1924-чю джыл аууз-герги (октябрь) айны 19-да къарачай тилде «Таулу джашау» деген газетни биринчи номери чыкъгъан эди.

Анга редакторлукъ Батчаланы Махамет этгенди. Батча улуну Къарачайда совет властны орнатыу кюрешде къыйыны уллу болгъанын да былайда чертиб айтыргъа тыйыншлыды. Аны себебли, билимли, тири коммунистге кърал газетни ышаныб бергенлери да кеси аллына болмагъанды.
Алайды да, Къарачайны биринчи башчыларыны, закий адамларыны бири Батчаланы Махаметни юсюнден хапарны окъуучуларыбызгъа теджейбиз.
Батчаланы Илиясны (Джаныуайны) джашы Магомет (миллетни ауузунда джюрюген аты Махаметди, Маммат да дегендиле) 1900-чю джыл элия (июль) айны 7-де Огъары Тебердиде туугъанды. Батчаланы Джаныуай бла Байчораланы Хаджи-Кертини къызы Джулдузну джети сабийлери болгъанды – Фатима (Намыслы), Сафият, Айшат, Махамет, Юсюп (Юсуф), Ферида, Аминат. Юч къызчыкъны ызындан туугъан Махаметни, юйюрлеринде асыры кемсиз эркелетгенден, атына Маммат деб атайдыла. Халкъны эсинде аны ол аты бек сакъланыбды бюгюнлюкде да. Ол гитчелигинде огъуна хар нени билирге сюйген, билим алыргъа тырмашхан шартлары бла айырылыб танылгъанды. Архив документледе кеси къолу бла джазгъан къагъытха кёре, Махамет 8 джылындан 12 джылына дери эл школда окъугъанды. Аты кенг белгили болгъан революционер Халилланы Саид да Махаметни устазларыны бири болгъанды. Ол кёзюуде Саид, Ставрополда гимназияны айырмагъа тауусуб, Санкт-Петербургда университетде окъуб бошагъандан сора, туугъан элине къайтыб школда ишлегенди, билими терен, сыйы болгъан устазланы бирине саналгъанды. Кеси да Махаметни кюёую болгъанды – эгечи Фатиманы баш иеси. Махамет, джылына кёре джаш болса да, абаданладан артха къалмай, юретгенни дженгил алгъан, айырмагъа окъугъан сохта болгъанды. Устазын ол бек сюе эди. Халилланы Саид анга, джен адамынача, насихат этгенлей тургъанды. Аны ючюн болур эди, джылдан джылгъа билимин ёсдюрюрге тырмашыб, джашауун билимге атаргъа къаст этеди. Сохтасыны ол нюзюрюн устазы Халил улу да бек джаратыб, анга болушханлай тургъанды. Махамет эл школну бошагъадан сора, Баталпашинскеде гимназияда окъургъа киреди.
Андан сора кёб турмай, кюёую Халилланы Саидни талпыуу бла революцион къурамгъа къошулады. Алай бла, Саидни биргесинде айланнган тамада къауум бла Махамет шагъырей бола тебрейди. Алай болса да, Совет властны джаулары кеслерини ишлерин таша бардыргъанларын тохтатмайдыла. Джангы къуралгъан Совет властны башчы къауумуна кечеле бла чабыуул этиб, тузакъгъа алыб, алай бла аманлыкъ ишле бир кесек орун ала, джамагъатны эки бёлюб, чайкъаб башлайдыла. Аланы къолундан Махаметни бир кюёую – эгечи Айшатны баш иеси Къаракетланы Азрет – ёледи. Андан сора Махамет тамам хакъ джюреги бла аманлыкъчылагъа къаршчы кюрешни башларгъа кёлленеди. Аны бла байламлы Махаметни кесин да Совет властны джаулары тутуб, тузакъгъа джыйгъандыла, талай кере чабыуул да этгендиле. Махаметни ала ёлтюрюр мурат бла джарсытыр ючюн къоймагъандыла. Алай болса да, джюреги партиягъа бегиген джаш, чырт къоркъмай, революцион ишин бардырыб тургъанды. Ол къыйын кёзюуде Къарачайда миллетни ичинде къаугъала чыгъа, джангыдан граждан къазауат башланыргъа тебреген эди. Джангы къуралгъан властны башчылары, миллетни сабырлыкъгъа чакъыра, партияны тюзлюк джолун ангылатыб, алай бла миллетден къаугъаны бир джанына этедиле.
