Джашауумда мен бир затны сынагъанма. Ол да неди десегиз, бютеу джашауун халкъына джараб ашырса да, аны кёлтюргючю, къайгъысын кёрюр адамы болмаса, бир киши да сагъынныкъ тюлдю.

Алай Байрамукъланы Магометни къызы Нина болуб турады. Аны заманында, ол Совет Союзну джылларында джашагъанды, къарачай поэзия бла прозаны юсюнден джазарча бир-эки адам бар эди. Ала да кимледиле десегиз, Къараланы Асият бла Къагъыйланы Назифа эдиле. Артдаракъ джыллада алагъа Байрамукъланы Магометни къызы Нина да къошулгъан эди. Нина да, алача, филология илмуланы кандидаты эди. Кеси да Къарачай шахарда педагогика институтда талай джылны студентлеге лекцияла окъуб тургъан эди. Къараланы Асият бла Къагъыйланы Назифа, мен билиб, авторланы кёллерин къалдырмайыкъ дей болур эдиле, аланы чыгъармаларыны юсюнден, хыртха уруб, материал чыгъармагъандыла дерге боллукъма.
Байрамукъланы Нина уа аллай летературовед, аллай критик тюл эди. Кертисин джазыб, «менме» деб тургъан кёб поэтни, кемликлерин кёргюзюб, тюз джолгъа салыргъа кюреше эди. Алай а, бир къауумла, аны тюз иннетин ангыламай, бизде дерти-заты болуб этеди алай, ансы бизни джазгъаныбызгъа сёз табхан къыйынды, деучен эдиле.
Нина менден иги кесекге тамада эди. Белгили критик, белгили литературовед болуб, бир къауум «классиклени» къалтыратыб айланнган заманда, джаш поэтлени тизгинлерине энди къошула башлагъан эдим. Ол мени биринчи чыкъгъан «Акъ бутакъчыкъ» деген назму китабчыгъымы юсюнден джазарыкъ болур деб да эсимде джокъ эди. Москвада мен окъугъан институтну джети этажлы хар неси да таб джарашыб тургъан общежитиеси бар эди. Кеси да Останкино деген телебашняны къатында эди. Бёлмелери бир да кёб эдиле. Хар бёлмеде бир, эки студент джашай эди. Алай нек джашагъанларын да айтайым: студентле джазыу ишде бир-бирлерин джарсытмасынла деб, этген эдиле алай. Андан сора общежитиени, сыйлы къонакълагъа деб, хар нелери да джарашыб тургъан бёлмелери бар эди, Москвагъа командировкагъа белгили поэтле бла джазыучула келселе, ол къонакъ бёлмеледе туруучан эдиле. Сёз ючюн, Расул Гамзатов, Къулийланы Къайсын, Давид Кугультинов, Байрамукъланы Халимат, Сильва Капутикян дагъыда башха белгили поэтле общежитиеде тохтаучан эдиле.
Кюнлени биринде Тюрклюланы Альберт бла мен лекцияладан келиб, общежитиени босагъасындан ичкери атлагъанлай, вахтёр тиширыу:
– Бу къагъытчыкъны Тюрклюланы Альберт бла Къобанланы Махмутха берирсе деб бир тиширыу къоюб кетгенди, – деб аны бизге узатды. Альберт, менден тири болуб, алыб окъуб:
– Байрамукъланы Нина келиб турады, – деди. – Бёлмесини номерин да джазгъанды. Мени бир джокъларсыз деб билдиреди...
Менден эсе, Альберт иги таный эди Нинаны.
– Бир кесек солуюкъ да, нек чакъыра эсе да, билейик, – деди.
