Кёб болмай ЮТУБ-да тукъум джыйылыуланы бирине къарадым.

Тюбешиу деменгили, магъаналы къуралгъан эди. Сау болсун тукъум тамада. Алай а, не келсин, киши эсгермесе да, бузукъсуз болмады: бир къарт чыгъыб тукъумну тарихинден миллетге хапар айта, ата-бабаларыны хапарларын кеси кёзю бла кёрюб тургъанча тизди. Уллу-гитче да эслерин бёлюб тынгыладыла. Ол айтханнга кёре, буруннгу тукъум XVII-чи ёмюрде къачхынчы башха миллетни адамындан башланнганды. Ол да дагъыда эки къарнаш тукъум да. Къарнаш тукъумладан къонакъла да тынгыладыла, разы болдула…
Мен а сейирсиндим, къыйналдым. Быллай хапарла Къарачайда бурун заманладан башлаб бюгюннге дери келедиле. Алагъа тынгыласанг, Къарачайны тукъумларыны кёбюсюн хоншу миллетледен келген адамла къурагъандыла. Сёз ючюн, мен эшитгеннге, окъугъаннга кёре, Тамбийлары, Тохчукълары къабартылыладан, Къобанлары, Джатдолары, Багъатырлары абазалыладан, Семенлары, Айсандырлары, Оруслары, Тотуркъуллары, Халкёчлары оруслулуладан, Хубийлары малгарладан, Чотчалары, Ёзденлары, Эбзелары эбзеледен башланнгандыла. Гебенлары, Къайытлары, Кипкелары, Къаракетлары – абхазладандыла. Дагъыда аны кибик иги кесек къарачай тукъум.
Оюн недеди десегиз, бу хапарланы кёбюсю керти тюлдюле. Кеси да алай бош, сансыз затла болмай, Къарачайгъа, аны тарихине уллу заран салгъан ётюрюкледиле. Айтдырмай къоймай эсегиз, миллетни сыйын тюшюрген ётюрюкледиле. Аны ачыкълайыкъ.
Миллетге бу зат тамам уллу магъанасы болгъан затды. Быллай хапарлагъа таяныб, бир къауум тарихчиле, артыкъсыз да хоншу миллетленикиле, алай джазадыла: да къарачай миллет, кеслери айтханлай, джыйымдыкъ миллет эсе, XVII-чи – XVIII-чи ёмюрледе башха миллетледен къуралгъан эсе, аны миллетге санаргъа да болмайды. Алай эсе, быланы буруннгу энчи тарихлери да джокъду, керти энчи джерлери да джокъду. Алай эсе, къарачайлыла бютеу тин байлыкъларын да «керти буруннгу» хоншу миллетледен хаух алгъандыла. Ол огъай, бизни дуниягъа белгили нарт эпосну да хоншуладан сыйыргъандыла. Интернетде бу тукъум «къазауат» тохтамайды. Биз да ол «отха» кесибиз кёзюу-кёзюую бла ётюрюгюбюз бла «отун» ата барабыз.
Бу тукъум миллетни учуз этген оюмла кеслери алларына неда хоншу миллетледен чыкъмагъандыла. Ала алгъыннгы къарачайлыланы оюмсузлукълары бла башланнгандыла. Айтханыбызча, бу оюмсузлукъ бюгюн-бюгече да барады. Биз тынгылагъаныбыз бла быллай затлагъа кесибиз шагъатлыкъ этиб турабыз.
Къачан башланнгандыла бу «хапарла»? Биринчи болуб Къарачайны тарихин, тукъумларын да белгили Н.Г. Петрусевич тинтиб башлагъанды. Ол айтханнга кёре, хар тукъумну хапарын билир ючюн, ол тукъумда эм белгили, эм билимли къартлагъа тюбеб, аланы хапарларын джаздыргъанды. Аллынга тукъумда эм сыйлы, эм белгили къарт келиб, хапар айтса, анга ийнанмай не этериксе? Къартла да «хапарларын» келтире бергендиле. Петрусевични джазгъанлары артда къарачай алимлеге тюшгенди. Ала да ол «хапарланы» «илму халда» джарашдыргъандыла. Сёз ючюн, Тамбийланы Ислам: «Аз санлы малкъарлыла бла къарачайлыла кеслерини миллет чархларын (организм) башхаладан къоша ишлегендиле. Алай эсе, ол миллет чархха башха миллетледен кёб къошулгъанды». [Тамбиев И. О Карачае и Балкарии. Ставрополь, 2003]. Лайпанланы Хамит: «Къарачай-малкъар халкъны къуралыуунда башха миллетледен къошулгъан – уллу орун алады».