Андан сора Совет власть Къарачайда бегий башлайды. Революционер Алийланы Умар тёгерегине кесича билимли тири джашланы джыйыб тебрейди. Алай бла, Батча улу Махамет да ол къауумну ичине киргенди. Ала, Къарачайны эллерине барыб, джамагъатха джангы властны юсюнден ангылатыу ишлени бардырадыла. Махамет да, аллай джаш къауумгъа башчылыкъ этиб, элледе ол ишлеге тири къошулуб айланнганды.
1920-чы джыл абыстол (ноябрь) айны 11-де Учкуланда къарачай миллетни кёзюусюз съездин бардырыб, Совет властны бегигенин къабыл этедиле. Анга къошулгъанла кеслерини араларындан Владикавказда бардырыллыкъ съездге къошулургъа делегатла сайлайдыла. Батча улу Махамет да ол делегатланы къурамында болады. Владикавказдан къайтханындан сора Махаметни туугъан элине джибередиле – Халилланы Саидни башламчылыгъы бла Батча улугъа элинде Совет властны бегитирге борч салыннган эди. 1921-чи джыл, джаз кёзюуде, Къарачайда джергили Советлени сайлаулары ётедиле. Аны бла да къалмай, Советлени округлу биринчи съездине делегатланы да сайлайдыла. Алай бла, толтуруучу комитетни къурайдыла, анга да башчылыкъгъа Алий улу Умарны сайлайдыла. Ол комитетни къурамына Батча улу да киргенди. Махаметни джууаблы къуллукъгъа саладыла – управлениени бёлюмюню тамадасына. Кёб турмай, Махамет округну милициясыны политбюросуна башчылыкъ этиб башлайды. Саулай регионда властха къаршчы тургъанла бла кюрешни бардырыргъа да аны бойнуна борч этиб салыннган эди. Ол джууаблы къуллукъда хар неге толу юреннгинчи, 1921-чи джыл хычаман (май) айны 11-де, ай медет, аманлыкъчыланы къолларындан багъалы устазы, насихатчысы Халилланы Саид ёледи. Махаметни эгечи Фатиманы бойнуна джюк боладыла ёксюз къалгъан тёрт гитче сабийи. Артда, аны эки джашы Уллу Ата джурт къазауатда фашистле бла уруш эте джан бергендиле. Фатиманы фашистле бизни джерибизге келген кёзюуде ёлтюрген эдиле. Махаметни джюрегине ол къоранч бек уллу джара болуб тюшеди. Андан сора, арадан он кюн озуб, хычаман (май) айны 21-де, Халилланы Саид толтургъан къуллукъну бардырыргъа Батча улу толу джууаблы болады, официал халда бегитиледи. Ол кёзюуде Махаметге къуру 21 джыл толгъан эди. Ол кюнден башлаб, Батча улу большевиклеге къаршчы тургъан «чегет бандитле» бла уллу кюрешни къолгъа алады. Аны иши бек къыйын, джууаблы болса да, Махамет айыбсыз толтуруб турады. Билимли таулуну тирилигин эсге ала, партияны оноуу бла къыркъаууз (сентябрь) айны 26-да Батча улуну Къарачайны джерлерини хакъындан бёлюмге тамада этедиле.
1922-чи джыл башил (январь) айны 12-де ВЦИК-ни бегими бла Къарачай-Черкесия къуралгъандан сора, арадан эки ай тюгел озмагъанлай, Къарачай-Черкес ревком къуралады. Аны къурамына зеленчюкчю таулуладан, оруслуладан эмда Къарачайдан ючюшер келечи къошулургъа керек болгъанды. Бизни миллетни атындан Гюрджюланы Къурман, Герюкланы Алисолтан эмда Батчаланы Махамет ол къауумгъа киргендиле. Бир кесекден облревкомну буйругъу бла Батчаланы Махаметни ол джыллада «баш къарыу кючню» – Ревкомну инспекциясыны (РКИ) – тамадасына сайлайдыла. Ары дери анга башчылыкъ Гюрджю улу эте эди. Ол джыл огъуна аууз-герги (октябрь) айда областны Ревкомуну инспекциясыны къурамын джангыдан къураргъа Башында бегим чыгъады. Аны себебли Батча улуну юч джыл чакълы заманнга Эресейни Къыбыла-Кюнчыгъыш джанында (бюгюннгю Къыбыла федерал округ) РКИ-ни Наркомуну тамадасы къуллукъгъа кёчюредиле. Барыбыз да билгенден, Совет властны джылларында ууакъ миллетлени ичлеринден тамада къуллукъгъа тюшер ючюн, адамгъа талай «элекден ётерге» керек болгъанды. Аланы ичинде эм ышаннгылыгъа «интернационалист» юйдегиден адамны санагъандыла. Алай демеклик, къуллукъгъа теджелгенни кесини ахлуларындан тышында башха бир миллетге къаны бла къатышхан тёреси болса, анга ышанмакълыкъ, базыныу аслам болгъанды.
