Къарачайлыланы кърал 1943-чю джылны абыстол (ноябрь) айыны экисинде Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрген кюн меннге джети джылдан атлаб эди.

«Сабий кёргенин унутмаз» дегенлей, ма ол кюн, бюгюнча, эсимдеди. Мадарым болса, ол кюнню кёзюме кёргюзюрюк, эсиме тюшюрлюк да тюл эдим. Нек десенг, къаллай бир джашай эсем да, андан къыйын, андан ауур кюнюм болмагъанды. «Бу къыйынлыкъгъа халкъ къалай тёзгенди?» – деб, кеси кесиме соруу бериученме. Джууаб да табама: кючлю, ёхтем, джигит халкъ болгъанды да, аны ючюн тёзгенди. Алай болмаса, къартламы, тиширыуламы, сабийлеми боладыла, джюреклери джарылыб, къырылыб къаллыкъ эдиле. Кючлю болдукъ да, 14 джылны киши джерледе джашаб, сыйыбызны, ёхтемлигибизни тас этмей, джуртубузгъа къайтдыкъ.
Бюгюн кибик эсимдеди 1943-чю джылны къач айлары. Башха джыллада, къар Джёгетей элге аууз-герги (октябрь) айны ахыр сюреминде тюшюб, болгъанны агъартыб къоя эди. Ол джыл а, абыстол (ноябрь) айны экиси болса да, кюнле бир да джылы эдиле. Элчиле малларын сыртха къыстаб, ингирге дери аланы къауданда кечиндире эдиле. Ингирде уа, ала юйлерине джыйылсала, алай токъ болмагъан маллагъа, аз болса да, аш салыучан эдиле.
Биз Гюрюлдеуюк элде джашай эдик. Гюрюлдеуюкчюле, айтыугъа кёре, Джёгетей ёзенде джашагъандыла. Башына - Гюрюлдеуюкге - Джёгетей суудан къоркъуб чыкъгъандыла. Джёгетей суу уллу тюлдю. Алай а, джангурла кёб джаусала, къулакъла кёбдюле, аладан саркъгъан суула, Джёгетей суугъа къошулуб, аны «къутуртуб» къоядыла. Бир да къоркъуулу суу болады. Аллына атмы, тууар малмы, адаммы чыгъады, къанатлы тюкнюча, аллына сюрюб, алыб кетиученди.
Гюрюлдеуюкчюле Джёгетей ёзенни башындан къараб туруучанбыз. Биз ёзенни тийрелерини бирибиз. Гюрюлдеуюк кеси эки бетге юлешинибди: кюн бетде джашагъанлагъа гюрюлдеуюкчюле, чегет бауурда джашагъанлагъа уа къондукъабакъчыла, дейдиле.
Гюрюлдеуюкню тюз джерлери джокъну орнундадыла. Эл тикли джерде орналыбды. Аны орамлары бир да тардыла. Алай кенг болмагъан джол юйлени орталары бла ётеди. Ол Тамчы Башына чыгъыб кетеди. Элден бир километр баргъынчы биченликле башланадыла, къой къошла да орналыбдыла.
Бюгюнча эсимдеди, джай айлада - чалкъыны заманында - бизни орам бла башларында акъ кийиз бёрклери бла бирча кийиннген эркишиле ётюучен эдиле. Биз, сабийле, аланы кёрсек, кесибизни эслетмезге излеб, къачыб бирер джерге бугъунуучан эдик. Атам ишлеген юйню арбазы джолгъа бир да джууукъ эди. Джол бла арбазны ортасында алай уллу болмагъан кийик эрик терекчик ёсе эди. Бутакъчыкълары бир да къалын эдиле. Бирча кийиннген эркишилени сабийле кёрселе, бирер джары къача эдиле, мен а эрик терекчикни тюбюне кириб, джашырыныб къалыучан эдим. Гюрюлдеуюкчюле, башха элчилеча, джаз айладан башлаб, джай айлада сабанлада, бачхалада урунуб, къачхыда аланы битимлерин джыйыб бошаб, аууз-герги (октябрь) айны ахыр эмда абыстол (ноябрь) айны ал сюремлеринде ишден бош болуб, рахат джашаб туруучан эдиле.
Аланы тынчлыкъларын 1943-чю джылны абыстол (ноябрь) айыны экисини тюгел атыб бошамагъан тангы бузгъан эди. Кишини эсинде болмай тургъанлай, СССР-ни ич ишлерини аскерчилери, къарачайлыла джашагъан юйлени арбазларына кириб, эшиклерин къагъыб, татлы джукълаб тургъан адамланы уятыб, ичкери гузаба кириб, тёртюшер аскерчи сирелиб къалгъан эдиле. Ол тёртеуленни бири абычар эди.
