Боташланы Аубекирни джашы Ахмат 1955-чи джыл кёчгюнчюлюкде туугъанды. Бусагъатда ол Къыргъызстанны Беловодское элинде джашайды. Аны атасы Къарт-Джуртда туугъанды.

Ахмат тарих джуртуна къонакъгъа келгенинде, «Къарачай» газетни редакциясына кириб, аны 100-джыллыгъы бла алгъышлаб, кёб джылы сёз айтханды. Ахмат «Къарачай» газетни айырыб бек багъалатханыны чуруму да барды.

– Ахмат, сен тарих джуртунга биринчи кереми келесе огъесе ары дери да келе тургъанмыса? Къарачай бла Къыргъызстанны ушаш джерлери бармыдыла?
– Пандемия башланнгынчы къысха-къысха келе тургъанма. Андан бери уа биринчи кере келеме. Иги кесекни мындан алгъа эгечим Къарачайгъа джууукъларыбызгъа келген эди, былайда аны эрге берген эдиле. Андан бери ол Къарачай шахарда джашайды. Мен аны джокълагъанлай, кёзюу-кёзюую бла келгенлей турама. Андан сора да, эки къарнашдан, эгечден туугъан джууукъларым да кёбдюле. Айтыргъа, келсем, турур джерим барды.
Къарачай бла Къыргъыстанны табигъат хыйсабы бирчаракъды – экиси да тау джерледиле. Айтыргъа, Къыргъызстанны джерини 70 проценти тауду, деб таукел айтыргъа боллукъма. Сора, аны дагъыда бир иги заты – сууу аламатды, ичиб тояллыкъ тюлсе. Алай болса да, адамны Ата джуртуна джетген зат джокъду. Къарачайгъа къайтыр умутубуз барды.
– Совет Союзну заманында къайсы республикада джашасанг да, адамны башха миллетни келечисисе деб, тюртген адет джокъ эди. Энди, Совет империя чачылгъанлы, сизни дагъыда башха кёчгюнчю миллетлени адамларына терс къарагъан бармыды? Сизни тюртерек этемидиле, тёбенирек кёремидиле? Джюрегигизни сындырырча затлагъа джолугъамысыз? Бюгюнлюкде Къыргъызстандан къарачайлыла кёб кетемидиле? Асламысына къайры кетедиле? Бусагъатда сен джашагъан къралда къарачайлыланы саны ненчады?
– Хакъ кёлюм бла айтама. Бюгюнлюкде Къыргъызстанда къарачайлылагъа амандыла, тюртерек этедиле десем, гюнах аллыкъма. Алгъын къалай джашай эсек, бусагъатда да алай джашайбыз. Къыргъызстанда эки кърал тил барды – орус бла къыргъыз тил. Ол себебден, школда орус тилге юренир мадар барды. Мен кесим да школну орус тилде тауусханма. Керекли джерге къагъытланы кими орусча, кими къыргъызча джарашдырады. Эки тилде джазылгъан къагъытны да магъанасы, кючю да бирчады.
Совет Союзну джылларында Къыргъызстанда эки минг чакълы бир къарачайлы джашай эди. Бюгюнлюкде минг чакълы бир адам къалгъан болур, къалгъанлары кетгендиле. Джаш адамла, Къарачай-Черкесиягъа келиб, мында кеслерине джашар, ишлер джер айырыб, андан сора аталарын-аналарын алыб кетедиле. Бир талай юйдеги да Американы Бирлешген Штатларына кёчгенди.
Биз къыргъызлыла бла ариу джашайбыз – бир-бирибизни да ангылайбыз, динибиз да бирди. Алгъаракъ джыллада элибизде афендибиз къарачайлы эди. Ол ауушханлы афендибиз къыргъызлыды. Афендибиз ауушхунчу аны бла маулутлагъа джюрюб тургъаны себебли, бизни адетлерибизни иги биледи. Сёз ючюн, къыргъызлыла маулутда, дууа окъугъан болмаса, зикир айтмайдыла. Ол себебден аланы маулутлары эки сагъат бармайды, дженгил бошалады. Бизни къыргъыз афендибиз къарачай маулутну эки сагъат бардырады, зикир да этеди. Аны айтханым, ёлгенни юсюнде хар нени да, биз къалай излей эсек, алай этеди.
Дагъыда бир айтырым. Къарачайны бир къауум эллеринде бусагъатда адам ёлгенден сора, юч кюнню къабырлагъа джюрюмейдиле. Бизде хар зат да бурунча этиледи – адам ауушса, афендибиз да, джууукъ-тенг адамлары да юч кюнню къабырлагъа джюрюйдюле.
– Ахмат, сен бусагъатда пенсиядаса. Ары дери не бла кюрешгенсе, къайда эмда ким болуб ишлегенсе? Бюгюнлюкде не бла заман ашыраса? Сизде асламысына тиширыула не бла кюрешедиле? Къарачай эркишилени Къыргъызстанда сюйген ишлери неди?