Биз алтынчы этажда джашай эдик, джетинчи этажда баш литература курслада окъугъанла тура эдиле. Бир сагъат ётген болур эди, Нина джашагъан бёлмени эшиклерин къакъдыкъ да, киригиз деген таууш эшитилгенинде, ичкери кирдик. Нина бизни кёргенинде ёрге турду да:
– Киригиз къарнашчыкъларым, – деди. – Москваны китаб басмаларыны биринде Къулийланы Къайсынны юсюнден джазгъан китабым чыгъа турады да, кел да, аны вёрсткасын окъу дегенлеринде, келгенме. Мен мында талай кюнню турлукъ болурма. Хант юйледе ауузланыргъа сюймейме. Келигиз, тюкеннге барайыкъ да, талай кюннге джетерча азыкъ алайыкъ. Джазгъандан сора бу джукъ эте биле болмаз деб тура болурсуз. Мен сизге къаллай хантла эте билгеними да кёргюзейим. Студент джашауну мен да ётгенме. Бир кюн токъ болсам, экинчи кюн ач да болуб айланнганма…
Нина сёзюн бошагъандан сора, Тюрклю улу бла мен бир-бирибизге къарашдыкъ. Студентле болсакъ да, биз да ачхасыз тюл эдик. Стипендия алгъан бла къалмай, бир къауум кинофильмлени экибизге да къарачай тилге кёчюртюб тура эдиле кинопрокатда. Алай этгенибиз ючюн иги кесек ачха ала эдик. Тюкенден алгъан азыкълагъа, бизге тёлетдирмей, кеси тёлерге излегенин ангыладыкъ. Алай этсе, бизни джерге кирлик этерик эди.
Бизни нени юсюнден сагъыш этгенибизни ангылагъан болур эди, ышарды да:
– Мен сизни тамада эгечигизме, – деди. – Алай эсе, сиз мени айтханымы этерге керексиз. Заманыбызны бошуна ашыра турмайыкъ да, тюкеннге барайыкъ. Бери келирни аллы бла «Советский писатель» китаб басмагъа барыб, аванс алгъанма. Китабымы «джууаргъа» керекме...
Чыгъа тургъан китабы бла алгъышладыкъ да, тюкеннге бардыкъ. Эт, джау, къайдам, ол алдырмагъан зат къалмады. Альбертни да, мени да джюкледи тюрлю-тюрлю азыкъла бла. Экибиз да, Нинаны аллына чабыб, кассагъа андан эсе алгъа джетерге изледик.
– Тохтагъыз! – деди. – Мен аллыгъызда турама....
Не этерик эдик, аны бла тюкенде даулашыб айланныкъ тюл эдик да, аны алгъа джибердик да къойдукъ. Тёлеб бошагъандан сора, энди барыгъыз аллымда дегенча, къарамы бла эшикни кёргюздю.
Нина орта бойлу, назик битген тиширыу эди. Аны аллай бир къарыуу-кючю, тирилиги барды деб, ёмюрде да кёлюме келлик тюл эди. Эрлай столну джасады, бир чоюнчукъ бар эди да, анда палау биширди. Хар зат хазыр болуб бошагъанында:
– Сиз сыйларын кёрген адамла бармыдыла мында? – деб сорду. Дагъыстандан талай адам болгъанын айтханыкъда, аланы да чакъыртды. Талай адам болуб столгъа олтурдукъ. Нинаны чыгъа тургъан китабын «джуудукъ». Эки-юч кюн тургъан эди да, Нина кетгенден сора да биз тюкенден алгъан азыгъыбыз иги кесек заманнга джетди. Бизникиле да келиучендиле бери, алай а аланы бири да сизни Нина Магомедовнача чомартлыкъ этмегенди деб, къууандырыр ючюн къалмадыла.
Нина Москвагъа келген заманда «Ленинни байрагъы» газетни маданият бёлюмюню тамадасы эди. Ары дери уа, башында айтхан эдим, Къарачай шахарда педагогика институтда орус адабиятдан студентлеге лекцияла окъуб тура эди. Аланы арасында Аппаланы Билял, Лайпанланы Рашид, Дибирланы Шамил, Xапчаланы Маммет дагъыда башхала бар эдиле. Аладан экзаменле алгъан заманда къыйнай да болур эди. Нек десенг, терен билими болгъан бла къалмай, уллу фахмусу да бар эди. Фахмусу болмаса, бизни эмда тыш къраллагъа белгили малкъар поэт Къулийланы Къайсынны юсюнден орус тилде джазыб, китаб чыгъараллыкъ тюл эди. Ол джыллада «Советский писатель» деген китаб басмадан бизни къралда онглу джокъ эди. Ол китабны мен да окъуб джаратхан эдим. Тынч, ариу тилде джазгъан эди. Эм иги шарты неди десенг, белгилимиди, белгисизмиди бир джазыучудан да къоркъмай эди. Тюзюн джазаргъа кюрешиб тура эди. Джазгъан да эте эди. Ол къарачай поэзия бла прозаны мийик дараджалы этерге тырмашханлай тургъанды.
