Бизни республикада гуманитар илму социал эмда гуманитар джаны бла этилген тинтиулени юсю бла белгилиди.
Аллай ишле «Хурмет Белгиси» орденни джюрютген Хапсироков Х.Х. атлы Къарачай-Черкес гуманитар институтда бардырыладыла. Къарачай-Черкес Республиканы джамагъаты Бекизова Л.А., Кунижева Л.З., Керейтов Р.А., Сюйюнчланы Х.И., Алексеева Е.П. эмда башха алимлени атларын иги биледиле. Ала бары да, илму-тинтиу институтда ишлеб, Къарачай-Черкес Республиканы халкъларыны адабиятларын, адетлерин тинтгендиле, тил бла, тарих бла кюрешгендиле.
Бизни институт ишлегенли 90 джыл болду. Ол бусагъатда да, республиканы айныууна энчи юлюш къоша, халкъланы тиллерин, фольклорну, адабиятны, тарихни, маданиятны тинте, джангы джетишимлеге ие бола, таукел алгъа барады. Гуманитар илму бла баш окъуу учреждениелени къуллукъчулары, орта билим берген школланы устазлары да кюрешедиле.
Уллу къралыбызны Президенти Владимир Путин айтханча, къралны технология болуму ёсюб, кючлюден кючлю болуб барыргъа керекди. Табигъат илмула, математика, электроника адамланы джашауларына бекден бек сингиб барадыла, аны хайырлылыгъы ёседи.
Гуманитар тинтиулени институтуну илму къллукъчулары, гуманитар илмуну ёсюмюню дараджасына келишиб, бизни ата-бабаларыбыздан келген адетлени тутуб, кеслерини халкъларына кертиликлерин танытыб, башха халкъла бла арада шохлукъ бегитиб, ишлерин тыйыншлысыча толтура урунадыла. Бизни гуманитар тинтиу институбузда илмуланы 7 доктору, 35 кандидаты барды. Ала филологла, тарихчиле, этнографла, культурологла, политологла, социологладыла. Бютеулей 8 бёлюм барды. Аланы 4-сю филология, 4-сю социал-гуманитар джаны бла ишлейди. Бир джылны ичинде орта тергеу бла 25 тинтиу иш этиледи. Бизни алимле, тюрлю-тюрлю конкурслада хорлаб, кеслерини иги илму ишлери болгъанын кёргюзедиле. 2021-чи – 2022-чи джыллада адабият бла тилни юсюнден этилген эки ишибиз Бютеуэресей конкурсда хорлаб, биринчиге чыкъгъандыла. Илму къуллукъчуларыбызны филология джаны бла этилген илму ишлерини асламысы ана тилни, фольклорну, адабиятны сакъларгъа джораланадыла. Беш джылны ичинде тилден 8 иш этилгенди. Республиканы халкъларыны фольклорундан юч монография чыгъарылгъанды, ала адабият бла байламлыдыла. Къарачай-Черкесияны халкъларыны этнографияларындан тёрт илму иш, тарихден бир, культурологиядан эки чыгъарылгъанды. Бусагъатда гуманитар алимлени 30 монография тинтиулери басмагъа хазыр болгъандыла. Аллай зат бизни алимлени тириликлерин, чыгъармачылыкъ фахмуларыны кючлерин кёргюзеди.
Гуманитар тинтиу институтну алимлери, къралны джашауундан артха къалмай, аны бла байламлы ишлейдиле. Ала, регионал, къралла арасы конференциялагъа барыб, алада докладла этедиле. Республиканы халкъларыны тиллерин сюзген, сакълагъан ишлеге къошуладыла. Озгъан 2024-чю джыл институтну илму къуллукъчулары, къралла арасы, бютеуэресей, регионал дараджада къуралгъан 72 конференциягъа баргъандыла, 164 илму статья басмалагъандыла. Ол ашхы джетишимлерибизни бириди. Алимлерибиз республиканы халкъларыны джашауларыны юслеринден джазаргъа сюйгенлерин кёргюзедиле.
Дагъыда гуманитар институтну къуллукъчуларыны джетишимлерини бири илму библиотекасыды. Аны 90 джылны ичинде институтну кёб тёлюлерини алимлери бла библиографлары джыйгъандыла. Бу сейир библиотекада 32 минг илму монография, бир минг бла джарым архив материал барды. Анда белгили совет лингвистни-тюркологну А.К. Боровковну, ол ёлгенден сора, аны юйдегисинден сатылыб алыннган, библиотекасы бла архивини бир талайы барды. Ала XVIII-чи-XIX-чу ёмюрледен сейир чыгъармаладыла.
Гуманитар илмуну асламысы озгъан заман бла байламлы болса да, ол бусагъат заманны джашауун да кёргюзеди. Илму ишле технологизация бла цифровизациягъа да аталадыла. 2024-чю джыл филология джаны бла ишлеген бёлюмню къуллукъчулары интернет-портал Яндексге деб, кеслерини оюмларыны, илму ишлерини талай джерин кёчюргендиле. Адамла ангыларча этиб электрон тюрлюсюн джарашдыргъандыла. Ол ана тилни сакълар ючюн интернет бла кёб кюрешген сабийлеге, уллулагъа да бек керекди. Ала анда ана тилде кеслерини билирге излеген затларыны атларын табыб окъурукъдула.
Озгъан джыл ана тилни юсюнде этген джетишимлерибизни баш къылчыгъы, 1965-чи джыл басмаланнган «Орус-къарачай-малкъар сёзлюк» бла 1989-чу джыл басмаланнган «Къарачай-малкъар-орус сёзлюкню» джангыдан чыгъаргъаныбызды. Аланы хар биринде 30-дан-35 мингнге дери сёз барды. Онла бла джылла озгъандан сора, ала джетишмей, сёзлюклени чыгъарыргъа керек болду. Къарачай-Черкес Республиканы Окъуу эмда илму министертсвосуну аманатын толтура, филология илмуланы эки кандидаты, Джанкёзланы Марина бла Семенланы Аминат ол къыйын ишни къолгъа алыб, эки джылны кюрешиб, эки сёзлюкню да джангыдан чыгъарырча этиб хазырладыла да, ала 2024-чю джыл экинчи кере чыгъарылдыла.
Сёзлюклени электрон тюрлюсюн джарашдыргъан къыйын, бек джууаблы иш болса да, ол тилни иги сакъларгъа хайыр келтирген ашхы затды.
Республиканы гуманитар институту бардыргъан ишлени бири патриотизм бла байламлыды. Ол иш къралыбызны тин-иннет байлыгъын бегитеди, бирикдиреди. Быйыл къралыбызны Президенти Владимир Путин баямлагъан Джуртну къоруулаучуну джылында, Уллу Ата джурт къазауат бла байламлы затланы сакълаб, аланы эсгериу, бегитиу баш ишлени бириди. Институтну тарихчилери бла этнографлары Уллу Хорламны 80-джыллыгъына атаб, эки иш этгендиле. Ала архив материалланы, бизни региондан Ата джурт къазауатха къошулгъанланы, тылда уруннганланы айтханларындан къуралгъандыла.
Байрым (февраль) айны 8-и Эресейчи илмуну кюнюдю. Ол къуралгъанлы талай ёмюр болады, алимлени талай тёлюсю ауушунса да, эресейчи илмуну гуманизмге, туугъан джуртха, къралгъа кертилик тутууу, халал къуллукъ этиую тюрленмегенди.
Шаков Ахмед,
Къарачай-Черкес гуманитар институтну директору, психология илмуланы кандидаты.