– Хо, мен бусагъатда пенсиядама. Бизде ортача пенсияны ёлчеми он минг сом чакълы бирди. Айтыргъа, Эресейден тёбенди. Багъала уа бирчадыла. Биз, элчиле, мал тутабыз, аны бла кечинебиз. Тиширыула алгъын джюн иш бла кёб кюреше эдиле, бусагъатда андан хайыр джокъду. Къытайдан учуз багъасы бла не тюрлю товар да къуюлуб къалгъанды. Аны себебли къарачай тиширыула асламысына сатыу-алыу бла кюрешедиле. Аны хайырлыгъа санайдыла.
Кесими юсюмден айтсам, мен механик-электрик усталыкъ алгъан эдим. Кърал чачылгъынчы «Красный Октябрь» колхозда механик-электрик болуб ишлеб тургъанма. Къолхозланы, совхозланы къурутханларында, элледе ишлеб тургъан адамлагъа джерле берген эдиле. Меннге да берилгенди джер. Ол джерде бюгюнлюкде мюрзеу ёсдюрюб сатабыз. Айтханымча, элде джашагъанла мал да тутабыз. Элчилени юйлеринде бир он тууар мал тутарча хыйсаблары барды. Андан кёб мал тутаргъа излегенле къошла къурайдыла. Айтыргъа, мал бла кюрешгенле иги хайыр аладыла – сют, айран, бышлакъ сатыб, ачха этедиле. Бютюн да сютню иги аладыла.
– Ахмат, сен юй бийченг Байрамукъланы Аубекирни къызы Фатима бла бир джашны ёсдюрюб, баш билим да алдырыб, джашауну тюз джолуна салгъансыз. Рамазан бусагъатда не бла кюрешеди? Анда туугъан, ёсген джаш адамла къарачайча сёлешемидиле, джети атагъа дери санай билемидиле?
– Рамазан компьютер эмда механизация бла байламлы баш усталыкъ билим алгъанды. Бишкек шахар бизден 40 километр узакълыкъда орналгъанды. Ол, ары джюрюб, анда фирмада ишлейди.
Айхай да, биз анга къарачай къанны сингдирирге кюрешгенбиз. Сёлешген да этеди, джети атасына дери да санайды.
Ёзге бютеу джаш адамланы барысы да ана тиллеринде сёлешедиле, джети атагъа дери да санай биледиле, деб бегитген къыйынды. Биз алгъаракъда джоппу болуб джашаб тургъанбыз. Бусагъатда къарачайлыла джоппу джашамайбыз, нек десенг, кёб адам кетиб барады.
Тёгерегибизде джашагъан хоншуларыбыз оруслуладыла, къыргъызлыладыла. Биз орусча да, къыргъызча да сёлешебиз. Къарачай тилде сынгар юйде сёлешебиз. Алай болса да, туура бизнича сёлешмеселе да, ёсюб келген джаш адамла да къарачайча сёлеширге тырмашадыла.
Рамазан алкъын юйленмегенди. Анга къарачай къыз алыр муратым барды. Айтама да, кеч-эртде болса да, Къарачайгъа джыйылыргъа излейме.
– Анда къарачайлыланы кеслерини къабырлары бармыдыла? Биринчи кёчюрюлюб баргъан заманыбызда къабырла аладан узакъдамыдыла?
– Бизни Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрген заманда, ол джыллада, адамыбыз кёб ёлгенди. Ол къабырланы къатларында бусагъатда ёлгенлени да асырайбыз. Къыргъызлыла эмда башха муслиман адамла ауушсала, аланы да бизни къабырланы бирси джанына саладыла. Къабырланы, тыш бурууу бир болгъанлыкъгъа, къарачай къабырла джоппудула, бир джанындадыла, миллетлени аралаш бастыргъан адет джокъду. Айтыргъа, бир уллу къабырланы бир джанында къарачайлыла, башха джанында да бирсиле асыралгъандыла.
Сёз къабырланы юслеринден баргъан заманда бир затны чертерге тыйыншлыгъа санайма. Чеченлиле, джыл сайын дегенча, тогъуз-он адам болуб келиб, къабырларына да къараб, ёлгенлерин да джокълаб, кеслерича дууа да этдириб кетедиле. Кёчгюнчюлюкде ёлген адамларын унутуб къоймайдыла. Ай медет, ол затны къарачайлыланы эмда башха миллетлени юслеринден айталлыкъ тюлме.
– Кёчгюнчюлюкню заманында кёб адамыбыздан айырылгъанбыз. Сабийле, къартла айырылыб кёб къырылгъандыла. Бусагъатда сиз джашагъан республикада узакъ къартлыкъгъа дери джашагъан адамла бармыдыла?
