1943-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 2-де къарачай халкъны кърал зор бла Орта Азия бла Къазахстаннга къалай кёчюргенини юсюнден атам хапар айтханлай тура эди. Атамы аты Мусса эди.

Ол айтхан хапарны башларны аллы бла кеси кесиме быллай соруу берлик эдим: «атамча, башха къарачай эркишилеча, олсагъатдагъы кърал башчыла бизге салгъан къыйынлыкъгъа мен тёзаллыкъмы эдим?» Мен а кесими джашауумда кёб зат кёргенме. Уллу Аллахны буйругъу бла эмда халкъны болушлугъу бла джашауум алкъын юзюлмегенди: джашай барама. Халкъ бла бирге къыйынлыкъ кёрсенг, сеннге кёл ким этерикди? Хар ким кеси къайгъылы болуучанды. Сора ма аллай уллу къыйынлыкъны сынай тургъанлай, Орта Азия бла Къазахстанда бизни эркишилерибиз къалай сау къалгъандыла, джюреклери джарылыб къалмай? Сагъыш этеме да, талай оюмгъа келеме. Биринчиси, ала керти да акъылманла кёре эдим: билгендиле, эртде-кеч болса да, тюзлюк хорларын. Экинчиси, ала кючлю къанлы болгъандыла: тёзгендиле. Мен кесими кючлю адамгъа санасам да, аллай зорлукъгъа тёзелмей, джюрегим джарылыб къаллыкъ эди. Неда, кърал тамадалагъа аманны къуюб, тутулуб кетерик эдим. Ол джыллада уа, кесигиз билесиз, политика тутмакъланы кърал къайры ашырыб тургъанын. Бек аз адам ызына къайтханды. Къайтхан да, сакъатлыкъ табыб келгенди юйюне. Юйюне къайтса да, кёб джашамагъанды…
Уллу Ата джурт къазауатха атамы эки къарнашы Азреталий бла Аубекир кетиб тургъандыла. Азреталий къазауатны ахыр кюнлерине дери фашистле бла уруш этгенди. Кърал саугъалары кёб эди. Алай а этинде бир сау джери джокъ эди: окъ ызладан топпа-толу эди бютеу санлары. Къазауат бошалгъандан сора, кеси да, Орта Азия бла Къазахстаннга тюл, Мара элге къайтхан эди. Кеси фронтха кетген заманда аны юйдегиси, баджасы тегейли эди да, джашаргъа Марагъа кёчген эди. Аны да 1945-чи джыл юйдегиси бла бирге Къыргъыз ССР-де Фрунзе областда Беловодский районда Беловодское элге кёчюрген эдиле.
Аубекир Белоруссияда фашистле бла сермешлени биринде аскерчи тенглери бла бирге джесирге тюшеди. Аны да, башха совет аскерчилени да фашистле Германиягъа ашырыб къоядыла.
Аубекир эки орус джаш бла бир бай, башхача айтсакъ, фермерге тюшюб къалады. Ол Тбилиси шахарда баш билим алгъаны себебли, немча тилге бир да уста болгъанды. Немча фермада малчылыкъ, джерчилик санагъатла бла кюрешиб тургъанды. Артыкъ да бек чочхалары кёб болгъандыла. Бир кюн эки орус джаш бла Аубекир чочха фермада ишлей тургъанлай, аман ийисге тёзелмей, фермер къараб тургъанлай къусуб къояды. Ол муну къатына келиб:
– Не, ауругъанынгмы барды? – деб сорады.– Ауругъанынг бар эсе, саулугъунгу бакъдыр. Меннге сакъат адамла керек толдюле....
– Ауругъаным джокъду, – деб джууаб этеди ол. – Чочха ийисге чыдаялмай, башым тёгерек айланыб къусханма.
– Сен къайданса? Миллетлигинг кимди? – деб сорады немча фермер.
– Мен Кавказданма. Къарачайлыма, – дейди Аубекир.
– Энди ангыладым нек къусханынгы. Сиз муслиманласыз да? Алай эсе, фермагъа джашил ханс ташыучу бол. Кесинг да арба джюрюте биле болурса?
Алай бла Аубекир чочха фермагъа джашил ханс ташыучу болады. Кюнлени биринде джолда келе тургъанлай, атылыб тургъан сенекни кёреди. Сенекни алады да, кесини сенегини къатында джашил хансха терен чанчады. Фермагъа джетеди. Фермер да ферманы къатында сюелиб турады. Арбаны юсюнде эки сенекни кёреди да:
– Мен сеннге бир сенек берген эдим. Экинчи сенекни къайдан алгъанса? – деб сорады.
