Къоркъмазланы Маджитни джашы Осман 1938-чи джыл Нарсана шахарда совет къуллукъчуну юйюрюнде туугъанды.

Гитче заманында репрессияланы кёзюуюнде атадан ёксюз къалады. Анга джети джыл болгъанында, анасын да джалгъан терслеу бла тюрмеге саладыла. Къарачай халкъ кёчюрюлген кюн ана джууукълары бла бирге сюргюннге тюшеди. Ала Къыргъызстанны шимал тийресинде Телёк деген элчикде джашаб тебрейдиле. Мында джети джыл окъугъанындан сора, ана къарнашына барыб, Бишкекде орта школгъа окъургъа киреди. «1954-чю джылда меннге паспорт бередиле, шахар прокуратурада тизимге тюшюб, аны бла мен «спецпереселенец» деген атха тыйыншлы болама…» – деб джазады повестинде Осман. Абадан класслада окъугъан, ишлеген да этеди, шахарны джаш тёлюсюню джыр-тепсеу къауумларында джырлайды. Аны фахмусуна ол кёзюуде огъуна мийик багъа бериб, 1957-чи джыл Москвада баргъан джыр олимпиадагъа, ызы бла, 1958-чи джыл, Джаш тёлюню Бютеудуния олимпиадасына джибередиле.
Ол затла джаш адамны Москвада Чайковский атлы белгили консерваториягъа кирирге кёллендиредиле. Уллу конкурсда хорлаб, Осман консерваторияны джырчыла хазырлагъан бёлюмюнде окъуб тебрейди. Консерваторияда ишлеген миллет чыгъармачылыкъны кабинети бла байламлылыкъ джюрютеди, джай каникуллада аны Къарачайгъа халкъ джырланы джыяргъа джибередиле. Ол 50 кассета бла бир джыр хазнабызны джазыб алады. Къачда студентлени колхоз ишге ийгенлеринде, Осман анда сууукъ ауруулу болуб, ауазын тас этеди. Аны амалтын, джаш адамгъа консерваторияны «Хоровое дирижирование» бёлюмюне кёчерге тюшеди. 1963-чю джыл Османны СССР-ни Маданият министерствосуну буйругъу бла Магаданда ишлерге ашырадыла. Ол анда театрны директорундан башлаб, Магадан областны маданият министрине дери къуллукъланы толтургъанды, кёб кърал саугъагъа тыйыншлы болгъанды. 30 джылдан сора Осман джууукълары джашагъан джерге, Бишкек шахаргъа, кёчюб, джашаууну ахырына дери мында тургъанды. Университетни юристле хазырлагъан бёлюмюне кириб, аны джетишимли тауусуб, университетде ишлерге къалады эмда кандидат диссертациясын джакълайды. Аны илму иши Къыргъыз Республиканы джергили администрациясыны къуралыууна джораланнган эди. Кеси да эм уллу дараджагъа тыйыншлы болгъанды.
Бишкекде джашагъан кёзюуюнде Осман юч китаб джазыб, басмалагъанды – «Мени да бар эди ата юйюм» (2008), «Тимур» (2010), Къама (2011).
Къарачай-малкъар адабиятда ёксюзлюк сынагъан сабийлени юсюнден кёб чыгъарма джазылгъанды. Аны сылтауу – 60-чы джыллада адабиятыбызны джашнагъан чагъында маданиятыбызны айнытханла ёз къадарларыны юсюнден хапарлагъандыла. Аланы аталары урушда джоюлуб, бир-бирлени уа аналары да сюргюнде ёлген эдиле. Бу китаблада къыйын болумланы хорлагъан сабийлени юсюнден айтылады. Аланы ичинде «Мени да бар эди ата юйюм» деген китаб кесини къуралыуу, магъанасы бла да энчи орун алады. Гитче таулучукъну къадарында тюбеген къыйын затланы юсюнден хапарлау, авторну сиясат болуму берген эси бла бирге джашчыкъны сабий дуниясын суратлайды. Бу китабда сабийчикни къадарыны юсю бла фашизм бла сталинизмге налат бериледи. Китаб джазыучуну къадарын ачыкълагъанлыкъгъа, джазыучуну усталыгъыны кючю бла озуб кетген ишлеге кертиликни ышанларын къурайды.