Биз юйде алты сабий здик. Атабыз Унух фронтда эди. Анабыз Хаджият кёб сабийли ана болса да, анда-санда дегенча, ишге чыгъыб, колхозгъа болушуучан эди. Сабийлени арасында эм уллубуз Сапият эди, анга 14-15 джыл болгъан болур эди. Эм гитчебиз Солтан эди. Сапият бла Солтанны арасында Хасан, Шамил, мен, Ханафий бар эдик. Солтаннга эки джыл болгъан эди. Башха къарачай юйдегилеча, биз да, бир-бирде токъ, бир-бирде ач бола джашай барлыкъ болур эдик, 1943-чю джылны абыстол (ноябрь) айыны экиси келиб къалмаса. Къуру бизни юйдегиге тюл, бютеу къарачай халкъгъа уллу къыйынлыкъ келген эди. Тюгел танг атыб да бошамагъан эди, юйюбюзню эшиги ачы-ачы къагъылды. Барыбыз да татлы джукълаб тура эдик, илгениб уяндыкъ. «Танг атар-атмаз, бизни кёрюрге излеб, ким къакъды эшиклени? Атагъыз фронтдан келиб, къагъа болурму?» деген сабыр тауушу келди анабызны.
Юсюне бир затны къаблады да, ашыгъыш эшик таба атлады. Ким келди экен деб, биз да, боюнларыбызны созуб, эшик таба къараб турабыз. Анабыз эшиклени ачар-ачмаз, ызларындан ким эсе да сюргенча, тёрт аскерчи ичкери башларын атдыла. Анабыз эшикден бир джары турду. Турмаса, хыны-хуну этиб, тебериб джыгъыб иерик эдиле. Бир да ачыулу къан алыб тура эдиле. Аланы бири, ючюсюню тамадалары болур эди, алгъа чыгъыб:
- Юйде сауут-сабагъыз бармыды? - деб сорду. Анабыз орус тилни билмей эди да, абычарны бетине къараб, къара тынгылауну басыб турду. Анабыздан бир зат билялмазлыгъын ангылагъанында:
– Сизни арагъызда орусча сёлеше билген бармыды? – деб сорду бизден. Уллуларым да, мен да орус тилге алай уста болмасакъ да, джармалаб сёлешеле эдик, ангылагъан да, ангылатхан да этерча бир биле эдик. Мен, барындан да тири болуб:
– Бизни юйде сауут-саба джюрюмейди, – дедим. – Атабыз фронтдады. Кёбден бери не эте тура эсе да, хапарын билдирмегенди. Юйде анабыздан сора алты сабий барбыз, барыбыз да, татлы джукълаб тура эдик, уятдыгъыз. Нек келгенсиз, не излейсиз бизден? – деб сордум.
– Атагъыз фронтда болгъанын билмей эдик, – деди абычар, бети бир кесек джумушаб. – Ананга айт да ангылат, биз бютеу къарачай халкъны Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюрге келгенбиз. Эрлай кийинигиз да, къолугъузгъа амалсыз керекли ууакъ-тюек затчыкъларыгъызны алыб, арбазгъа чыгъыгъыз. Бу тийрени адамларын барын да элни къыйырында къабырлагъа джыяргъа керекбиз. Алайдан машиналагъа миндириб, Джёгетей Аягъы станседе темир джол станциягъа элтирикбиз. Мында джылы болгъанлыкъгъа, сиз барлыкъ джерледе къыш келген болур. Джылы кийинигиз...
Анабыз Хаджият бир да тири тиширыу эди, джолоучулукъда, барыб тюшген джерибизде джунчумаз ючюн, эрлай керекли затланы бир джерге джыйды да, уллу тюйюмчек этиб, меннге узатды. Мюйюшде къой джюнден ийирилген талай халы къыппа бар эди да, аланы да бир уллу хызеннге атды. Тёгерегине къарады да, алырча зат кёрмегенинде:
– Сабийле, келигиз ызымдан,– деб, аллыбызда тебреди. Сабийлени арасында джылагъан болмады. Барыбыз да къара тынгылауну басыб, анабызны кёзюне къараб тура эдик. Ол а, ичинден къыйналгъанлыкъгъа, бизге бушууун билдирмезге кюрешеди.
