын ёсген, мийик тереклени башлары, къылыч чёблени кесгенча, кесилиб тура эдиле. Аланы алай тоб окъла этген эдиле. Бизни артиллериябыз бла авиациябыз душманнга аяу салмагъанлары кёрюнюб тура эди.
Къарачайдан алыб келиб, бизни Выборг шахарда тюшюрдюле. Былайда Ленинград аскер округну 50-чи мараучу корпусну штабы орналгъан эди. Джангы келген аскерчилени зенит артиллерияны 241-чи дивизионуна къошдула.
Къуру мен тюл эдим Къарачайдан. Къарачай джашла кёб эдиле. Орусланы Юнюс, Тамбийланы Ахмат, Болатчыланы Магомед, Баболаны Аскер, Хачирланы Магомед, Хумарадан Ешеров Абу-Бакир, Коста Хетагуроводан Каргинов Георгий, Хетагуров Василий дагъыда башхала бар эдиле. Барыбыз да, бир-бири сыйыбызны кёрюб, багъалатыб джашай эдик.
Арадан бир ай ётгенден сора, Ата джуртларына ачыкъ джюрекден къуллукъ этерге ант (присяга) этедиле джашла. Артдан быланы барын да полк школгъа ашырадыла. Анда дерслени финле бла къазауат этген абычарла бардыра эдиле. Кёб затха юрете эдиле джашланы. Ким болса да бошбоюнлукъ этсе, аны кереклисин бере эдиле. Излем уллу болгъаны себебли, джашла джууаблылыкъны ангылаб, устазланы айтханларындан чыкъмай эдиле. Алай этмеселе боллукъ тюл эди: къазауат бармаса да, фин тахсачыла, чеклени бузуб, диверсия ишлени бардырыргъа кюреше эдиле. Джангы баргъан аскерчиле, кече сайын аланы тутуб, керекли джерге табдыра эдиле. Ма аллай болумда сау джылны къуллукъ этеди Джубуланы Хусеин. Ол джыллада И. Сталинни буйругъу бла бир джыл къуллукъ этсенг, эки джылгъа санала эди.
1941-чи джылны башил (январь) айында курсантла школну бошайдыла. Аланы хар бирин бирер джерге джибередиле. Джубуланы Хусеин бла Орусланы Юнюс экинчи батареягъа командирле болуб тюшедиле. Анда джаш аскерчилени кеслерини усталыкъларына, сынамларына юретиб башлайдыла.
– Кимни эсинде бар эди талай айдан бизни кърал бла Германияны арасында къазауат ачыллыкъды деб, – дейди Джубу улу. – Хычаман (май) айда бизни дивизионну джайгъы лагерге кёчюрген эдиле. Ол Ладожск кёлню джагъасында орналыб эди. Биз аскер тобла бла самолётланы агъызыргъа юрене эдик.
Аскер къуллугъуму бошаб, юйге кетерге кёб къалмай тургъанлай, 1941-чи джыл никкол (июнь) айны 22-де фашист Германия Совет Союзгъа чабыуул этди деген хапар келди. Алай бла, бизни мамыр джашауубуз бошалды.
Ол кюн огъуна бизни дивизионну темир джол бла алгъыннгы джерибизге келтирдиле. Фин эмда немча аскерчиле бизни бла кючлерин сынаргъа излеб, талай кере чабыуул этдиле. Биз алагъа кесибизни хорлатдырмадыкъ. Душман, аскерчиледен сора да, танкала бла самолётланы хайырландырса да, чекден биз аны ётдюрмей эдик.
Къыркъар (август) айда душман аскерчиле Ленинград шахарны къуршоугъа ала башладыла. Шахарны душманнга бермез ючюн, тамадала оноу этиб, бизни, тургъан джерибизден алыб келиб, Ленинград шахарда тюшюрдюле. Къыйын болумгъа тюшсек да, кёлюбюз аз болмады. Душман бизге аяу салмагъанча, биз да анга аяу салмай эдик. Не бек кюрешсек да, душманны тыялмадыкъ. Ол, къобхан сууча, тыйгъыч билмей, аллына уруб келе эди. Къазауатха деменгили хазырланнганы кёрюнюб тура эди. 1941-чи джылны къыркъаууз (сентябрь) айында Ленинград къуршоугъа алынды. 900 кюн бла кечени баргъан эди ол къуршоу. Ачдан, сууукъдан ленинградчыла инджилиб башладыла. Аскерчилеге да тынч тюл эди. Биз да инджилир ючюн къалмай эдик. Артыкъ да бек 1941-1942-чи джылланы къыш айларында къыйын болгъан эди. Адамла къачхы сууукълада, чибинле къырылгъанча, къырылыб бара эдиле ачдан. Азыкъ азлыкъ этгени себебли, бизге да суткада 225 грамм ётмек бере эдиле. Аны татыуу джокъ эди. Ачдан ёлмез ючюн ашай эдик...