Башында айтхан эдим 1970-чи джыл мени «Акъ бутакъчыкъ» деген биринчи назму китабчыгъым чыкъгъан эди деб, институтну бошамагъан эдим бир джыл къалыб тура эди бошаргъа. Андан бери 50 джыл ётсе да, китабчыкъны сакълаб турама. Къагъытларын акъырын-акъырын аудура, джангыдан окъуб да чыгъыучанма. Тюзюн айтсам, иги назмуладан эсе, къарыусуз джазылгъан назмула кёбдюле. Быланы нек джазгъан эдим деб, кеси кесими уялтыр ючюн къалмайма. «Бу джаш адамны поэзиясында, аз болсала да, алтын бюртюкчюкле бардыла, аны хыртха уруб сууутуб къоймайым» деген болур эди да, махтау сёзлени айтыб, мени кёллендирген эди. Ол кёргюзген кемликлени да эсге алыб, джазгъан затларымы адамла сюйюб окъурча кюрешгенлей турама. Мени поэзиядан сууутмагъаны, тюз джолну кёргюзгени ючюн, Байрамукъланы Магометни къызы Нинагъа бюгюн-бюгече да уллу разылыгъымы билдиргенлей турама.
Мен газетде ишлеб башлагъан заманда Нина да маданият бёлюмню тамадасы болуб ишлей эди. Кюнлени биринде, газетни редакторуну орунбасары Лайпанланы Сейит-Батдалны джашы Рашидни кабинетинде олтуруб тургъанлайыма, эшиклени гузаба ачыб, бети да тюрлениб, къолунда къагъытлары бла Нина кириб келди да:
– Сен не заманнга дери мен джазгъанны тюрлендириб турлукъса! – деб Лайпан улугъа учду. Мен сёзге къошулмадым. Къалай къошуллукъ эдим, дауур неден чыкъгъанындан хапарым джокъ эди. Лайпан улу джунчуду. «Алайда бир сёзчюкню тюрлендиргеним ючюн не боллукъду?» деб кюрешсе да, Нина къызгъандан къызыб баргъан болмаса, сериюуюн болур муратлы тюл эди. Болмагъанында, Рашид кабинетинден чыкъды да кетди.
– Фахмулу, чомартлыгъы, уллу адамлыгъы болгъан тиширыу болса да, Нина дженгил адам эди. Уллу сёлешгенни, терс затны айтханны кёрюб болмай эди, дуу джаныб къала эди. Аны дженгиллик этиуюню чуруму бар эди. Сабий джыллары бир да къыйын болумда ётгендиле: эгечи бла кеси эртде огъуна атасыз-анасыз къалыб, инджилир ючюн къалмагъандыла. Кесине джашау нёгер табмай, кеси джангыз джашай эди.
Фахмулу адамла сабийлечадыла. Сагъыш этмей, бир табсыз сёзню айтыб ийсенг, кёллери къалыб, сени душманнга санаб къоядыла. Ол себебден, фахмулу адамла бла бир да сакъ сёлеширге тыйыншлыды. Ала дуниягъа бизнича къарамайдыла, аланы ич дуниялары бизникилеге ушамайдыла. Бир да фахмулу адам бола тургъанлайына, Нинаны аты унутулуб турады.
Байрамукъланы Нина ауушханлы иги кесек заман болады. Аллах джандетли этсин, джатхан джери джумушакъ болсун.

Къобанланы Махмут.