Орамгъа чыкъдыкъ. Алкъын танг атыб бошамагъан эди. Адамны къатына джууукъ барыб къарамасанг, ким болгъанын таныяллыкъ тюл эдинг. Бизден узакъ болмай, къауум-къауум болуб, адамла джолда сюелиб тура эдиле, къатларына баргъаныкъда, хоншуларыбызны таныдыкъ. Аскерчиле биз джашагъан орамны адамларын бир джерге джыйыб бошагъан болур эдиле, абычар:
– Аллыгъызда бир аскерчи барлыкъды, аны ызындан ары-бери джанламай, барыгъыз. Къачама деген болса, уруб къоярыкъбыз. Эки аскерчи сизни ызыгъындан барыб турлукъдула, - деди да, артхаракъ къалыб, ызыбыздан тебреди.
Къабырла бла бизни тийрени арасы бир километр чакълы болур эди. Къарангыда, абына-сюрюне, къабырлагъа джетдик. Къабырланы ичлеринде, биз узакъдан къараб танымай эдик, аланы къуру къарантханлары кёрюне эди. Адам бир да кёб эди. Къабырланы тёгерегин къолларында автоматлары бла аскерчиле алыб тура эдиле. Ары-бери къымылдаргъа мадар джокъ эди. Тышына чыгъама дегенни аскерчиле уруб къоярыкъ эдиле.
Бизни дагъыда башха тийрелени адамларын къабырлагъа джыйгъанларында, танг джарый башлады. Бир-бирибизни узакъдан къараб танырча болдукъ: бары да элни адамлары болуб чыкъдыла. Тышындан келген тиширыу болур эди, мен аны биринчи кере кёре эдим, джыламукъларын тёге абычардан:
– Мен бу элден тюлме, мени юйюме бармагъа къоюгъуз. Бери къонакъгъа келген эдим. Сабийлерим кеслери джангыз къалгъандыла. Аталары фронтдады. Мен аланы тас этерге башлагъанма, - деб, тилеб кюрешсе да, ол экили болмай, тохтаусуз былай айтыб турду:
– Джёгетей Аягъы станседе темир джол станцияда бир-биригиз бла тюбешириксиз.
Гюрюлдеуюкчюлени барын да къабырланы ичлерине джыйыб бошагъанларында, кюн да тау артындан чыгъыб, сууукъсурагъан санларыбызны джылыта башларгъа, мен биринчи кере кёре эдим аллай уллу джюк ташыучу машиналаны, бир-бири ызларындан келиб тохтадыла. Аскерчиле, адамланы буруудан чыгъарыб, алагъа миндирдиле. Машиналаны барына да адамланы джюклеб бошагъанларында, ала бир-бири ызларындан, джолну букъулата, энишге тебредиле. Азмы, кёбмю баргъан эдик, билмейме, бир джерге джетгеникде, паровозну ачы къычырыгъы бизни барыбызны да эсибизни бёлдю. Темир джол станциягъа келгенибизни ангыладыкъ. Адам бир да кёб эди станцияда. Джылау-къычырыкъ болмаса, башха джукъ эшитилмей эди. Бир къауумла, адамларын тас этген болур эдиле, атларын айтыб къычырыб айлана эдиле. Къартла, сабийле кеслерини адамларыны хапчюклерини къатларында олтура эдиле. Джылаб, къычырыкъ этиб айланнганла къуру тиширыула эдиле. Эркишиле аз эдиле. Ала да, фронтдан келген болур эдиле, бутсузла, къолсузла, асхакъла эдиле. Аланы арасында къолуна сауут-саба алаллыкъ да джокъ эди: саулукълары болгъан эркишилени бары да фронтда эдиле.
Кёзюуюбюз джетгенинде, бизни да тууар мал ташыучу вагонланы бирине миндирдиле. Эшелон бир да узун эди. Аны эки къыйыры да кёрюнмей эди. Паровозну, тауушу келсе да, кесин эслемей эдик. Джолгъа тебрерге хазырланнган болур эди, талай кере ачы-ачы къычырды да, чархлары темир таууш эте, алгъа бурулуб башладыла.
Ата джуртубуздан айырылыб баргъаныбызны ангыладыкъ. Вагонубузну ичи тар эди. Тиширыуланы бир къаууумлары: «Бизни тюб этерге башлагъандыла» деб джылай эдиле. Бир киши да аланы кёллерин ариу сёзле айтыб басаргъа излемей эди: хар ким кеси къайгъылы эди.