Ленинградны алыр ючюн, душман бютеу кючюн салыб кюрешеди. Кече-кюн демей, душман самолётла учуб, Ленинградха тобла атаргъа излейдиле. Алай а Джубу улу къуллукъ этген дивизионну зенитчиклери аланы джибермейдиле: агъызыб барадыла. Ладожск кёл болмаса, Ленинград таба джол джокъ эди.
Ленинградчылагъа азыкъ, аскерчилеге окъ-тоб бу кёлню юсю бла келе эдиле. Ол себебден, душман ол джолну, не да этиб, джабаргъа кюреше эди.
1942-чи джылны эндреуюк (декабрь) айы сууукъ, хыны ай болады. Белгилисича, немча аскерчиле уа, сууукъгъа иги тезалмай эдиле. Ол зат бла хайырлана, Ленинград эмда Волховск фронтланы аскерчилери Ленинградны къуршоудан азат этерге хазырлана эдиле. Ладожск кёл да къаты бузлаб тура эди. Аны юсю бла ётюб, душман бла сермеширге керек эдиле аскерчилерибиз. Аскерчилеге джол чынг алгъа авиация ачаргъа керек эди. Ол кесини борчун толтургъанында, талай тонна чекген пушкаланы аскерчиле кёлню бирси джагъасына кёчюредиле. Совет аскерчиле, алгъа уруб, Шлиссельбург шахаргъа джетгенлеринде, душман тамам кёлю бла къоркъуб, бютеу кючюн салыб кюрешеди.
Тахсачы самолёт болур эди, кюн сайын дегенча, учуб келиб, башыбызда тёгерек бурула туруб, кетиучен эди. Ол кетгенлей, душман бизге тобладан атыб башлай эди. «Не сюйсегиз да этегиз, бу самолётну агъызмай къоймагъыз» дегенлеринде тамадала, хар зенитчик ол самолётну ызындан тюшюб, агъызыргъа излеген эди. Сынамлы лётчик болур эди, кесин бизге тутдурмай эди. Бир кюн а, ол бизни къолубузгъа тюшюб къалды: мараб атдыкъ да, агъыздыкъ. Юсю от джана, джерге тюшдю да, атылды. Аны Орусланы Юнюс агъызгъан эди. Джигитлик этгени ючюн ол Къызыл Джулдузну ордени бла саугъаланнган эди.
Джубу улуну взводу тахсачы самолётну агъызгъанлай, душман быладан дерт алыргъа излеб, ауур фугас тобла бла «Мга» станциядан атыб башлайды. Аланы бири аскерчиле тургъан джер юйге тийиб, аны толусу бла оюб къояды. Алайда кёб адам ёледи. Бир къауум аскерчиле уа топуракъ тюбюнде къаладыла. Аланы чыгъарабыз деб, Джубу улу, аны тенглери кёб кюрешедиле. Алайда джаралыланы госпиталгъа ашырадыла, ёлгенлени асырайдыла.
Ленинград областны аскерчилерибиз душмандан толусу бла азатлайдыла. Бир кесек замандан Гдова шахаргъа киредиле. Мында темир джол станцияны сакъларгъа керек болады. Нек десенг, ол станциягъа, аскерчилеге деб, кёб сауут-саба, азыкъ келиучен эди. Аны кереклисича сакъламасала, душман диверсантла келиб, хата этиб кетерге боллукъ эдиле.
Аскерчиле, бир кесек солуб, кюч-къарыу алгъанларында, Джубу улу да аланы биргелерине болуб, Чудск кёлню бирси джагъасына ётедиле. Эстониягъа кириб, Тарту, Пярну, Таллин шахарланы душмандан тазалай, Балтика тенгизге джетиб, алайда быланы барын да баржалагъа миндириб, Виртсу айрымканда тюшюредиле. Душман аскерчиледен дагъыда кёб айрымканны азатларгъа керек боладыла ала. Артыкъ да бек Эзель айрымканны азатлагъан къыйын болады. Бютеу тонагъан байлыкъларын фашистле бери ташыгъанлары себебли, бу айрымканны совет аскерчилеге бермезге излеб, кёб заманны кюрешедиле.
Алай болса да, бизни аскерчилерибиз, джигитлик кёргюзюб, фашистлени толусу бла ууатадыла. Джубу улу эмда аны аскерчи тенглери бу айрымканда тюбеген эдиле хорламгъа.
1945-чи джылны джайында, совет аскерчиле, Эзель айрымканны къоюб, Каунас шахаргъа келедиле. Мында былагъа джангы техника, джангы аскер кийимле бередиле, кёб затха юретедиле. Абыстол (ноябрь) айны 7-де аскер парад болады, анга Джубу улу да къошулады, байракъны элтген да ол болады.
