Таулан эртде, джаш заманында, башы джастыкъгъа джетгенлей, татлы джукъугъа бёлениб къалыучусу эсине тюшюб, мыдах болду.

Ол орнуна джатханлы иги кесек заман ётгенди, алай а аз заманчыкъгъа къалкъыса да, татлы джукъу уа келмейди. Тюрлю-тюрлю сагъышла, мыйысын бийлей, тынчлыгъын аладыла. Къартлыкъ джууукълаша келгенин акъылы бла ангыласа да, джюреги уа аны сезерге сюймегенди. Къуру да бир затны ачыкълагъанды кесине: кюндюз билмей тургъанлай сылтаусуз къалкъыу къыса, кече, хар ким терен джукъугъа батылыб, татлы тюшле кёре тургъан заманда джукъу келмей, тангнга солуб тюл, арыб, сылыт болуб чыгъа эсенг, къартлыкъ келгенин бил, джюрегинг анга бойсунмазгъа кюреше эсе да.
Аллай джукъусуз, тынгысыз кечеледе Тауланны башына кёб тюрлю сагъыш келеди. Бирде элни тюбюнден башына дери кесини тенглерин сагъыныб, тергейди. Ала бири да къалмай, дунияларын ауушдургъандыла. Ол адамланы барысын да, джаназыларына сюелиб, дууаларын этиб, керти дуниягъа кеси ашыргъанды. Энди кёзюу анга джетиб тургъанын ангылаб, джашауунда этген ишлерин – игисин, аманын да – сюзерге кюрешеди.
Джашауунда Таулан бу ишим ючюн сокъураныргъа керек эдим неда бир адамны джюрегин къыйнагъанма деб билмейди. Аны кесини уа джанын бек къыйнагъан адам болгъанды. Джюрегине ол инсан салгъан джара бюгюн-бюгече да, тынчлыкъ бермей, аны сагъышларында джашайды…
Беш тау ауузда да Тауландан къарыулу, джигит, ётгюр, къатангы, ариу сыфатлы эркиши джокъду деб, кёкню-джерни шагъатха келтириб тургъандыла. Ол кеси да, алайлыгъын ангылаб, бек махтанчакъ эмда элде-джерде тюбемегенча, ёхтем улан болгъанды. Айхай да, тенглери, аны ол ышанларын джаратмасала да, джашны кесине айтыргъа базынмагъандыла. Не джаны бла да ала Тауланнга оздура эдиле. Ёхтем улан а тау ауузланы къайсында чариш, той болса да – анда! Чаришде хорлагъан – ол, тойлада тепсеб барын озгъан – ол. Ненча къыз, аны сюйюб-кюйюб, тюнлеринде-тюшлеринде кёрюб, кече джукълаялмай чыкъгъандыла тангнга!
Тауланны, нёгерлерини да юйдегили болур заманлары джетиб огъай, озуб огъуна барады. Алай а, не сейир, джашла, къайсы къызны сайлаб сёз къозгъасала да: «Бусагъатда мени тышына чыгъар акъылым джокъду», – дегенден башха джууаб алалмагъандыла. Къызланы аналары уа, бирге джыйылыб ушакъ этселе: «Йа Уллу Аллах, бизни къызларыбызгъа не болгъанды? Эр эшигин сынамазгъа антмы этгендиле? Джабылыб-бегитилибми къалгъандыла бла?» – деб бир-бирине тарыкъгъандыла. Къатынланы бири былай айтханды: «Биз билмей турабыз ансы, Аллах арадады, къызларыбызгъа хыйны этилгенди. Келигиз, Къамариятха барыб, таш салдырыб кёрейик. Ол шайтанла, джинле бла ишлейди, хыйныны ол кетерелликди».
Анала саугъала – кими чачакълы джаулукъ, кими къатапа чепкенлик, кими омакъ джибек джаулукъ, кими да дух сапын – алыб, уста къатыннга келдиле да, джарсыуларын айтдыла. Къамарият бек сейир этди: быллай джумуш бла анга бир адам да келмегенди. Алай болса да, хыйны эте, хыйныны ача уа тургъанды. Ол кёз къыйыры бла саугъалагъа къарады да, бети джарыды, сора къонакълагъа: «Къызларыгъызгъа хыйны тюйрелген эсе, не къыйналсам да, мен аны тешелликме, алай а сиз меннге келгенигизни кишиге билдирмегиз», – деб ич отоугъа ташайды.
Кёб заман ётгенден сора, ышара, чыкъды да, тёзюмсюз къатынлагъа билдирди: «Сизни къызларыгъыз, бири къалмай, ташатын бир джашны сюйюб, анга таралыб, бары да андан умутлу болуб джашайдыла. Ол джаш юйдегили болгъунчу, къызларыгъыз бир джары да теберик тюлдюле. Къызланы умутландырыб, алагъа тышына чыгъаргъа, кеси да сезмей, чырмау болуб тургъан джашны уа барыгъыз да таныйсыз. Андан сора мени сизге айталлыгъым-эталлыгъым да джокъду».
