Уллу Ата джурт къазауатны тарихинде Сталинград ючюн баргъан ачы сермешиуге уллу эс бёлюрчады.

Ол 1942-чи джыл элия (июль)айны 12-ден 1943-чю джыл байрым (февраль) айны 2-не дери баргъанды. Сталинградны джер бла тенг этиб къурутургъа, андан ары Къыбыла фронтха джол ачаргъа мурат салыб, генерал-полковник Фридрих Паулюсну башчылыгъы бла Гитлерчи 6-чы аскер эмда 4-чю танка аскер, аллында сирелген джукъну сау къоймай, чёбню сындыргъанча къырыб, теблеб, къазауат эте, кириб келе эди. Аланы къурамында 270 мингден аслам адам, 3 минг тоб, 500-ден аслам танка болгъанды. Аны тышында да башларындан 4-чю хауа флот (1200-ге джууукъ самолёт), алагъа болушлукъ эте, ышыкъ болуб баргъанды. Ол тукъум уллу аскер кючге къаршчы туруу бизникилеге тынч болмагъанды. Сталинград эм магъаналы (стратегиялы) джер болгъаны себебли, къыйын болса да, аны джакъларгъа башындан къаты буйрукъ салыннган эди. Алайды да, «Бир атламны артха турмазгъа!» деген буйрукъну фикир этиб, ахыр тылпыуларына дери къолларындан сауутларын тюшюрмей, фашистле бла ётгюр сермешгендиле. Ол тукъум къаты, хатерсиз урушда, Ата джуртларын къанлы гитлерчиледен джакълай мингле бла адамла кюн бла кечени ичинде къырылгъандыла. Сталинград урушда бизни аскерлерибизни хорламы Уллу Ата джурт къазауатны тарихинде тамам Джигитликни, Ата джуртха кертиликни юлгюсюча ёмюрлюкге джазылгъанды. Ол хорламны багъасын а джюз мингле бла уланларыбыз эмда къызларыбыз джанлары- къанлары бла тёлегендиле. Ала, хазна къалмай, бары да мийик кърал саугъалагъа тыйыншлы болгъандыла, алай болса да саугъалары берилмей атлары унутулуб къалгъанла да кёбдюле.
Аланы арасында бизни джердешлерибизден да джюзле бла адамла бардыла. Ала тамам батырлыкъны юлгюсюн кёргюзгендиле. Аллай уланларыбызны бириди Чомаланы Джандыу да. Аны юсюнден хапарны окъуучуларыбызгъа теджейбиз.

Чомаланы Шахымны джашы Джандыу (бир къауум архив документлеринде аты Чамаев Джанда Шахимович деб джазылгъанды) 1920-чы джыл къыркъар (август) айны 2-де Ташкёпюр элде туугъанды. Элде джетиджыллыкъ школну тауусханды.
Джандыу терен фахмулу адам болгъанды. Аны аякъ бармакъларыны учларында джангызгъа уста баргъан хапары ол джыллада бютеу Шимал Кавказгъа кенг джайылгъан эди. 1935-чи джыл Болгариядан коммунист Георгий Димитров Къарачайгъа къонакъгъа келгенди. Къарачай облисполкомну председатели Гюрджюланы Къурман, къонакъгъа сый бериб, къонакъбайлыкъ этгенди – анга миллет маданиаятыбыздан талай зат кёргюзюрге излегенин билдиргенди. Гюрджю улуну тилеги бла 15 джылы тюгел толмагъан Джандыу, тепсеучюсюча, аякъ бармакъларыны учларында тепсеб, къонакъны сейирсиндиргенди. Анга разылыгъын билдириб, къонакъны тилегин къабыл эте, Гюрджю улу джашчыкъгъа алтын бетли бухар бёркню саугъагъа бергенди. Андан сора Гюрджю улу тепсеучю уланны область байрамлагъа огъай эсенг, мийик дараджада бардырылгъан фестиваллагъа да элтиб тургъанды. Джандыу баргъан джеринден хорламсыз къайтмагъанды. Ол къарачай тепсеуледен сора да Кавказда джашагъан халкъланы миллет тепсеулерине да уста болгъанды. Сёз ючюн, Махачкъалада бардырылгъан фестивалда Джандыу, «Шамилни тепсеую» номинацияда 1-чи оруннга чыгъыб, кюмюш белибау бла къама саугъа алыб къайтханды. Адыгей миллет тепсеуле бла да фестивалда ёчлю оруннга чыкъгъанды. Фахмулу джаш адамгъа В.И. Ленинни сураты салыннган багъалы кюйюзню саугъа этгендиле. Ата джурт къазауат башланнгынчы Джандыу, джаш адам бола тургъанлай, областны тепсеу ансамбллеринде джашланы тепсерге юретиб тургъанды.