– Джолда табханма, – дейди Аубекир.
– Сенек къалайда атылыб тургъан эсе, элтиб алайгъа салыб кел, – дейди да, фермер Аубекирге урушады. – Меннге гудучула керек тюлдюле…
Эки орус джаш бла Аубекир фермерде иги кесек заманны ишлейдиле. Ючюсю да бирлешедиле да кюнлени биринде джесирликден къутуладыла. Ач да, сууукъ да бола, Аубекир джуртуна къайтыб келеди. «Сен, кесинги уруб къоймай, джесирге тюшгенсе» деб, аны он джылгъа тутуб иедиле. Азреталий да, Аубекирча, баш билим алгъан эди. Къарачай автоном областны биринчи прокурору ол болгъан эди.
Анамы эки къарнашы балгъанды: Джоджур бла Сейит-Умар. Экиси да фронтха кетиб, тас болуб къалгъандыла. Сейит-Умарны джылы джетмегенлей алыб кетген эдиле фронтха. Айтыугъа кёре, башха адамны орнуна джибериб къойгъандыла. Уруш тюзледе тас болгъан джашларына джылай, къарт анам Тауджанны кёзлери сокъур болуб къалгъан эдиле.
Уллу Ата джурт къазауатны джылларында къарачай юйдегилени арасында эркишилерин фронтха ашырмагъан болмагъанды. Арт джыллада уа юч-тёрт сабийлери болгъан аталаны да алыб тургъандыла. Фашистле бизни областда болгъан айлада эркишилерибизден бир адам да болмагъанды. Сора душманнга ким болушханды? Бу соруугъа кърал алкъын джууаб бермей турады. Берирге уа керек эди. Терслиги болмагъан халкъны терслеген сый тюлдю къралгъа. «Къарачай халкъ терс тюлдю, аны ариу джери Гюрджюге керек эда да, Сталин сизни аны ючюн кёчюргенди» деб, ачыкъ айтыргъа боллукъ эди да…
Биз джашагъан тийречикге «Гюрюлдеуюк аягъы» деб тургъандыла. Гюрюлдеуюк эл бизни тийречикни башындан къараб тургъаны ючюн айтхандыла алай. Бир да къалын тийречик болгъанды. Тийречикни огъары джанында джергили больница бар эди, ол бусагъатда да сакъланады. Джёгетей ёзенде орналгъан эллени адамлары кеслерини саулукъларын анда бакъдырыб тургъандыла. Тийречик бюгюнлюкде бир да бек джукъаргъанды.
Атам айтхан хапарны мен чыртда тюрлендирмей джазама. 1943-чю джыл тамам битимли джыл болгъанды. Гардош урула, нартюх гёнле битимден топпа-толу болуб тургъандыла.
1943-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 2-де, тюгел танг атхынчы, эшик ачы тукъум къагъылады. Атам эшикни ачады. Тёрт аскерчи, соргъан-зат этмегенлей, атамы бир джанына тюртюб, башларын ичкери атадыла. Юйге кирир-кирмез, аскерчилени тамадалары болур эди, бир абычар:
– Юйде сауутугъуз бармыды? – деб сорады.
Атам орус тилге уста болмаса да, кесини сёзюн ангылатырча, биреуню да сёзюн ангыларча бир биле эди.
– Не сауутну юсюнден айтаса? – деб сорады атам. Абычар:
– Быллайла бармыдыла юйюгюзде? – деб эки аскерчини къолунда автомат бла шкокну кёргюзеди.
– Сора бизде сауут-саба къайдан боллукъду? – деб джууаб береди атам. Атамы айтханына ийнанмай, аскерчиле болгъанны къармаб башлайдыла. Мюйюшде тагъылыб тургъан уллу хурджунну бир аскерчи кёреди да, аны ичиндегин тышына къотарады. Башха затла бла бирге бир конверт да тюшюб къалады джерге. Аскерчи эрлай аны кёлтюрюб, абычаргъа узатады. Ол а Азреталий фронтдан джазгъан письмо болады. Абычар окъуб башлайды да, башын ары-бери силкиб тебрейди. Письмону окъуб бошагъандан сора;
– Бу адам кимигиз болады? – деб сорады абычар.