Анала устаны айтханын ангыламаймы къаллыкъ эдиле? Бир джол аланы бирлери Тауланны анасына, ойнагъанча этиб: «Айджарыкъ, джашынгы юйлендирмей нек тураса? Заманы джетмегенмиди? Озуб огъуна барады», – деди. Ол а кюлюмсюреб: «Мени джашымы озгъан джери джокъду, аны ючюн къайгъырмагъыз. Озуб баргъанла уа сизни къызларыгъыздыла, аланы юйде асыраб турмай, бирер джерге бериб, джашама нек къоймайсыз? Алай а Тауланнга айтханыгъыз да тюздю, кюреше кетиб, атасы да, мен да озгъан кече алгъанбыз «холугъун». Бир ыйыкъдан билдирирме дегенди да, мычымай, келечиле джибериб, тоюн этиб къоярыкъбыз. Ёрге-энгишге къарарыбыз джокъ, хар затыбыз да хаппа-хазырды», – деди.
Анала ичлеринден: «Быллай чартлатыб сёлешген, ёхтем, джигит къатындан туугъан Таулан ёхтем къалай болмаз эди?» – деб сагъышландыла.
Арадан бир тюл, эки-юч ыйыкъ да ётдю. Таулан элде бек акъыллыгъа саналгъан, ариулугъу, этими бла да бир башхагъа оздурмагъан къызны – Зурумханны – тилейди деген хапар джайылды. Насыбынг тутханды, деб къыз нёгерлеринде анга алгъыш этерге излегенле да болдула. Зурумхан аланы алгъышларына джууаб бермей къойгъанында уа: «Да не, уллу кёллю болгъанды, къызланы барындан да Таулан аны сайлагъанды. Не сейир!» – деб къуш-муш этдиле.
Джашны юйюнден келечиле келгенлеринде, Зурумханны ата-анасы огъай демедиле. Алай а къыз разылыгъын бермеди. Ол ингирде огъуна Таулан келиб Зурумханнга тюбеди. Аланы араларында бу ушакъ болду:
– Сен бюсюремезча менде не барды? – деди джаш.
– Асыры ёхтемсе! – деди къыз.
– Ёхтемлик аманмыды? – деб сорду джаш.
– Мардасы бла болса – огъай! – деди къыз. – Асыры ариуса! – деб къошду.
– Ариулукъ аманмыды? Мен сыфатымы сатыб алмагъанма, Уллу Аллах бергенди, – деди джаш.
– Мардадан озгъан ариулукъ да аманды, кёз тиерге боллукъду, – деди къыз. – Асыры джигитсе, – деди дагъыда.
– Джигитлик а аманмыды? – деди джаш.
– Мардадан озгъан джигитлик аманды. Ол джаннга къоркъуу салады, – деди къыз.
– Къарайма да мен сени излемлеринге келишмейме, – деди джаш.
– Хо! – деди Зурумхан. – Экибизни да ёсюмюбюз тенгди, алай а мардасыз ёхтемлигинг сени меннге мийикден энгишге къаратырыкъды. Мен а сеннге тюбюнден ёрге къараргъа керек боллукъма. Мен Уллу Аллах меннге буюргъан адамым бла бетден бетге, кёзден кёзге къараб джашаргъа сюерикме. Сени уа насыбынг тутсун!
Зурумну айтханлары ёхтем джашны джюрегин сындырдыла, терен сагъышха къалдырдыла. Таулан, мен сёз ачсам, артха турлукъ къыз бармыды, деб ышаныб эди. Зурумхан Тауланны келечилерин, разылыгъын бермей, джибергенди деген хапар элге терк джайылды. Анга ийнанмагъанла да, дурус кёргенле да болдула. Уста къатын Къамарият айтханча, ёхтем джашдан умутлу болуб, кеслерини джашауларын къурамай тургъан къызла татлы джукъудан аязыгъанча болдула да, къысха заманда бирер юйде акъ джаулукъ къысыб кёрюндюле.
Зурумханны терен акъылы артда, джылла озгъандан сора ачыкъ болду. Тауланны тёрт кере юйлениб, бири бла да джашаялмагъаны къызны сёзлерине шагъатлыкъ этдиле.
Джашауну быллай айланч-гыланч джоллары келтирдиле Тауланны сагъышлы, джукъусуз, ол хыйсабдан а тауусула билмеген, бек узун кёрюннген кечелерине.

Темуккуланы Адил.
Огъары Малкъар эл.