Совет власть толу ажымсыз орналгъанындан сора, билимли латыш революционер къызны – Буттэ Люция Эрнестовнаны – Къарачай-Черкес автоном областха ашырадыла. Ол 1922-чи джыл Къарачай-Черкесияда изба-читальнялада ишлерге, тиширыуланы орус тилден окъутургъа келген эди. Аны къуллугъу таулу тиширыула бла байламлы болгъанды. Люция, джаш болса да, джашауну кёб къыйын сынауларындан ётген, билимли, джарыкъ кёллю, ачыкъ джюрекли къыз, мында таулу тиширыула бла хауасы, сёзю дженгил келишгенди. Бизни джуртларыбызда Люцияны атына «Къызыл косынкалы къыз» деб атагъан эдиле къарачайлыла. Кёб турмай, 1923-чю джыл, Батчаланы Махамет билимли латыш къыз бла джазыуун бир этеди. Ол джыл белгили партия къуллукъчу С.М. Киров, джумушу болуб, Кавказгъа келеди. Люция Буттэ да ол джыллада Кировну юй бийчеси Мария Марковна Маркус бла шагъырей болуб тургъанды. Аны себеби бла Батчаланы Махамет Владикавказда С.М. Киров бла танышады. Андан сора, Кировну болушлугъун миллети ючюн хайырландыра, областда социал эмда экономика джаны бла талай джарсыуну да къоратхан эди Батча улу.
1924-чю джыл башил (январь) айны 24-де Махамет бла Люциягъа къызчыкъ тууады. С.М.Киров ала бла шохлукъ тутуб тургъаны себебли, атына Ленина деб атайды. Аны ызындан джашчыкъ – Мурат – тууады. Партиячы ветеран А.А.Бурина артда джыллада эсге тюшюрюулеринде, Махамет улуну керти акъыллы, тюзлюкню къаты тутхан, терен оюмлу адам болгъаныны юсюнден былай джазгъанды: «РКП (б)-ны къурау бюросуну джыйылыуларында дагъыда башха джерледе да Батча улу бла кёб тюбешиучен эдик. Хар джол сайын аны тирилигине сейирсиннгенлей тура эдим. Сёз ючюн, партияны ишлериндеча, совет эмда мюлк бла байламлы къурулушда да бек акъыллы, оюмлу оноу эте билген фахмулу адам эди. Къуру кесини миллетини ичинде болуб къалмай, бирси миллетлени келечилери да аны сыйын бек кёре эдиле, аны этген оюмун да джарата эдиле. Джаш адам болуб тургъанлай, аллай бир болум, чемерлик бар эди анда. Ол керти джюреги бла Ата джуртуна, партияны ишине берилген тамам ачыкъ коммунист болгъанын сокъур кёз да кёрюрча эди. Областда джууаблы къуллукъчуланы арасында Батча улу билими бла, тирилиги бла, башчылыкъ этген болуму бла, не джаны бла да айырылыб таныла эди. Таулу тиширыуланы джангы джарыкъ джашаугъа чыгъарыр ючюн да кёб зат этгенди. Ол огъай, къралда совет партия школла ачылыб башлагъанларында, биринчи болуб, кесини туугъан эгечи Фериданы ары окъургъа джиберген эди. Таулу къызланы арасында Ферида биринчи болуб комсомолну къурамына киргенди. Аны юсюне да, Батча улу кесини миллетини ашхы адетлерин да багъалата биле эди, сакълай эди…»
1923-чю джыл, Сары-Тюз элни джангы къуралгъан кёзюуюнде, аны юсюнде Махаметни атасы Илиясны (Джаныуайны) къыйыны уллу болгъаныны юсюнден тарихчиле да джазар ючюн къалмайдыла, ол барыбызгъа да бюгюнлюкде белгилиди. Джаныуай кеси юйдегиси бла элге 1924-чю джыл аууз-герги (октябрь) айны 19-да кёчгенди (тарихчиле ачыкълагъанларындан). Ол кюн миллетибизни тарихине тюшген кюндю – Батча улу Махаметни башчылыгъы бла ана тилибизде «Таулу джашау» (бюгюнлюкде «Къарачай») газетибизни биринчи номери басмаланыб чыкъгъанды. Ол кёзюуде Махаметге 24 джыл болгъанды.
