Тенгсизликни кёрюб болмайма,
Онгу болмагъанны джакълайма.

Онглугъа чюйре тон киеме,
Миллет тенг джашаса сюеме.

Къалай улу Аппа.

Къарачай халкъда атлары айтылгъан белгили джырчыла Семенланы Къалтур, Къочхарланы Къасбот, Джанибекланы Аппа, Семенланы Исмаил Учкулан элде туугъандыла.
Джанибекланы Аппа гитче заманында тийреде къартланы хапарларына, джомакъларына, нарт таурухларына эс бёлюб, сюйюб, тынгылагъанды. Джырла уа адамны сезимини теренинден джашауун кёргюзгендиле. Чам, самаркъау джырланы къарачайлыла къачан да бек сюйгендиле.
Аппаны джууукъ адамларыны ичинде сёзге устала кёб болгъандыла. Аны чыгъармачылыкъ ишине уллу болушлукъ болгъанды ол. Чамгъа усталыгъы эртде огъуна танылгъанды. Халкъын бек сюйген, артыкълыкъгъа къаршчы баргъан, уллу адамлыгъы болгъан джырчы эди ол. Аны сейирлик айтыулары, аламат хыртлаулары бюгюн да багъалыдыла.
Аппа джаш тёлюню бек сюйгенди. Чам-накъырда эте: «Былача джаш болуб бир къалыр эсем а!» – дерге ёч болгъанды ол. Джаш тёлюню джакълай, аны таймаздан кирсизликге, адебге, намысха юретгенлей тургъанды.
Джангы джетген джаш болгъан кёзюуюнде огъуна байланы, патчахланы оноучулары ызындан тюшюб айланнганлары амалтын, абрек кетиб, юч джылны айланнганды. Ачлыкъ кёрюб, таулада дорбунлада джашагъанды. Бир кюн Аппа азыкъ алыргъа деб элге тюшгени бла эгетле, ызындан джетиб, аны тутхандыла. Халкъ бек къыйналгъанды бу ишге. Тёре сюд этген кибик этиб, Аппаны Сибирге ашыргъандыла. Магаданда, джер тюбюнде, тёрт бюклениб, ол сау тёрт джылны ашыргъанды. Сибирни юсюнден былай джазгъанды кеси да:

Сибирь бла Салавка,
Салавка бла Сибирь,
Сибирь Салавкадан джууукъду.
Джай да эки айны джайда болад ансы,
Къалгъаны къышды, сууукъду.
Мени джауум келсин быллай
Салавкагъа –
Итлени джегедиле чанагъа.
***
Эресейни кенг этеклерин,
Узакъ эм сууукъ сибирлерин,
Ёмюрге бузлауукъ джерлерин,
Ач, джаланнгач болуб сынагъанма.
Джуртуму излеб джылагъанма,
Алай а, этер мадар джокъ,
Терсликни чекмей амал джокъ.

Аппа Сибирден туугъан джерине къайтханында, патчах оноучула аны сыйын тюшюрюрге, селеке этерге излегендиле. Сора Аппа алагъа былай джууаб эттенди:

– Бай къауум мени бла кёб ойнады,
Ызымдан айланадыла тюшгенлей,
Стауатымдан а эрек этгенлей,
Ёмюрюмю къачханлай ашырдым...

Туугъан джуртуна къайтханында, Аппа биягъынлай атха джарашыб, элден элге, къошдан къошха айланыб, кесини чамларын, селекелерин айтыб тургъанды. Бу айтыуланы бир къауум джаратса да, бир къауум а алагъа ачыуланнганды. Бу да алагъа былай айтханды:
– Бу чамла бла кёб кере
Адамланы ичин урдургъанма.
Байланы уа кёб кере
Сюеклерин тургъузгъанма.

Бир джолда уа Джанибекланы Аппа бла Къочхарланы Къасбот тюбешгендиле. Джырчыла тюбешгенлей Къасбот: «Багъыр улу Къасбот менме, сен а кимсе?» – деб соргъанында:

- Сен Багъыр эсенг,
Мен Къалай.
Сен къалай эсенг,
Мен да алай! – деб джууаб этгенди Аппа.
Джырчыла кечени кече узуну айтышхандыла. Бу эришиуде, халкъда джюрюген хапаргъа кёре, Къасбот хорлагъанды, алай болса да Аппа, кесин хорланнганнга санамай, быллай назму сёзле айтханды:

Къабыргъада къалайла;
Джетмегеннге джалгъайла.
Къалай улу Аппадан
Багъыр улу Къасботну сайлайла.
Огъай, ол тюз тюлдю.
Аппадан иги тюлдю.
Аны къонакъды деб сыйлайла,
Мени хорлатдынг
Деб къыйнайла.
Аппа Къызыл Покуннга (Мыхалгъа) баргъан кёзюуюнде Тамбийланы Асланкир деб бир къарт сёзге устагъа къонакъгъа баргъанды. Ушакъ эте келиб: «Аппа, бу къадар айтхан чамынгы, селекенги бирге джыйгъаннга Къур’ан тенгли бир китаб болурму эди?» – деб соргъанды Асланкир. «Оллахий, андан да уллу боллукъду къуру бир джылда айтханым», – дегенди Аппа. «Аллай бирни къайдан табыб айтаса?» – деб соргъанды Асланкир. «Ала табигъатда, джашауда бола тургъан затладыла. Халкъны кесини джашау кюзгюсюдю бары да».