Алайды да, 1939-чу джыл Чома улу кесини разылыгъы бла Къызыл Аскерге къуллукъ этерге кетеди. Ол Майкопда 5-чи атлы корпусну А.Я. Пархоменкону атын джюрютген Къызыл Байракълы 14-чю Кавказ атлы дивизияны 31-чи полкуна тюшгенди. Джандыуну полкну школунда талай айны аскер курслада окъутхандыла. Таулу джаш юретгенлерин дженгил алгъанды, аны тышында да, ат белинде кесин уста джюрютгени себебли, курсантланы ичинде айырмалыланы тизиминде эди. Полкда аны сыйын кёргендиле, кесине да «сын полка» дегендиле. Курсланы тауусуб да бошагъынчы, Уллу Ата джурт къазауат башланады. Алай бла, Чома улугъа кичи лейтенант чын да бериб, Къыбыла-Кюнбатыш фронтну 3-чю атлы корпусуна джибергендиле.
Чома улу биринчи сермешиуге 1941-чи джылны никкол (июнь) айыны 26-да киргенди. Ол 3-чю Украина фронтну 3-чю корпусуну 9-чу дивизиясыны 5-чи тахса эскадронуна тюшгенди. Корпусха белгили генерал-лейтенант Исса Александрович Плиев башчылыкъ этгенди. Лейтенант аскер бёлеклерибизни болумларындан бирси бёлекге неда штабха хапар алыучу, билдириучю болгъанды. Ол, берилген тахса джумушну толу тындырыр ючюн, талай кере джауну тылына таша кириб, бетджан салгъан джерлерини ичи бла джол табыб, уста чыгъыб тургъанды.
Аллай джумушланы биринде, Кременец шахарны къатында, пулемётчу Чома улу взводха башчылыкъ этиб, джау бла алты кюн бла кечени тохтаусуз къаты сермешгенди. Фашистлени кючлери быладан эсе кёб кереге уллу болгъаны амалтын, атлы взвод алагъа къаршчы къарыу эталмай тебрейди. Фашистле анымы ангылагъан эдиле да, Джандыуну взводун къуршоулаб башлайдыла. Алайда командир «не болса да болур, джауну къолуна тюшгенден эсе» деген нюзюрню алыб, къуршоуну юзерге кёлленеди. Ол, аскерчилерине да ызындан келирге буйрукъ бериб, джауну окъ джангуру юслерине къуюла тургъанына да къарамай, алгъа мыллык атадыла. Алай бла немец тогъайны юзюб, къоркъуусуз джерге чыкъгъанлай, дагъыда сермешге киредиле. Лейтенант Чома улуну къурамчылыгъы бла, ол башчылыкъ этген пулемётчу атлы взвод Киев, Полтава, Харьков, Воронеж, Москва шахарла ючюн баргъан урушлада тирилик, батырлыкъ кёргюзюб, кёб кере аскер саугъалагъа тыйыншлы болгъанды. Джандыуну ант къарнашы Фёдор Таланов, къоркъуулу кёзюуледе да командирини къатындан таймай, тенглик этиб тургъанды. Озгъан ёмюрню 20-чы джылларында Фёдорну адамларын, юйдегилерин, кулак къазакъладан болгъанлары амалтын, совет власть джойгъан эди. Ёксюз къалгъан джашчыкъны Джандыуну анасы кесине алыб асырагъанды. Фёдор бла Джандыу сабийликден, бир-бирлеринден айырылмай, эгиз къарнашлача, шохлукъда ёсгендиле.