Башында айтылгъан чыгъармаланы джигитлеринден Османны энчилигин кёргюзген аны музыкагъа фахмусу бла уллу сюймеклигиди, ол сюймекликни шартларыны бири уа – къызыл патефон.
Осман джангы тилленнген кёзюуюнде башхалада болуучусуча, биринчи сёзю «ата» не «ана» деген болмагъанды, аны биринчи сёзю «патефон» эди. Патефонну магъанасы повестде аны энчи магъанасындан кенг эди – сабийчикге къыйын джазыуунда тюбегенлени – «къызылджагъала» бла фашистлени – аны юсю бла адамлыкъ ышанлары ачыкъланадыла. Повестде суратланнган эпизод – Осман бла лейтенант Миша «джолдаш майордан» патефонну къоруулау – баш орунну алады. Тебердиден темир джолгъа дери Осман, аланы кёчюрген машинаны кабинасында аскерчиле бла олтуруб, джол узуну патефонда эшитген джырларын айтыб барады. Миша да анга эжиу эте. Алай бла эки адамны арасында шохлукъ джаратылады. Сабийни узакъ сюргюннге ашыра туруб, Миша кёз джашларын тыялмайды…
Сюргюннге джол азаб джолу эди. Ол джолну ачы суратлары сабийни эсинден кетмейдиле: «Вагонда хар тохтагъандан сора джатар джер эркин бола бара эди. Экиде тургъан къарнашым Юсюп бла энди, башхаланы къыйнамай, бир джанындан бир джанына айланыр онгубуз бар эди. Эркин болгъанны сылтауу – хар тохтагъан джерде, джер юсюнде джашауларын тауусуб, ол дуниягъа кетгенлени джолда къоюб баргъанлары эди…»
Ана эгечи Дубрайны (аны юйюрюнде джашаргъа тюшген эди ёксюз джашчыкъгъа) юйюрюн Къыргъызны шимал джанында, Къазахстан бла чекде орналгъан, Телёк деген элчикге элтиб атадыла. Мында сабийни талай джылы озады. Ол кёзюуде анасы бла тюбешиу насыбны да сынайды. Ачлыкъны эм къыйын джылында, 1947-чи джылда, кёчгюнчюле юйюрлери бла къырылгъан джыл, Осман сабийлик сезимледен къутулуб, уллу кишича, джууукъларына джараб тебрейди – чегетде, сууда болсун, табхан затын тутуб, урушдан сакъат болуб къайтхан Пётрну да хайырындан, къазланы, бабушланы шкок бла атыб, юйюрню аш бла баджарыугъа тири къатышады.
Повестде сюргюн сынагъан тюрлю-тюрлю халкъланы келечилери «джашайдыла», ала бирге джарсыйдыла, аз игиликге да бирча къууанадыла, келлик заманнга иги къууумлары бла кечинедиле. Повестде къыргъызлыланы халаллыкълары, «къызылджагъаланы» къатылыкълары, школну директоруну адамлыгъы, башха устазны сабийни джанын къыйнагъаны – бары да гитче таулучукъну къадарын белгилейдиле эмда алгъа элтедиле, къыйын болса да. Бек къыйын кёзюуледе Осман патефонун салады, андан эшитилген ариу ауазла тынгылагъанланы джашаудан тюнгюлтмезге болушадыла.
Бу гитче Телёк атлы къыргъыз элчикде болгъан ишле, Азияны къыйырсыз къум тюзлеринде джайылгъан кёчгюнчюлени джашауларыны ышанларыдыла.
Джылы келген автор – повестни баш джигити – сюргюнню сынагъан ондан артыкъ халкъны келечилерини харкюнлюк сорууларына, аны сылтауларына джууаб излейди. Аны оюмуна кёре, Сталин бла Берия миллетчлик иннет бла гюрджю халкъны джашагъан джерин кенгертир ючюн, чекде джашагъан эмда Гюрджюню ичинде узакъ ёмюрледен джашагъан башха халкъланы да кёчюредиле. Бу кёчюрюлген халкъланы эркишилери урушда болгъанлары себебли, зорлукъгъа къаджау турур адам болмагъан бла да хайырланнган эдиле ала. Бусагъатда ол муратланы – Гюрджю къралны кенгертир умутланы – Гамсахурдиа бла Саакашвили да тутханларын айтады.