1925-чи джыл Батчаланы Махаметни партияны буйругъу бла областны финанс бёлюмюне тамада этедиле. Ол газетге редакторлукъ этиб тургъанлай, бу къуллукъда да ишин джетишимли бардырады. Сёзюн адамлагъа сингдире, коллективни бирикдире билген, ишни тири бардыргъан, хар ишчисини да джарсыууна кесини туугъан адамынача эс бёлген ашхы шартлары ючюн, Махамет алайда да махтау, сый табханлай тургъанды.
1926-чы джыл Бирикген Къарачай-Черкес автоном областны Советлерини IV-чю ахыр съезди болады. Анда тик салыныб тургъан кёб тюрлю джарсыуну сюзедиле. Съездге къошулгъанла областда джашагъан миллетлени экономика, социал джаны бла айнытыр муратда этиллик ишлени юслеринден да талай оюмну айтадыла. Ахырында, депутатла чёб атыб, бир оноугъа келедиле – областны, кеслери башларына оноу этерча, юч субъектге юлеширге. Алай бла, Къарачай автоном область, Черкес автоном миллет округ эмда Баталпашинск район (Армавир округну къурамына киргенди) къуралгъандыла.
Батча улугъа Компартия борчла сала, ол къуллукъларын да ауушдура баргъаны себебли, «Таулу джашау» газетде 1927-чи джылгъа дери редакторлукъ этиб ишлегенди.
Ары дери, 1926-чы джыл хычаман (май) айны 23-де, Къарачай автоном областны Советлерини Биринчи съезди ачылады. Аны эсеблерине кёре, бегим чыгъарадыла. Областны толтуруучу комитетини Президиумуна 11 адамны, Батчаланы Махаметни да облиспокомну председателине сайлайдыла. 1927-чи джыл Махамет партияны Шимал Кавказда комитетинде инструктор, джууаблы секретарь болуб ишлегенди. Алайда эки джыл ишлегенден сора, 1929-чу джыл, аны СССР-ни Ара Комитетини Москвада марксизм-ленинизмни экиджыллыкъ курсларына окъургъа джибередиле. Былайда дагъыда чертерге тыйыншлы зат барды. Батчаланы Махаметни башчылыгъы бла Баталпашинскеде (Черкесскеде) Къарачайны педучилищеси ачылгъанды. Ол 1929-чу джыл Микоян-Шахаргъа кёчюрюлгенди. Алай болса да, Къарачайны эллеринде школланы устазла бла баджарыу (артыкъсыз да бек орус тилден устазла бла) иш талай замманнга созулады. Ол огъай эсенг, баш билим берген институтлада окъурлай адам табылмай тебрейди. Ары дери билимлери болгъан устазла партия, совет, маданият ишлеге бёлюннгенлери амалтын, школлагъа табылмайдыла. Алай а, элледе ал башланнган школладан сора да, ликбез пунктла да ачылыб тебрейдиле. Тебердиде да курорт саноторийле ачылыб, ары тышындан белгили классикле, джазыучула, поэтле, алимле келиб тебрейдиле. Ол кёзюуде Батча улуну къурамлылыгъы бла школлада аланы чыгъармалары да хайырландырылыб башлайдыла. Сёз ючюн, М. Горький, М. Шагинян дагъыда башха белгили джазыучула келгенлей тургъандыла. Батчаланы Махамет Къарачайгъа башчылыкъ кёб заманны этмесе да, аны тирилиги бла къарачайлыланы экономика, маданият джашаулары алгъа уруб баргъанды. Батча улу башчылыкъ этген кёзюуде миллетибизде билим, маданият джаны бла ёсюм дженгил джюрюш алгъаныны юсюнден Алийланы Умар кесини китабында да ачыкъ чертиб джазгъанды.
Москвада курсланы окъуб тюгел бошагъынчы, Батча улуну партияны буйругъу бла Къазахстанда ишлерге ашырадыла. 1931-чи джыл арттотур (апрель) айда Махамет Алма-Атагъа келиб тюшеди. Аны партияны Къазах крайкомуна джууаблы инструктор этедиле. Политика джаны бла билими терен болгъан, сынамлы таулу джаш, партияны салгъан борчун толтуруб, кесин джетишимли къуллукъчуча кёргюзюб, эки джылны алайда махтаулу ишлегенди. Махамет Къазахстанны джерин тинтиб, анда промышленностну айнытыр ючюн, терен билим алыргъа керек болгъанын дженгил ангылайды. Ол, къуллукъда ишлей тургъанлай, экономика институтха заочно окъургъа кирирге мурат этиб, крайкомну башчыларына тилек къагъыт джазады. Аны иши бек къыйын болгъанды – регионну джер-джерине хаман джолоучу болгъанлай, болумну-халны тинтгенлей, башчыла бла бирге уллу оноулагъа къатышханлай дагъыда алача кърал ишлери кёб болгъанлай тургъанды. Билимин ёсдюрюуге талпыгъан шартлары аны окъуугъа учундургъандыла. Окъургъа кёзю къарагъанлыкъгъа, бош заманы болмагъан джаш коммунист анга заман табарыкъ да болмаз эди.