Чома улу 9-чу гвардиячы дивизияны 18-чи атлы полкуну къурамында Сталинград ючюн ётгюр сермешгенди, кесин уста абычарча танытханды. 6-чы гвардиячы дивизияны штабыны тамадасы гвардиячы полковник Г.П. Артемьев Джандыуну саугъагъа теджеген документде былай джазады (архив документни тюрлендирмей орусча беребиз): «За период боев дивизии с 19.11 по 14.12.1942 г. тов. Чомаев показал себя, как бесстрашный, исполнительный, выдержанный командир. В самых тяжёлых условиях боя тов. Чомаев всегда с честью и самоотверженностью выполнял все поручения и приказания.
Работая офицером связи тов. Чомаев всегда точно и в срок доставлял боевые приказы и распоряжения командования дивизии, неоднократно подвергаясь при этом опасности для жизни. 25.11.1942 г. тов. Чомаев получил приказание, во что бы то ни стало, доставить важное боевое распоряжение командира полка, при этом было известно, что полк ведёт тяжёлый бой в полуокружении, несмотря на всё это, он боевое распоряжение доставил в срок, при этом была убита лошадь тов. Чомаева. Благодаря этому полк получил информацию и новую боевую задачу от командира дивизии.
27.11.1942 года тов. Чомаевым был доставлен боевой приказ в исключительно короткий промежуток времени, несмотря на то, что дорога, по которой ехал тов. Чомаев контролировалась танками противника. При доставке приказа тов. Чомаев подвергся нападению автоматчиков противника, но благодаря сноровке, смелости и отваге тов. Чомаева полк всегда имел точную информацию от дивизии и всегда вовремя получал боевую задачу. Достоин Правительственной награды - ордена «Красная Звезда».
1943-чю джылны байрым (февраль) айыны 2-де Гитлерни Паулюс башчылыкъ этген махталгъан аскерлери, Сталинград фронтда къуршоуланыб, ууатылгъандыла. Фельдмаршал кеси джесирге тюшгенди. Андан сора Сталинград сермешиулени джигитлерине кърал саугъала бериу башланнганды. 3-чю атлы корпусну командири генерал-лейтенант И. А. Плиев корпусунда саугъаланнганлагъа саугъаларын берирге чакъыргъанды. Аланы арасында юч къарачай джаш – Къобанланы Сафар (Къызыл Байракъны орденин), Гюрджюланы Таубий, Чомаланы Джандыу – болгъандыла. Гюрджю улу бла Чома улу Къызыл Джулдузну орденлерин алгъандыла. Ол кюн Сталинградда, уллу залны ичинде, генералны аллында джайылгъан кюйюзню юсюнде Джандыу, чурукъларын тешиб, къуш учханча, джангызгъа баргъанды. Генерал, залда болгъан адамла барысы да ёрге туруб харс ургъандыла. Тегей генералны аллында тегейча да тепсей, бармакъларыны учларында баргъанды. Андан сора генерал бла Чома улуну араларында шохлукъ орналгъанды. Къазауатны отлу джоллары Чома улуну И.А. Плиевни корпусуну къурамында кёб узакъ джерлеге элтгенди.
1943-чю джылны алтотур (март) айындан башлаб, Чома улу связны абычары болуб, генерал-майор Н.С. Осликовский башчылыкъ этген 3-чю гвардиячы атлы корпусну къурамында Берлиннге дери баргъанды. Ол Белоруссияны, Молдавияны, Украинаны, Польшаны джерлерин немец оккупантладан тазалар ючюн урушлада кёб кере ётгюрлюк этгенди. Кесин уста командирча кёргюзюб аскер саугъалагъа – Ата джурт къазауатны I-чи, II-чи III-чю дараджалы орденлерине эмда медаллагъа – тыйыншлы болгъанды. Аланы ичинде эм сыйлысы уа «Совет Союзну Джигити» деген атха тыйыншлы болгъаны эди.