– Ол мени гитче къарнашымды, – деб джууаб береди атам.
Письмода уа былай джазылыб эди: «Кёб турмай фашист аскерчилени толусу бла ууатырыкъбыз. Бизни къайгъылы болмагъыз да, ишлегенигизча ишлегиз да, фронтда болгъан аскерчилерибизге не джаны бла да болушургъа кюрешигиз. Сиз ишде джигерлик кёргюзтсегиз, биз да фронтда джигитлик танытсакъ, Хорлам бизники боллукъду, фашистле ёмюрде да башларын кёлтюрмезча, башха къралланы да тынчлыкъларын бузмазча этерикбиз».
Абычар письмону толусу бла окъуб бошаб, аскерчилени къулакъларына бир затланы шыбырдагъанында, барыны да халилери тюрленеди. Хыны этгенлерин къоюб, джумушайдыла.
– Сатлыкъ деб, бютеу халкъны терслерге джарамайды, – дейди абычар. – Башындан келген буйрукъну толтурабыз биз. Сизни Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюрге келгенбиз. Талай кюннге джетерча къолугъузгъа азыкъ алыгъыз. Халкъны джергили больницаны арбазына джыйгъанбыз. Сизни да ары элтирикбиз...
Халкъ больницаны къатына джыйылгъанында, джюк ташыучу машинала келедиле. Хар бирине сыйыннганыча бир адамны миндириб, барын да элтиб Джёгетей Аягъында темир джол станцияда тюшюредиле. Алайда джыйылгъан халкъны мал ташыучу вагонлагъа миндириб, Орта Азия бла Къазахстан таба ашырадыла.
Юч ыйыкъ чакълы бир заманны барадыла кёчгюнчюле джолда. Экинчи-ючюнчю кюн алагъа азыкъ бериб башлайдыла. Атам кеслери баргъан вагонну тамадасы болгъаны себебли, ол айтханнга кёре, джолоучулукъда ёлген болмайды. Барын да Джамбулда темир джол станцияда тюшюредиле да, аланы биягъы джюк ташыучу мазаллы машиналагъа миндириб, Къыргъыз ССР-ни Талас областында Ленинполь элине элтиб тюшюредиле. Биринчи джыл ачдан, сууукъдан, тюрлю-тюрлю аурууладан кёб адам ёледи. Ёлюм артыкъ да бек эркишилери болмагъан юйдегиледе кёб болады. Халкъны арасында ёлюм тюгел алай кёб да боллукъ болмаз эди, бир къауумла, кимни эсе да сёзюне ийнаныб, кёб турмай кърал бизни ызыбызгъа къайтарлыкъды деб, джазгъыда урлукъ салмай къоймасала. Кърал хар юйдегиге бешишер къой берген эди да, аланы да къоратыб къойгъан эди ач болгъан миллет.
«Талас тюз» деб, аты айтылыб тургъан джер эди къарачайлыла тюшген джер. Тёгерегибиз таула эдиле. Джери саз топуракъ эди. Ленинполь элде оруслула, немчала, къыргъызлыла джашай эдиле, «Победа» колхоз джерчилик, малчылыкъ санагъатла бла кюреше эди. Джарымагъан мюлк эди. Атам тракторлагъа отлукъ ташый эди. Урунуу кюнле джазыла эдиле, юйге уа не ачха, не мюрзеу келтирмей эди. Малчыкъла тута эдик, бачхабыз уллу эди да, нартюх ёсдюре эдик. Юйдегилерини джанларын сау къалдырыр ючюн, уллула ишге сабийлени да къошуучан эдиле. Сёз ючюн, мен, мени уллу къарнашым элни тууарын кюте эдик. Меннге он джыл, анга да онюч джыл болгъан болур эди, ол эртденбла школгъа барса, мен кюнортадан ингирге бара эдим. Школдан келгенлей, чыгъыб кетиучен эдим анга болушургъа. Ишин бошаса, атам да атха миниб, келиб къалыучан эди, бизни джокълай. «Кумуштак» деб бир ёзен бар эди, ол бир да ариу джер эди. Тянь-Шань тауладан келе эди Кумуштак къобан да. Ма ол ёзенде къара суула кёб эдиле. Атам аладан суу ичсе, была бизни Кавказда къара сууларыбызгъа ушайдыла татыулары, тазалыкълары бла, деучен эди. Ишден арыб келсе да, ол а кюн сайын эртденбла эртде туруб, эки ат джегилген узун арбагъа 200 килограмм патеген сыйыннган юч бёчкени салыб, бир джанына 10 километр чакълы джол къората, Талас сууну джагъасында орналгъан нефтебазагъа барыб, кюнорта бола трактористлеге отлукъ бериб, юйге келгенден сора, бир кесек солуб, биз эл тууарланы кютген ёзеннге келиб къалыучан эди. Ол орта бойлу, къарыуу болгъан адам эди. Аны сабырлыгъына кёбле сукълана эдиле. Келгенлей огъуна къара сууланы бирини къатына барыб, бет-къол джуууб бошагъандан сора, туч кружканы суудан толтуруб, бир татлы затны ичгенча, балсытыб иче эди. Суусабын къандыргъандан сора, бир кесек олтуруб, бизге иссилеб тургъан ийнеклени иги ханс болгъан джерге сюрдюрте эди.