Мен не Петрусевични, не алимлерибизни терслемейме. Къарачайны джазма тарихи болмагъаны амалтын, алимлерибиз, керти къарачай джашлача, сыйлы къартланы сёзлерине ийнаннгандыла. Ол хапарладан а, Къарачай джыйымдыкъ миллетди деген оюм кеси аллына чыгъады. Ала да, терен сагъыш этиб кюрешмей, алай джазгъандыла… Бюгюн-бюгече да: «Да алан, биз джыйымдыкъ миллетбиз да…» деген оюмну эшите турама.
Мен кесим эшитген бир талай юлгю келтирейим. Генерал Семенов (шох заманыбызда) айтханнга кёре, Семенланы тукъумну Къарачайгъа келген орус солдат къурагъанды. Энди сагъышчыкъ этейик: Семенлары Къарчаны заманында тукъум болгъандыла, Трам къауумгъа къошулгъандыла. Ол заманлада оруслуланы Къарачайда огъай, Кавказда да аты-чууу да болмагъанды. Тукъум атны тамалы «семен» деген сёз бизни эски тилде «очень твёрдый», «бек къаты» деген сёздю. «Малгарладан келген» Хубийланы алайыкъ. Тукъум атны тамалы «Хубийди». Къайдан чыкъгъанды бу сёз? Бизни буруннгу мифологиябызда (тенгрианствону кёзюуюнде!) Хубий деб сууну бийине (божество воды) айтхандыла ата-бабаларыбыз. Тенгри динли Къарачай къайда, Малгар къайда? Араларында - ёмюрле, мингле бла километрле. Бу тукъум атла, ангылагъаннга, кеслери тукъумну бек буруннгулугъун кёргюзедиле. Тохчукъ эсе алай, Орус эсе алай, Кипке эсе алай, дагъыда аны кибик. Бу затланы юсюнден биз (Алийланы З.И. бла бирге) 2006-чы джыл Москвада чыкъгъан «Карачаево-балкарские имена и фамилии. Толковый словарь» атлы китабда кескин джазгъан эдик. Ай медет, бусагъатда Къарачайда китаб окъугъан адет да къуруб барады…
Мени эм бек сейирсиннгеним: буруннгу белгили алимле, джазыучула, инаралла Къарачайгъа айтхан сыйлы сёзлени тёгерекде хоншу миллетлеге он этиб бирин да айтмагъандыла. Къарачайгъа берген сыйны тёгерекде бир миллетге да бермегендиле. Бюгюнлюкде биз ол сёзлени керекли-керексиз джерде да басмалаб махтанабыз. Неге махтанабыз? Бюгюн биз ата-бабаларыбызны къатларына да баралмайбыз. Къарт аталыкъланы башха миллетлеге берибми махтанабыз? Къарачайлыла бир къачхынчы хачыпсыны (абазаны, черкесни, эбзени, ногъайны, абхазны…) уллу атагъа санаб, кеслерини сыйлы тамырларын нек сыйсыз этгендиле, бюгюн да нек этедиле? Анга сейирсинеме, бек да къыйналама. Аллах сакъласын, бир джангыз башха миллетге аман айтмагъанма, айтдыргъан да этмегенме, алай а, быллай бир алагъа сый бериб, кесини сыйлы ата-бабаларын теблегенлеге, тёзелмейме, учузлукъгъа санайма.