1944-чю джыл никкол (июнь) айны 25-де, Чома улуну башчылыгъы бла, лейтенант Чеканин талай атлыны къураб, тахса джумушха баргъандыла. Джумушну тыйыншлысыча баджарыб ызларына къайтыб келе тургъанлай, Шимал Буковина деген джерде джау бла бетден бетге тюбешиб ачы сермеш баргъанды. Алайда 137 немча аскерчи бла бир обер-лейтенантны джесирге алгъандыла, азыкъ, окъ-тоб джюклениб тургъан 35 арбаны, 70 ат бла бирге, сыйыргъандыла. Чома улу ол джигитлиги ючюн «Совет Союзну Джигити» деген атха теджелген эди. Ай медет, репрессиягъа тюшген халкъны адамы болгъаны ючюн, ол саугъасын бермей къойгъандыла, аны орнуна Ата джурт къазауатны 1-чи дараджалы ордени бла саугъалагъандыла.
1945-чи джылны байрым (февраль) айында да, берилген аскер джумушну мийик дараджада баджаргъаны ючюн, уллу аскер саугъагъа теджелгенди. Алай болса да, башында сагъынылгъан чурум бла, ётгюр уланны Къызыл Джулдузну ордени бла экинчи кере саугъалайдыла. Ызы бла дивизияны, джау къуршоугъа ала тургъанлай, Чома улу чегетни ичи бла баргъан къыйын джаяу джолдан ётдюрюб, къоркъуусуз джерге чыгъарады, алай бла дивизияны, къоранчсыз сау къалдырады. Уста тахсачыны урушлада джетишимлерини барысы да Баш командованиеге белгили эди. Къуру ол джигитлиги ючюн да Чома улу «Совет Союзну Джигити» деген атха тыйыншлы болгъанын дивизияны штабыны тамадасы белгили этген эди. Алай болса да, аны орнуна Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы орденин бергендиле. Ол къазауатда тёрт кере джаралы болгъанды.
6-чы атлы дивизияны командири генерал-майор П.П. Брикель бла генерал-майор Н.С. Чепуркин ётгюр таулугъа уллу сый бериб сёлешген эдиле. Къазауат бошалгъандан сора эки генерал да, Чома улуну джокълаб, Къарачай шахаргъа келиб кетген эдиле.
Чома улуну 1946-чы джыл аскер къуллукъдан башына бош этедиле. Юйдегилери болгъан джуртха – Орта Азиягъа – джол тутуб кетеди. Джандыу юйдегисин Къыргъызстанны Чалдавар элинде табады. Къазауатны отлу джолларын ётген, тюзлюк ючюн кюрешде къаджыкъмагъан Джандыу мында да кёлюн аман этмезге кюрешеди. Къарачай сабийлени джыйыб, къарачай тепсеулени юретген кружок къурайды. Халкъны эм къыйын кёзюуюнде ол сабийлени юретген бла къалмай, кесини тепсеулери бла адамлагъа кёл бере, ашхылыкъгъа, тюзлюкге кёллендире, туугъан джуртларына къайтырларына учундургъанлай тургъанды.
Къарачайлыла ызларына къайтханларындан сора Чома улу, къарачай ансамблге башчылыкъ этиб, Къарачай-Черкесияны санатыны декадасына да баргъанды. Анда Джандыу, джашы Владик бла бирге, Н.С. Хрущёв бла башха кърал тамадаланы алларында кесини уста тепсеулерин кёргюзгенди. СССР-ни Баш советини Хурмет къагъыты бла саугъаланнганды. Андан сора анга 1958-чи джыл башил (январь) айны 8-де «РСФСР-ни махтаулу артисти» деген сыйлы ат берилгенди.
Къызыл Джулдузну (эки кере), Ата джурт къазауатны I-чи, II-чи, III-чю дараджалы орденлерини эмда 17 медалны иеси Чомаланы Шахымны джашы Джандыу 1984-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 13-де ауушханды, джандетли болсун.

БАТЧАЛАНЫ Фатима.

 
{jcomments}