Сабийлеге уллуланы ангылагъан къыйынды. Ол Кавказны, къара сууланы сагъыныб турса, аны тохтаусуз бу «Кавказ», «къара суула» дегени не затла болдула деб, къарнашым да, мен да бир-бирибизге соруула бериучен эдик. Алай а не ол, не мен джууаб табалмай эдик. Кърал бизни джуртубуздан бу джерге кёчюргенини юсюнден ол бизге хапар айтмай эди. Сюйюб да айтырыкъ болур эди, бизни, кесини джашаууна къоркъмаса. Биз – сабийле – къайда болса да кърал бизни джуртубуздан зор бла кёчюргенди деб айтыб къойсакъ, тыйыншлы органла, бизге джукъ да этерик болмаз эдиле, атабызны уа къыйнарыкъ эдиле.
Артдаракълада ангыладыкъ, Джурт не болгъанын. Аны да 1958-чи джыл Джуртубузгъа кёчюб келгеникде. Биз кёчюб келген кюн арбазыбыз келгенден-кетгенден толуб къалгъан эди. Сабий болгъаныма да къарамай, уллула мени къучакълагъан да эте эдиле. Джер да, адамла да меннге башха тюрлю кёрюнюб къалгъан эдиле. Аладан, сууукълукъ тюл, бир тюрлю бир джылыу ура эди. Джуртунг бла киши джерни арасында уллу башхалыкъ болгъанын ангыладым. Атамы Кавказны, къара сууланы сагъыныб тургъаны эсиме тюшдю. Джуртунгу ташы да сеннге адамча кёрюнюб къала кёре эдим. Киши джерде, ненча джыл джашадыкъ эсе да, мен адам джылыуну сезелмеген эдим. Къыргъызлыланы кёрсек, аладан джанлаб джюрюй эдик. Ийнегинги башындан тутуб, будай сабанны къатында кюте тургъанлайынга, «бандит къарачайны баласы» деб, къоруучу къамчисин сыртынга джетдириб башлаучан эди. Бизде уа, Къарачайда дегенлигимди, сабий терс бола турса да, уллу анга бармагъы бла да тиерик тюлдю. Былай эте турма деб, ариулукъ бла ангылатыргъа кюреширикди. «Джерине кёре – джыланы» деб бош айтмайдыла. Джерибиз ариуча, сейирча, кесибиз да джумушакъ джюрекли, ариу халили, чырайлы адамлабыз. Элибизде бир акъылман бар эди да, адамлыкъны юсюнден сёз барса, ариу сыфатлы адам аман болмайды, деучен эди. Ма бюгюн да мен аны айтханын унутмайма. Чырайлы адамны кёрдюм эсе, аны иги адамгъа санаб, андан джанларыкъ тюлме. Чырайсыздан а, чынг алгъа сынаб кёрлюкме да, адамлыгъы да чырайына кёре болгъанын билсем, кенг турлукъма.
Ахырында айтырым буду: Уллу Аллах не къыйынлыкъ джетдирсе да, тёзерге боллукъду. Джуртсуз этсе уа, анга тёзген бир да ауур ишди. Сыйсызлыкъны да, ачлыкъны да, ёлюмню да джуртсузла сынаучандыла. Тюзлюк хорлаб, Джуртубузгъа къайтдыкъ. Бюгюнлюкде, Эресейни къурамында кесибиз кесибизге ие болуб джашайбыз.

Къобанланы Махмут.