– Бардыла. Сёз ючюн, Маловодное элде джашагъан Текеланы Хаджи-Умаргъа 93 джыл болгъанды, ол энтда аякъ юсюндеди. Къочхарланы Азрет-Алий кесини 90-джыллыгъын белгилегенди. Ол мени элимденди. Къыргъызстанда джамагъат бирлешликни тамадасы Шыдакъланы Зухра, Хаджи-Махмутну къызы, келиб, аны алгъышлагъан да этгенди. Азрет-Алийни атасы джюзден артыкъ джыл джашаб ауушханды.
Садовое элде джашагъан Деккушланы Хаджар, Тилмекни къызы, 1923-чю джыл туугъанды. Иш этиб аны бла кюрешген, энтда быллай юлгюлени табаргъа боллукъду.
– Къыргъызстанда къарачай халкъны атындан ишлеген джамагъат бирлешлик бла сен байламлымыса? Ол не зат бла кюрешеди? Ишини баш магъанасын неде кёреди?
– Къыргъызстанны халкъларыны ассамблеясы барды анда. Уллу мекям берилгенди ол ассамблеягъа. Анда къарачайлыланы, малкъарлыланы, чеченлилени, татарлыланы дагъыда башха халкъланы джамагъат бирлешликлери кеслерини ишлерин бардырадыла. Ол Бишкекде орналгъанды. Мен, айхай да, джюрюйме ары, къарачай бирлешлик бла байламлыма. Анга тамадалыкъ Шыдакъланы Зухра этеди. Аны тышында да Зухра Къыргъызстанны халкъларыны ассамблеясыны председателини орунбасары болуб турады.
Зухраны кабинетинде Кърымшаухалланы Исламны, армияны генералы Семенланы Владимирни суратлары тагъылыбдыла. Анда талай къарачай джазыучуну китаблары эмда Къарачай-Черкес Республиканы байракълары бардыла.
Джыл сайын Зухраны башламчылыгъы бла Кавказ тепсеулени фестивалы бардырылады. Ол «Учкулан» деб ансамбль да къурагъанды . Айтыргъа керек джерде атыбызны айтдырабыз, байрамлада бетибизни чыгъарабыз. Аны бла да къалмай, джамагъат бирлешлик къарыусуз джашагъаннга, болушлукъ керклиге къол узатады.
Сёз ючюн, телефоннга, ол-бу адамгъа болушлукъ этигиз, деб билдирилсе, дженгил заманны ичинде ачха ашырабыз. Бизни джамагъат бирлешлик Къазахстанны джамагъат бирлешлиги бла да байламлыды.
– «Къарачай» газетни юсюнден энчи оюмунг бармыды? Сен аны бла танышмыса?
– Ана тилибизде чыкъгъан газетни мени джашауумда магъанасы бек уллуду. Аскерни тауусуб къайтханымдан сора, мен къарачайлыма, кесими тилими иги билирге керекме, деген сагъышла келе башладыла меннге. Къарачайча сёлешгенлигиме, окъуй-джаза билмегеним мени къыйнай тебреди. Кавказгъа баргъанлагъа, анда ана тилибизде чыкъгъан газетни ала келигиз деб, аманат салдым. Алай бла, биринчи кере газет мени къолума тюшдю. Школгъа джангы джюрюб башлагъан сабийча, газетни эджиклеб окъуб тебредим. Арадан бёлек заман озаргъа окъургъа, джазаргъа да юрендим. Андан бери мен газетни кесими ана тилден устазыма санайма. Ол меннге бек багъалыды.
– Арт кёзюуде бизни республикада джашауну къалай кёресе? Не десенг да, тышындан келген адам биз, былайда джашагъанла, эслемегенни кёрюрге боллукъду.
– Бек ариу, бай республикада джашайсыз. Джылдан джылгъа Къарачай-Черкесия ёсюб, джашнаб барады. Бютюн да джолларыгъыз аламатдыла, хар адамны арбазында иги машинасы барды. Айтыргъа, хатагъыз джокъду. Кёб ариу мекям ишлениб, шахарла бек ариу болуб барадыла. Мени тилегим: ана тилибизни сакълагъыз, ёсюб келген сабийлени къарачайча джашаргъа, сёлеширге юретигиз, адеб-намыс миллетибизни юсюнден тас болмасын. Биз, бюгюнлюкде Къыргъызстанда джашагъан къарачайлыла, 500 юйдеги чакълы бирбиз. Андагъыланы саны аздан аз, мындагъыланы саны кёбден кёб бола барлыгъына ажымсызма. Аллах айтса, биз да кёчерикбиз бери.
– Сау бол. Аллах муратынга джетдирсин.
– Сен да сау бол. Ишингден къууан. Энтда эсен кёрюшейик.

Мамчуланы Дина.