Бу элни юсюнден «Мыхалгъа» деген назмусунда былай айтханды:

– Юйлеринге къарайма да,
Бири да къалмай,
Кийиз джамаулу,
Халигизге къарайма да,
Чачылыргъа джараулу…
Аппа сёзге терен эс бёлгенди, уллу багъа бергенди. Халкъны аллында айтхан сезю ётгюр, магъаналы балгъанды. Аппаны чамлары, аууздан ауузгъа кёче, байны, бийни къамчилей, осал адамны хыртха ура, халкъгъа терен сингнгендиле. Байла талай кере Аппаны сатыб алыргъа умут этгендиле. Алай а хар къуру да умутлары умутлай къалыб тургъанды. Джырчыны «окълары» къуру да байланы къызгъанчлыкъларына, эки бетлиликлерине, джутлукъларына тамам къаты тийгендиле. Аны ючюн айтхан болур Аппа кеси былай: «Андыз чапыракъ, бусакъ къабукъ... барындан да дарманлыды Аппаны сёзю!»
Биреу бюреуню онгсузгъа санаб, хакъын ашаса, Аппа, кёрюб болмай, ачыкъ айтыб, онгсузну джакълай билгенди, дей эди Къызыл Покундан Ёртенланы Дауутну джашы Хусей. «Джалчы джегиучюле уа Аппаны кёрюб болмай эдиле. Къара халкъ а джаны-тини эди. Аппа болгъан къууанч, башха болмай, таб джарашдырылгъан хантха ушай эди, деб эслерине тюшюре эдиле джамагъат», – деб айтыучан эди къызылпокунчу Биджиланы Эслини къызы Балбу да.
Джашаууну арт джылларында Аппа Къызыл Покунда гитче эгечи Джулдузну юйюнде джашагъанды. Айтыугъа кёре, Аппа Деккушладан Аню деб бир ариу къызны сюйгенди, алай а, ол кёзюуге джылы келгени амалтын, юйленирге таукеллик эталмагъанды:
Сокъур тюлме, кёреме,
От болуб, ичиме киргенсе да,
Бауурумдан ёлеме.
Эшта-эшта, сен кюн таякъны
бир узуну,
Манга келеме десенг,
Соярла, хариб, сени
Элни къаргъасы-къузгъуну.
Къой, энтда бир кюерим тюлмюдю,
Кюбюрчегими джабайым,
Эки эрними бирден къабайым.

Юйленмей, кютей къалыб, бютеу джашауу юйдеги джылыусуз джангызлыкъда кетиб баргъаныны юсюнден джырчы назмусунда былай айтханды:

– Юйдегиленсем,
Кеси отоуумда джашарма,
Кеси орнумда джатарма,
Кеси отумда джылынырма,
Кеси хантымы ашарма...
Алаймыды? Огъай,
Къатын алсанг, ал къолунга балта.
Башынга уа – хата.
Халкъ джырчы 1934-чю джыл никкол (июнь) айда, талай айны да ауруб, ауушханды. Айтханларына кёре, Аппа ауруб тургъанлыкъгъа, тамам ахырына дери чамын-накъырдасын тохтатмагъанды, бюгюлмегенди, сынмагъанды. Кечеси-кюню да кюле, самаркъау эте, чам эте, джашауун ашыргъанды. Ма аны юсюнден кеси былай айтханды:

– Чам-селеке бла кёб кюрешдим,
Арымай-талмай кёб сёлешдим;
Онглулагъа джау болдум,
Онгсузлагъа джакъ болдум.
Халкъ джырчыны ауушхан элинде, Къызыл Покунда, асырагъандыла. Аппаны джашау джолунда джолукъгъан къыйынлыкъла, ауур сынаула, бушуула талай адамны джашау ёмюрюне артыгъы бла джетерик эдиле. Къарачайны фахмулу джырчыларыны бири Къалай улу Аппа халкъына терен сюймеклигине кертилей къалгъанды. Аны кибик, халкъны бюсюреулю джюрегинде кесини унутулмазлыкъ джарыкъ сыфатын къойгъанды. Биз, устазла, халкъ джырчыны сейирлик акъыллы айтыуларын, назмуларын, самаркъау сёзлерин, оюнларын джаш тёлюге джетдирирге кюрешебиз.
Уллу джырчыбызгъа, «Къалай улу Аппагъа», деген назмумдан тизгинле бла тамамларгъа излейме сёзюмю.

…Джарлы миллет сюйген адам эди
Джырын, чамын,
хар не тюрлю да затын,
Алай а, кёб джашаргъа
буюрулмагъан эди,
Унутурукъ тюлбюз аны
ариу сыфатын.

Къалай улу тюзлюк джолда ёлгенди,
Бек къыйналгъан эди элни адамы,
Джазыучуну хар ким бирча сюйгенди –
Джууукъ эди хар инсаннга къаламы…

Быллай адам ёлген
кёзюуде табигъат
Тохтамайын ахсыныргъа керекди.
Джазыучуда джаннган джюрек,
джамагъат,
Туудукълагъа кёчюб къалгъан
джюрекди.

Биджиланы Елизавета,
Къызыл Покун школну устазы.