Къарачайны башхалагъа къайгъырыб джашагъан белгили, сыйлы уланлары кёбдюле.

Ала къайсы бир санагъатда да, къарнашлыкъны, тюзлюкню джолунда, тутхан ишлерин махтаулу толтурадыла. Адамланы кюнча джылыта, алагъа таблыкъ, тынчлыкъ, рахатлыкъ къурай джашайдыла. Джатдоланы Бучайны джашы Мухаммат аллай ашхы адамланы бириди.
Аны атасы Бучай бла анасы Халимат эл мюлкню бек сюйгендиле. Ала джер сюрюб, урлукъ салыб, чалкъы чалыб, дырын джыйыб, мал ёсдюрюб джашагъандыла. Къыйынды демей, не тюрлю ишни, джумушну да тыйыншлысыча баджара, хоншугъа-тийреге, элчилеге болуша, кёбледен сый табхандыла.
Мухаммат, джашил хансдан, гюлден толгъан ариу таула, булбул джырла учундуруб, кесине чакъыргъан таурухлу джуртда, Элкъушда, 1934-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 24-де адебни, намысны мийикде тутхан таулуну юйдегисинде туугъанды. Анасы аны 8 джылындан биргесине къошха элтиб, хар зат бла шагъырей этеди. Джашчыкъ сабий заманындан башлаб, къарыуундан келгенича, къошда джумуш этиб тургъанды. Къарыусуз къойланы къош тёгерекде кютюб айланнганды, алагъа суу ичиргенди. Кюнню алтын таякълары ийнакълай, аны джюрегине ариулукъгъа, ашхылыкъгъа сюймеклик, адамлыкъ, ишленмеклик, кесинден уллугъа сый бериу ол заманда сингиб башлагъанды. Алай бла, 9 джыл болгъан сабийчик джуртуну таурухлу бешигинде зауукъ эте тургъанлай, 1943-чю джыл абыстол (ноябрь) айда халкъыбызны туугъан джеринден Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюредиле. Ол замандан Мухамматны юйюрю да миллет бла бирге кёчгюнчюлюкню азабын сынайды. Огъурлу къарт, ол заманны эсине тюшюре, бир ышара, бир мыдахлыкъгъа бёлене хапар айтхандан, абыстол (ноябрь) айны 3-де, бир сууукъ кюн, сагъат 10-да сабийлени, тиширыуланы, къартланы, ауругъанланы, машиналагъа джюклеб (ол заманда къолуна сауут алыргъа мадары болгъан эркишиле бары да, джаудан Джуртларын сакълай, Уллу Ата джурт къазауатда болгъандыла) Нарсанагъа элтгендиле. Алайгъа джыйылгъан къарачайлыланы барын да поездге миндириб, ингир бола, киши джерлеге ашырадыла. Халкъ туугъан джуртуну татлы бешигинден айырылады. Джатдолары, талай къарачай юйдеги бла бирге, Къыбыла-Къазахстан областны Ильичёвский районуну «Пахта-Арал» совхозуна тюшедиле. Эшик бек сууукъ болса да, алагъа бараклада орун бередиле. Комендант тергеуге алгъандан сора, кёчгюнчюлени ишлетиб башлайдыла. Былайыны хауасына, суууна юренелмей кёб адам ауушады. Мухаммат анда школгъа джюрюб, бош заманында мамукъ джыя, ишлеген, окъугъан да этеди.
Заман бара, 1957-чи джыл келеди, халкъны онглу адамлары миллет ючюн къайгъырадыла. Тюзлюк орун алыб, кёчюрюлген халкълагъа джуртларына къайтыргъа эркинлик бериледи. Къарачайлыла, артыкълыкъны, зорлукъну, ачлыкъны, джаланнгачлыкъны сынасала да, Джуртларына кертилей къалгъандыла. Талай адам, джигер ишлеб, халкъны атын сый бла айтдырыб, медалла, орденле аладыла. Ётгюр джашларыбыз, Уллу Ата джурт къазауатда, Ата Джуртубузну сакълай, фашистле бла джан-къан аямай сермешгендиле.