Эки джылдан Къоркъмазланы Осман «Тимур» деген повесть бла хапарладан къуралгъан, китабын басмалагъанды. Бери кирген дагъыда бир гитче повесть – «Таулу» – бла «Алай болургъа керекди» деген хапар кавказ джашаугъа аталадыла.
Биринчи повестин джазыучу юй бийчесине джоралайды, ал сёзюнде юйюр джашауну юсюнден оюмларын баямлайды. «Мен бу повестде, – деб джазады Осман, – джашауубузда сйюмекликге орун къалмагъанды дегенлеге, керти сюймекликни юлгюсюн суратлайма. Адам улу сюймекликге фахмусу бла бирге, ол сезимни сакълай билирге кереклисини юсюнден да… Алай бла, сюймеклик эм мийик сезимге джетерге боллукъду – бир-бирсиз джашай билмеу, бир-бирни ангылау эмда багъалатыу…»
Бу повесть да джазыучуну къадарындан кёб джаны бла да хапар айтады. Джылы келген авторну джаш заманында сынагъан сюймеклигини, андан ёнгелеуню, сора джангыдан сюйген тиширыуу бла насыб табханыны юсюнден. Биринчи китабдача, мында сиясат оюмла джокъдула, мында адамны адамлыгъы, аны башхалагъа тутхан иннети дегенча затла баш орунну аладыла. Джашаууну айланч джолларында Тимур кёб затны сынайды, алай а бир заманда да кесин таулу болгъанын унутмайды, сабий заманында Кавказда кёрген адетни-къылыкъны эсинден кетермейди. Тау адетлеге кёре джашаргъа тырмашады. Алай болса да, миллетинден тышында джашагъаны, ол адетледен узайгъаны да повестде эсленеди. Сёз ючюн, Тимур сюйген къызы бла юйленнген хапарын айтханында, стол джанында олтуруб тургъан танышлары, тенглери «горько», деб къычыргъанларында, сюйгенле бир-бирлерин къучакълайдыла... Аллай зат къарачай-малкъар халкъда болургъа амалы джокъду.
Экинчи повестине джазыучу эки ат бергенди. «Горец» («Таулу») – былай джазылыбды китабда. Мында Орусбийланы джашлары, ата-анасын ёлтюргенлеге дерт джетдирир ючюн, орус аскерге барыб, анда уруш усталыкъгъа юрениб, эски юйюне къайтады…
«Алай болургъа керекди» деген хапарында джазыучу мийик тау адетни юлгюсюн келтиреди. Муну баш джигити Асият юч джашчыгъы бла сюргюнде кёб къыйынлыкъ сынайды, барындан да уллу къыйынлыгъы уа урушха кетген баш иесинден хапары болмагъаныды. Кюнлени биринде баш иеси Хасан юйюрюн уллу къыйналыб табады. Ол кюн бютеу тийре-ахлу джыйылыб Хасанны тёгерегин алгъанларында: «Асият бетин джабыб, бир джанында сюелиб турады, джюреги уа сюйгенини къучагъына термиле эди, анга къысылыб джыларгъа. Алай а… Алай а джарамайды…»
Тыш къраллада, сюргюнден сора Ата джуртха къайтмай джашагъан миллет бёлегибизде адабият назмучулукъну гитче жанрларында айныйды, поэмала аз тюбейдиле. Къоркъмазланы Османны чыгъармачылыгъы бу джаны бла айырмалыды – ол повестле бла хапарла джазгъанды. Биринчи китабын ол повестге санагъанлыкъгъа, магъанасына эмда суратлау дуниясына кёре ол роман жанргъа джете кетеди.
Къоркъмазланы Османны китаблары диаспорада джашагъанлагъа уллу саугъа болгъандыла, разылыкъ да табхандыла. Ала Азияда тургъан миллет бёлегебизде къара сёз бла биринчи джазылгъан китабладыла. Фахмулу, таза джюрекден, терен сезимлени юсю бла джазылгъан китабла.

БИТТИРЛАНЫ Тамара,
филология илмуланы доктору.

 

 
{jcomments}