Алай бла, 1945-чи джылны аягъына Джубу улуну аскер джолу бошалады. Ата джурт къазауатны I-чи дараджалы ордени бла саугъалагъан эдиле. Къазауатда джигитлик кёргюзгени ючюн кърал аны дагъыда Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы, Къызыл Джулдузну орденлери, «За оборону Ленинграда», «За победу над Германией в войне 1941-1945 гг.» медалла бла саугъалайды.
1945-чи джыл башына бош болгъанында, Джубу улу туугъан джуртуна къайтыргъа излейди. Алай а аны ары джибермейдиле. «Сен фашистле бла къазауат этген заманда, кърал къарачай халкъны, сатлыкъгъа санаб, Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюргенди» деб, ачыкъ айтадыла комендатурада. Тынгылагъандан ары Джубу улу джукъ айталмайды. Айтама десе, сюд-зат этмегенлей, аны чегет кесерге Сибирге ашырыб иерик эдиле.
Джубу улу джууукъларын – анасы Акъчыкъ бла къарнашы Хасанны – Къазахстанда Ильичёвский районда Ильич элде табады.
Эгечи Аминат Огъары Марада джашагъан заманда тышына чыкъгъаны себебли, ол, анасы, къарнашы бла бирге кёчюрюлмей, баш иесини джууукълары бла кёчюрюлген эди. Хусеинни юй бийчеси Тотай да башха элге тюшген эди. Тотай, Хусеин Къызыл Аскерни тизгинлеринде къуллукъ этген заманда, Микоян-Шахарда, къолу кийим тигерге, бичерге уста болгъанды, джууукъ адамы Темирланы Соня бла районну турмуш комбинатында ишлеб тургъанды. 1943-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 2-де экиси да Микоян-Шахардан кёчюрюлген эдиле. Аланы да, бир къауум къарачай юйдегиленича, Къазахстанда Келеский районда. М. Горький атлы колхозда джерсиндирген эди кърал.
Хусеин анасын, къарнашын табханына къууанады. Келгенлей огъуна ишге джарашады. Уллу Ата джурт къазауатны аллындан башлаб, ахырына дери фашистле бла къазауат этген, кърал саугъалары болгъан Хусеиннге, башха къарачайлылагъача, къаты болмайды кърал. Аны сыйын кёрюб, иш бла да баджарады: райпотребсоюзну ревизору болуб джарашады. Юй бийчесин, аны джууукъларын унутуб къоймайды.
Джер-джерге джазыб, комендантха тюбеб, аланы къайда болгъанларын джашагъанларын билгинчи тынчлыкъ табмайды. Билгенинде уа, 1946-чы джыл, комендантдан эркинлик алыб, юй бийчеси джашагъан элге барыб, аны Ильичёвскийге алыб келеди. Бир джылдан уллу къызлары Люда тууады.
Ленинград блокадада 900 кюн бла кечени, ач, сууукъ бола, фашистле бла уруш этгени, саулугъуна заран салмай къоймайдыла. Ол джашагъан джерни хауасы да аман болады да, Хусеин аурур ючюн къалмайды. Анасы, къарнашы башха элге – Военно-Антоновкагъа – эртдерек кёчюб кетедиле. Хусеин, джерни аман хауасына андан ары тёзалмай, аланы ызларындан кёчеди. Мында школгъа джарашыб, устаз болады.
Уллу къызлары Люданы ызындан Борис, Руслан, Эрик, Владимир тууадыла. Барын да сау-эсен ёсдюрюб, 1957-чи джыл, Огъары Марагъа тюл, Къарачай-Черкес автоном областны ара шахары Черкесскеге келиб тюшедиле. Аны къарнашы Хасан да 7 сабийи, эгечи Абидат да 4 сабийи бла Джуртларына къайтадыла.
Тутхан ишин къайда да бет джарыкълы тындырыб келген Джубу улуну, мында да сансыз этиб къоймайдыла.
Тюрлю-тюрлю джууаблы ишледе ишлей, КПСС-ни Къарачай-Черкес обкомуну инструктору болады, артдан аны Гитче Къарачай районнга джибередиле. Иги кесек заманны КПСС-ни район комитетини секретары болуб ишлейди. Ючкекенде джангы ачылгъан школну-интернатны директоруну орунбасары, артдан директору да болуб кёб заманны турады. Пенсиягъа чыкъгъанында уа, аны эм тыйыншлы адамгъа санаб, Уллу Ата джурт къазауатны эмда урунууну ветеранларыны советини председатели этедиле. Ауушхунчу дери ол ишде ишлеб да турады.
Ашхы адам ауушса, таб, ол сени душманынг эсе да, къыйналмай къалмайса. Джубу улу ауушханды деб эшитгенимде, мен да бек къыйналгъан эдим. Мен аны уллу карнашымча кёре эдим. Анга тюбеген заманымда эркелетир ючюн къалмай эди: кесине илешдириб къойгъан эди. Ол себебден, Джубу улуну юсюнден сюйюб, талпыб джазама бу материалны...

Къобанланы Махмут.