Белгили алим, тарихчи, этнограф, публицист, педагог Шаманланы Махаметни джашы Ибрагимге бу кюнледе 85 джыл толгъанды.
Джашау джолуну ал тизгинлерин къазауат, кёчгюнчюлюк джазгъан, сабийликни чёрчеклигин, джашлыкъны бёгеклигин кёрмегенлей, дженгил уллайыб, терк къартайыб къалгъан тёлюденди Ибрагим. Джашауундан хапар айта, ол сабийлигини аякъ ызлары сары къумларында къалгъан Къазахстанны сагъынмай болмайды. Бери, Ата джуртха, къайтхандан сора да кёб тюрлю чырмауну, джарсыуну сынаб ётерге тюшгенди. Алай болса да, ёзек кючлю болгъаны себебли, не тюрлю табсызлыкъгъа да тёзгенди, сынмагъанды, джюреги къатмагъанды. Илмуда да тюзлюкню тикли джолларын ётгенди, амма тюнгюлмегенди, башха джолну излеген да этмегенди.
Шаманланы Ибрагим 1940-чы джыл Учкуланда туугъанды. Къарачайлыланы сюргюннге ашыргъан кёзюуде анга тюгел тёрт джыл да болмагъанды. Сабий эсинде поезде къалай баргъанларын унутмай тутуб, бюгюн да хапар айтыучанды.
– Къарт анамы тобугъунда олтуруб бара эдим. Хазна терезе джарыкъ болмагъан вагонда къайсы эсе да: «Сталинград!» – деб къычыргъан эди. Аны эшитгенлей, къарт анам, мени тобугъундан тюшюрюб, вагонну бир къабыргъасында тешик таба башын атхан эди. Аны алай нек этгенин артда, ёсе келиб эс киргенинде, ангылагъан эдим – къарт анамы бир джашы – Салит – Сталинград ючюн баргъан ачы урушда ёлген эди. Ёлген эди десем да, ахыр письмосу андан келген эди, ансы туура къалайда, къайсы кюн, къаллай болумда ёлгени белгисизди. Аны кибик, башха джашы Хасанны ахыр письмосу 1941-чи джыл Брестден келген эди. Джюсюб да Керчь шахар ючюн баргъан къанлы сермешде джан бергенди. Къарнашладан эм гитче, Халит, саулугъу къолайсыз болуб, демобилизациядан сора юйге къайтыб, бир джылдан ауушхан эди. Алай бла, къарт атам Муссалийни беш джашындан къазауатдан сау къутулгъан джангыз Махамет болгъанды – мени атам. Юч джашы уа къазауатда башсыз болгъанланы тизиминдедиле.
Шаманланы юйдегилери Къазахстанда талай кере бир джерден бирине кёчюб, ахыры Джамбул областны Гродесково деген элинде орунлашханды. Ибрахим анда школну алтын медалгъа бошагъанды.
Бери, Къарачайгъа, къайтхандан сора, Къарачай-Черкес кърал пединститутха окъургъа кириб, аны 1963-чю джыл тауусханды. Андан сора 2 джылны аскер къуллукъда болуб, андан къайтханлай Учкуланда орта школну завучу болуб ишлегенди. Школ джылларында огъуна кёбню билирге тырмашхан джашны джюреги тарих илмугъа тартыб эди. Ол кёзюуде Къарачай шахарда пединститутда тарих факультет болмаса да, Ибрагим – студент-филолог – тарих бла байламлы кёб затны кеси къыллы окъуб кюреше эди. Кавказоведениеге айырыб эс бёле эди. Ахырында, Москвагъа кетиб, СССР-ни Илмула академиясыны Этнография институну аспирантурасында окъугъанды. Кавказоведениени уллу усталарыны къолунда тамамлы илмуну дуниясына сингнген эди. Илму джолгъа тюзелирге ара шахарда анга кёб къыйын салгъан устазлары Валентин Гардановну, Леонид Лавровну, Борис Калоевни кёб сагъыныучанды.
1971-чи джыл кандидат диссертациясын джетишимли джакълаб, терен билимин танытхан таулу джаш андагъы алимлени кёзлерине тюшген эди. 31 джылында уллу къыйналмай илму дараджагъа чыкъгъан олсагъатда тынч тюл эди. Шаман улуну ол институтда къалыб, этнография бла андан да терен кюреширге мадары бар эди, алай а, амалсыз болуб, элине, джерине джыйылыргъа керек эди – атасы ауруб, анга джууукъда джашаб, къайгъырыргъа керек болгъан эди.