Джатдоланы юйюрлери туугъан джерлерине, Элкъушха, къайтыб келедиле. Юйлени асламысы чачылыбдыла. Башха миллетлени адамлары аланы юйлерини ташларын, агъачларын терезелерин, эшиклерин, башха затларын алыб кетиб, Нарсана шахарда кеслерине юйле ишлеб тургъандыла. Киши джерде уллу къыйынлыкъ сынагъан къарчайлыла, ол затха да тёзюб, бири-бирине болуша, джашар джер къурайдыла. Мухаммат туугъан элинде школну иги бошайды. Атасыны къарнашыны оноуу бла билимин да ёсдюреди. Ол, баш билим алыргъа деб, 1957-чи джыл Нальчик шахаргъа барады. Анда Нальчик кърал университетни эл мюлк факультетине кириб, 1962-чи джыл аны, атын сый бла айтдырыб, джетишимли тауусады. Гитче Къарачай районнга келиб, былайда иш табмайды. Мадар излеб, Минводха барады. Анга Георгиевский районда «Шаумян» колхозда иш бередиле. Алайда хар затны аякъ юсюне салыб, тамадаладан, башхаладан да махтау табады. Фахмулу джаш устаны алайдан Ставрополь крайда Курск районну «Курск» совхозуна ишге кёчюредиле. Ол алайыны тозурагъан мюлкюн да тыйыншлы дараджагъа чыгъарады. Бёлек замандан, область управлениеге барыб, аны тамадасына тюбейди. Ол Мухамматха бек къууанады.
«Сенича, ишни алгъа элтирик, джаш устала керек болуб тура эдиле, къалай иги этдинг келгенинги. Къобан сууну ары джанында, «Кубань» деб, колхоз барды, анда ишлериксе. Малны ашы джокъду, къарыусузду, ёлгенле да кёбдюле. Кесинг оноу, амал-такъал этерсе, аш хазырларса», – деб, аны ол мюлкге баш зоотехник этиб салады. Мухаммат ол кюн огъуна ингир ала ары барады, киши табмайды. Экинчи кюн байрым (февраль) айны 6-да ишлеб башлайды. Колхоз уллуду, малы кёбдю. Ол бу мюлкде 1964-чю джылдан 1996-чы джылны эндреуюк (декабрь) айыны 14-не дери ишлейди. Колхозну баш зоотехнигини, председателини орунбасары къуллукъланы толтурады.
Джатдо улу, сынамыны, фахмусуну, билимини, тирилигини кючюне таяна, ишде джангы мадарла, амалла киргизиб, къолундан келгенни этгенлей турады. Малчыла бла, башхала бла сабыр, рахат, ариу сёлешеди. Инджилгеннге, джунчугъаннга, ашы, сууу джетмегеннге, башха керекли заты болгъаннга къайгъырады. Аны тюз иннети, халал кёлю кёблеге белгили болады. Ол кесине излемни къаты этиб, башхаладан да аны излейди. Ишлеген адамны бек сюеди, аны кесине нёгер этеди. Ишчилени энчи турмуш джашауларына болушады. Танг джарыкъдан къарангы кечеге дери мюлкню айнытыр джанындан ишле бардыргъанлай турады. Къошлагъа барыб, малчыланы биргелерине айланыб, не керек болгъанын соруб, ала бла бир иннет тутуб, ишге терен къайгъыргъанды. Аны тышында ол мюлкге иги джюн, кёб эт берген агъачлы тукъумлу къойла, тууарла къураб, ишни дараджасын кёлтюргенди. Бу колхоз алчы болуб, аты кенгнге айтылады. Мухаммат, джыл сайын Москвагъа ВДНХ-гъа барыб, мюлкню агъачлы малларын кёргюзе, алчы орунланы алыб тургъанды. Аны сураты 15 джылдан артыкъ заманны Москвада ВДНХ-ны сыйлы къангасында салыннганды. Анга шагъатлыкъ этген медаллары, Хурмет грамоталары кёбдюле.