Энди бу затлагъа, Къарачайны керти терен тамырларына, илмуну тамалында къарайыкъ. Бюгюнлюкде биз миллетге эм магъаналы илму излемлени бири бла танышдырайыкъ. Къарачайны махтаулу уланлары Катчиланы А.Х.-А., Ёзденланы Т.Б., Хасанланы Х.Б. 2016-чы джыл «Фамильно-родовая структура карачаевцев и её корреляция с результатами исследования Y-хромосомы ДНК» атлы статьяны Интернетде басмалагъан эдиле. Къарайма дегеннге, билирге излегеннге ол бюгюн да турады. Къарачайгъа бу статьяны магъанасы кемсиз уллуду, алай а, тарихчи алимлерибиз аны арагъа салыб кенгешгендиле деб, бюгюннге дери эшитмегенме. Муну кеминде джангы статьяла кёзюу-кёзюую бла чыгъа турадыла (А.А. Клёсов, Глашланы А., д.а.к.). Бу алимле, къарачай тукъумланы эркиши ДНК Y-хромосомаларын илму-излем халда ачыкълаб, дуниягъа белгилегендиле. Ала джазгъаннга кёре, биз башында тизген тукъумланы дагъыда башха кёб къарачай тукъумну хоншу миллетледен келген хромосомалары джокъну орнунда болгъаны ачыкъланады. Алимлеге сёз берейик: «Несмотря на относительно большое разнообразие представленных среди карачаевцев гаплогрупп, доминирующими среди них являются две основные – R1a-Z2123 и G2a1a, представляющие, по нашему мнению, две основные линии, формировавшие карачаевский этнос: автохтонное население горных долин Западного и Центрального Кавказа (G2a1a) и пришлый тюркоязычный этнос (R1a-Z2123). Бу эки гапплогруппаны джюрютген бизни ата-бабаларыбызны тамырлары эм азы бла эки минг джыл мындан алгъа къуралгъандыла. Башында сагъынылгъан тукъумланы хромосомаларында не тегей, не черкес, не малгар, не абаза, не эбзе, не абхаз хромосомала джокъну орнундадыла. Къарачайлыланы тамырлары R1a-Z2123 бла G2a1a гапплогруппалагъа байланыбдыла. Алай бла, «къартланы хапарлары» кёбюсюне джангылыч болгъаны да ачыкъланады. Башхалыкъны эсгердигизми? Къартланы хапарларына кёре, миллет асламысына XVII-чи ёмюрде къуралгъанды (300 джыл мындан алгъа), илму тергеу бла уа– азында 2000 джыл мындан алгъа. Тинтиуле этиле барсала, тамырларыбыз андан тереннге кетерине не сёз! Сейир зат: мен «Хурзук» атлы китабымда бу элни джылын тарих-илму излемле бла тергеб, 2200 джылгъа келген эдим. Артда, ДНК излемлени хайырландырыб къарагъанымда, мен тергеген бла ДНК излемле кёргюзген кёзюуню арасы 200 джыл болады. Халат - 1 процент! Китаб 2023-чю джыл Москвада басмаланнган эди. Анда, Къарачайны бу джарсыуларына атаб, «О разноплеменности карачаевцев» атлы сау бёлюм джазгъан эдим. Не келсин, айтханыбызча, китаб окъугъан адет къалгъанды. Бусагъатдагъыла «билимни» телефонладан аладыла. Анда уа къайда джарты окъуулу джахил да кёлюне келгенни джармалай береди. Алай бла, кесибизни оюмсузлугъубуз бла биз тарихибизни 1700 джылгъа къысхартабыз, хоншу миллетлеге да сёзюбюзню этерге «аш» беребиз.
Биз тергегеннге кёре, бюгюнлюкде бютеу Къарачай-Малкъарда 986 тукъум барды. Аланы ичинде «къошулгъан» тукъумланы саны 15-18 процентди. Ала эки къауум болгъандыла: Къарачайгъа кеслери келиб, эркинлик алыб, орналгъанла, алай а къауумлагъа къошулмагъанла. Экинчи бёлек къарачайлыла чабыуулладан сюрюб келген джесирле болгъандыла. Ал кёзюуде аланы къарачайлылагъа санамагъандыла. Алай а, узаймай, ала да къарачай халкъгъа къошулгъандыла. Ёмюрлени узагъына бу тукъумланы адамлары, къарачайлылагъа къатышыб, къарачайлыла болуб 200-300 джылдан артыкъны джашайдыла, кёбюсю 10 тёлюден атлагъандыла. Тинлери да, тиллери да эртде огъуна къарачай болуб бошагъандыла. Была, къарачайлы болмай кимдиле? Сора къайда кёресиз «джыйымдыкъ» миллет, Аллахны къуллары?
Алайды да, тарихибизни юсюнден эркин сёлешген къарачайлыла, мени тилерим: бир кесек кесибизни эсгериб, сагъыш этиб сёлешейик, Къарачайны тарихини юсюнден огъай эсе, кесигизни тукъумну юсюнден да. Бюгюннге дери къатышдыргъаныбыз да джетерикди. Ётюрюк бла кертини арасын айырайыкъ, сабийлеге да юретейик.

Алийланы Исмаил,
профессор.