Къарачай-Черкесиягъа къайтханында да, къайры барсын, къайда ишлесин? Областда илму-излем институт сыйы болгъан учреждениеге санала эди, алай а ары ишге адамланы КПСС-ни обкомуну башкъармалары сюзюб, «къыл элекден ётдюрюб», алай ала эдиле. Ибрагимчала алагъа керек тюл эдиле. Анда ишлеб карьера этерге излемей эди, илму бла керти кюреширге муратлы эди. Керек джерде керти сёзню артха салмагъан, тюзлюкню тутаргъа тырмашхан джашны билимине, сынамына сёз табаллыкъ тюл эдиле, алай а аланы ауузларына къараб тургъанлагъа халиси бла ушамагъанын сезиб, ары тартыргъа асыры ашыкъмай эдиле. Ибрагим да, аны ангылаб, Къарачай шахарда пединститутха ишге джарашхан эди. Анда тарих факультет болмагъаны амалтын, дагъыда НИИ-ге келиб, 17 джылны тамада илму къуллукъчу болуб тургъан эди, артда археологияны, этнографияны секторларына башчылыкъ этген эди. Ол ишлеген кёзюуде, 1978-чи джыл, чыкъгъан эди, Къарачай-Черкесияны тарихинде биринчи болуб, «Карачаевцы» деген китаб – монография халда джазылгъан тарих-этнография очерк. Анга Ибрагимни кёб къыйыны киргенди. Джюрегин да кёб джаргъандыла, нерваларына да къатылгъандыла. Китабны кёб затын кеси къолу бла джазгъанды, башхалагъа редакторлукъ да этгенди. Партия-идеология аппарат эди аны бла кюрешгенлени башларындан басыб тургъан. Авторланы къыйналыб джыйгъан кёб багъалы материаллары китабха кирмей къалгъан эдиле. Кёб зат кесилиб, къысхартылыб басмаланнган китаб бола тургъанлай да, аны къарачай миллетге уллу магъанасы болгъан эди. Бюгюн да джараб турады.
Бёлек замандан ол, ызына, устазлыкъ ишге, къайтыб, талай джылны тарих кафедраны доценти, профессору болуб ишлегенди. 1995-чи – 2001-чи джыллада Къарачай-Черкес технология институтха (бусагъатда академиягъа) кёчюб, анда да тарихни эмда культурологияны, артда тарихни эмда политологияны кафедрасыны профессоруну къуллукъларын толтуруб тургъанды.
2003-чю джыл илму бла кюрешген бёлек адамны тирилиги бла Къарачай илму-излем институтну джангыдан къурайдыла. Институтну алимлери бир аууздан анга тамадагъа Шаман улу Ибрагимни сайлагъан эдиле. Къарачай НИИ джангыдан къуралгъанлы Ибрагимни башчылыгъы бла 35-ден аслам китаб чыгъаргъанды. Ол джаны бла Къарачай НИИ республиканы бютеу илму структураларыны барын озгъан эди.
– Бизни миллетде, таб, бютеу республикада да, бюгюнлюкде Ибрагимча билим хазнасы, сынамы болгъан, архив материаллары, халкъдан джыйгъан тин хазнасы (полевой материал) болгъан адам барды деб билмейме, – деб хапар айтады белгили тарихчилерибизни бири Хатууланы Рашид. – Шаманланы Ибрагим бюгюннгю къарачай-малкъар этнографияда талай илму направлениени къурагъан кишиди. Бютюн да бек адет, дин,турмуш, юйдеги, мюлк джюрютюу, уучулукъ дегенча затла бла байламлы ишлени, аллай адетлени баш цикллерин биринчи ол тинтиб джазгъанды.
Буруннгу меджисуу адетлени, башхаланы да тинтиб, илму джаны бла анализ этгенди. Сёз ючюн, ол адетле уучулукъ, юйлениу, мюлк джюрютюу дегенча ишле бла байламлыдыла. Сабийни юсюнде джюрюген адетлеге, халкъ орузламалагъа да, илму кёзден къараб, кёб зат басмалагъанды...
Былайда тарихчи Хатууланы Рашидни айтханын орус тилде Шаман улуну илму дараджасыны юсюнден джазгъан докладдан бир юзюкчюкню тюрлендирмегенлей берирге излейме: «Следует подчеркнуть, что ни одна современная работа по истории и этнографии Карачая эпохи позднего средневековья и нового времени немыслима без опоры на итоги научной деятельности Ибрагима Магомедовича Шаманова. В принципе, считается несерьёзной любая работа по карачаево-балкарской этнографии, если в ней нет ссылок на труды замечательного кавказоведа. Более чем 40-летний опыт исследовательского подвижничества сделал И.М. Шаманова неоспоримым лидером историко-этнологического сообщества Карачая и Балкарии, а также бесспорным научным авторитетом российского этнографического каказоведения…» Мындан уллу багъа ким берелликди анга?! Ансы аны кърал эмда джамагъат саугъалары кёбдюле.
Алайды да, Шаманланы Ибрагимни юсюнден бир газет статьяда къой эсенг, сау китабда да айтыб бошаяллыкъ тюлсе.
Джылы келсе да, арт 5-6 джылгъа дери ишлеб тургъанды Ибрагим. Ишден кетгенли 200-ге джууукъ илму статья чыгъаргъанды. Ала Москвада, Ростовда, Алма-Атада, Ашхабадда, Омскеде, Пензада дагъыда башха джерледе басмаланнгандыла.
«Къарачай» газет бла уа Шаман улу джашлыгъындан бери шохлукъ джюрютеди – эртдеги авторларыбызны бириди. Джюзле бла статьялары басмаланнгандыла. Аланы бир джерге джыйсанг да талай китаб боллукъду.
«Китаб» дегенлей арт кёзюуде республикан китаб басмада эки китабы чыкъгъанды. Китабларында, газет публикацияларында, сёлешген сёзюнде да джашау кертиликден таймагъан адам кишиге бетсиниб бир тизгин джазмагъанды, бир сёз айтмагъанды. Ол аны джашау джоругъуду, халисиди, бетиди…
Алайды да, миллетибизни тарихин, маданиятын, башха тил хазнасын сакълаугъа уллу къыйын салгъан уллу алимибиз Шаман улу Ибрагимни 85-джыллыкъ юбийлейи бла алгъышлаб, анга энтда джашар, ишлер кюнюнг кёб болсун, дейбиз.
Ёзденланы Якъуб.