Караганда областда сынамлы партия къуллукъчула дыккы болгъанлары амалтын, устала джетишмегенден, Къазах крайкомну башчыларыны бегими бла 1933-чю джыл элия (июль) айны 22-де Батча улуну ары ашырадыла. Анда Махаметни партияны обкомуну къурау бёлюмюне тамада этиб саладыла. Былайда да билимли, сынамлы уста кесини эм иги шартларын танытыб, махтаугъа тыйыншлы болады. Ол кёзюуде Караганда область Къазахстанны эм уллу джерине санала эди. Аны себебли, Батча улу былайын промышленность къураргъа тамам таб джерге санаб, оюмун билдиргенди. Алай бла, партияны къуллукъчуларыны болушлугъу эмда Махаметни башламчылыгъы бла алайгъа уллу ташкёмюр бассейн ишлетедиле. Ол, артда джыллада, бютеу деу къралны ичинде эм уллу юч «кочегарканы» бири болгъанды. Андан сора Батчаланы Махаметни танымагъан, аны хапарын эшитмеген Къазахстанны джеринде хазна киши болмагъанды дерча эди. Партияны къуллукъчуларыны, тюз ишчилени, джамагъатны ичинде да аны сыйы уллу болгъанды. Ай медет, Махаметни ахыр ишлеген джери алайы болуб къалады.
Терсликлери болмагъан, къралына, миллетине кертиликни къаты тутхан мелиуанла бла билимли адамланы джутхан 1937-чи джылланы «толкъуну» Батча улугъа да джетгенди. Ол джыл, къыркъаууз (сентябрь) айны 3-де, НКВД-ны къуллукъчулары къралына, партиягъа сагъышы бла, джюреги бла да берилген ачы коммунистни, джалгъан терсликни бойнуна салыб, тутуб кетедиле. Аны аллы бла уа, 1937-чи джыл элия (июль) айны 22-де юй бийчеси Люция Буттэни тутуб, тюрмеде бир джыл бла беш айны инджитиб, андан сора башына бош этиб ийген эдиле. Махаметни алайдан туугъан джуртуна, тюрмеге, ашырадыла. Мында да Батча улугъа тохтаусуз соруула этиб, тюйюб, кёб инджитедиле. Халын тамам аманны кемине джетдиредиле. Ахырында, 1938-чи джыл никкол (июнь) айны 24-де СССР-ни Баш сюдюню аскер коллегиясы Батчаланы Илиясны джашы Махаметге эм уллу къазаны буюрадыла – ёлюмге бегим чыгъарадыла.
Алай бла, ёмюрюн билимге берген, миллетине, халкъына, къралына не джаны бла да джараргъа кюрешген таулу уланны джашлай дуниясын кёр этедиле. Артда джыллада Люция Буттэ, аны сыйлы атын ызына къайтарыр ючюн, кёб кюрешиб айланнганды, Башына, Ара Комитетге, кърал башчылагъа да джазгъанлай тургъанды. Ахырында тюзлюк орнун айырыб башлайды – 1956-чы джыл СССР-ни Баш сюдю Батча улуну терслеу ишин джангыдан тинтиб сюзгенди, аны терслиги болмагъанын ачыкъ этгенди. Алай бла, ол джыл къыркъар (август) айны 18-де Батчаланы Махаметни, ёлгенинден сора, аны терслеу джалгъан иш болгъанын бегитгендиле.
1962-чи джыл партияны Караганда облисполкомунда да Батча улуну терслеу статья бла джойгъанлары тюз болмагъанына Бегим чыгъаргъандыла. Андан сора партиягъа кертилей къалгъан коммунист, Къарачайны биринчи башчыларыны бири, «Таулу джашау» газетни биринчи редактору Батчаланы Илиясны джашы Махамет ол айыбдан толу ариуланнганды.
Миллетини джашаууна джюреги бла къайгъыргъан, аны ючюн къарыуун-кючюн артха салмагъан адамны аты аны эсинде джашагъанлай турлукъду.

БАТЧАЛАНЫ Фатима.