Аны аламат ышанларыны бири адамлагъа огъартын къарамагъаныды. Анга адамла дженгил илешиб, джумушларын айтхандыла, аны бла оноулашхандыла. Мухаммат айтхандан, адамны юйю болса, турмуш болуму джарашса, ишге барыры келеди, игилик этерге излейди. Мухаммат ишинде адамлыкъны, ишленмекликни, таза иннетини кючюн танытады. Ол эл мюлкге 33 джыл джашауун бергенди. Аны мийик джетишимлени къатлагъаны ачыкъ танылады. Алай этер ючюн, тирилик, таукеллик, джигерлик керекди. Мухаммат студент заманында спорт бла, альпинизм бла кюрешгенди, кёб тюрлю мийик къыйын чыгъылгъан таулагъа, ауушлагъа ёрлегенди. Аны чыныгъыуу, тёзюмю да ол заманда бегигенди.
Мухаммат диннге берилиб, арабча джазаргъа, окъургъа юреннгенди. Сыйлы Къур’анны ариу окъуйду. 2016-чы джыл 80 джыл толгъан эмда андан абаданланы араларында «Лучший чтец Священного Корана» деб бардырылгъан республикан конкурсда хорлагъанды. Анга ол заманда Махтау къагъытын, саугъасын КъЧР-ни Муслиманларыны Дин управлениесини Президиумуну председатели Бердиланы Исмаил хаджи бергенди. Аны ол саугъасы эмда башхалары сабийлерини архивлеринде сакъланадыла.
Мухаммат 1966-чы джыл джашауун Агирбов Хадильни къызы Нина бла бир этеди. Нинаны къарт анасы къарачай тиширыу болгъанды. Джатдо улу юй бийчеси бла бюгюннге дери, рахатлыкъны, мамырлыкъны, келишмеклини, сюймекликни тёрюнде джашаб келеди. Нина къарачай тилни иги биледи. Алагъа 5 сабий, 3 джаш бла 2 къыз тууады. Мурат сабийлей ауушады. Рамазан, орта билим алгъандан сора, Къарачай - Черкес кърал академияда юристле хазырлагъан факультетни тауусханды. Ол аскер къуллугъун налог полицияда бардыргъанды. Андан сора Наркоконтролда къуллукъ этгенди. Подполковник чыны бла пенсиягъа чыкъгъанды. Пандемияны заманында ауушханды, джандетли болсун. Аны сабийлери уллу къуллукълада ишлейдиле.
Рашид Белгород университетде окъуб, баш билим алады. Ол, «Къобан» колхозда, Роснефтде оператор, ОМТС-де экономист, инженер, «Метаплазклимат» ООО-да директорну орунбасары болуб ишлей, атын сый бла айтдыргъанлай тургъанды. Бусагъатда предпринимателди, тутхан ишин аягъына дери джетдиргинчи къоймайды. Инджилгеннге, къарыусузгъа болушханлай турады.
Зухра Пятигорскеде сатыу-алыу техникумну, ызы бла Белгород университетни тауусханды. Наркоконтролда къуллукъ этгенди, полицияны майоруду, бусагъатда МВД-да ишлейди.
Фатима Къарачай-Черкес кърал академияны экономика факультетин тауусханды. Ол бухгалтер, администратор болуб ишлеб тургъанды. Бусагъатда Черкесскеде ОВМ-де фондну инспектору къуллукъну толтурады. Мухамматны сабийлери бары да адамладан бюсюреу табыб ишлейдиле, къарачай, орус, абаза тиллени иги биледиле, алада ариу сёлешедиле.
Мухаммат ана тилибизде чыкъгъан «Ленинни байрагъы» газетни джаздырыб алгъанлай тургъанды. Бусагъатда «Къарачай» газетни алады, сюйюб окъуйду.
Ол Уллу Аллахдан, къарачай халкъгъа, бютеу миллетлеге, къралыбызгъа тынчлыкъ, рахатлыкъ, ангыламакълыкъ, къарнашлыкъ, шохлукъ, бирикмеклик, джангы мийик джетишимле тилегенлей турады.
Анга быйыл 90 джыл толса да, алкъын тириди. Юретир сёзюн сабийлерине, туудукъларына айта джашайды.

Лепшокъланы Хусеин.