Бизнича, къуру къоллу, халкъны бары да чыгъыб къалмагъан эди. Арбазда тууар малларыбыз, къойларыбыз болсала да, аланы бирин кесигиз да, биргегизге алыгъыз деген адам болмагъан эди. Аскерчиле асыры бек къоркъутхандан малларыбыз, гардошубуз, нартюхюбюз болгъанларын унутхан эдик. «Адам къатында адам ёлмейди» деб тюз айтхан болурла. Бизни ауузланмай келгенибизни адамла эслеген болур эдиле да, азыкъларындан бизге юлюш эте эдиле. Биринчи кюнледе бизге азыкъ-зат бермей эдиле. Экинчи кюн бериб башлагъан эдиле гардош шорпа бла къара ётмек.
Биз башха къарачай юйдегиле бла бирге Талас областда Ленинполь районда Ленинполь элге тюшген эдик. Бу область Къыргъыз ССР-ники эди.
Бизни эмда башха кёчгюнчюлени тюрлю-тюрлю ашарыкъладан къуралгъан тепсиле, джылы юйле сакълаб турмай эдиле. Къуру къол бла баргъан эдик да, инджилир, къыйналыр ючюн къалмадыкъ. Сууукъгъа, иссиге тёзерге боллукъду адам. Ачлыкъгъа тёзаллыкъ тюлсе. Къарачайлыла къырылыб башладыла. Анам, кюн сайын дегенча, къайгъы сёз берирге джюрюб туруучан эди. Тукъумлары бла къуруб кетгенле да болдула. Ёлюм бизни да джокълады. Саулукълары бизден къарыусуз болур эди, ким биледи, джашланы арасында эм уллубуз Хасан, эм гитчебиз Солтан джашаудан кетдиле. Къалгъанларыбыз – анабыз Хаджият, тёрт сабий Сапият, Шамил, мен, Ханафий – сау къалдыкъ.
Джаныбызны сау къалдырыр ючюн, ачлыкъ бла кюрешир ючюн къалмадыкъ. Биз къачхы айда барыб тюшсек да, терен болмаса да, къар тюшюб тура эди. Ма алайда гардош, чюгюндюр бачхала бар эдиле деселе, ары барыб, алкъын толусу бла бузлаб бошамагъан джерни агъашчыкъ бла неда бармакъларыбыз бла къазыб, гардош, чюгюндюр табсакъ да, аны да къууаныб, юйге алыб келиучен эдик. Юйде уа анабыз, аланы бишириб, хар бирибизге юлешиучен эди. Биз келиб тюшген элде немчала, оруслула, къыргъызлыла, къазахла джашай эдиле. Оруслула бла немчаланы терек бачхалары болгъан бла къалмай, тахта кёгет бачхалары да бар эдиле. Кюндюз неда кече алагъа тюшюучен эдик. Къойнубузну алмаладан толтуруб, юйге алыб келиучен эдик. 1944-чю джылны джай айларында уа, будай сабанла джетиб, аланы битимлерин комбайнала бла джыйыб тебрейдиле. Комбайнала бусагъатдагъылача тюл эдиле. Аланы сынджырлы тракторла тарта эдиле, будай башла толусу бла алынмайын къала эдиле. Артыкъ да бек мюйюшледе трактор бурулгъан заманында комбайна иги кесек джерни битимин къоюб кетиучен эди. Андан сора, джерде да кёб будай баш къала эди. Анда будай эмда нартюх, гардош бачхала сугъарылыб туруучан эдиле да, уллу битим чыгъыучан эди. Кече-кюн да, кёчгюнчюле сабанлагъа кирмесинле деб, къоруучула сакълаб туруучан эдиле. Кеслери да къыргъызлыла эдиле. Бир да къаты адамла эдиле. Бирер арыкъ атха миниб, къарт къоруучула бизни машакъ джыя тургъаныбызны кёрселе, улоуларына къамчини джетдириб, ол да аллына атлам этерге унамай, бизни, сабийлени, джетерге излей эдиле. Джетселе уа, къамчини джетдириб, тюйюб, этибизни ачытыучан эдиле. «Къоруучу былай этгенди» деб милициягъа тарыгъа барыргъа къоркъа эдик. Бизни терслерик эдиле, биле эдик аны.
Миллетибизни джартысы ачдан, тюрю-тюрлю аурууладан Орта Азия бла Къазахстанда къырылды, джартысы сау къалды. Онтёрт джылны тюрмеде джашагъанча джашадыкъ. Бир элден бирси элге барыргъа эркинлигибиз джокъ эди. Комендант деб, бир къыйынлыкъ бар эди да, ары-бери баргъан болса, къыйнар ючюн къалмай эди.
Бир къауумланы айтханларына кёре, кёчгюнчюлеге – къарачайлылагъа – джергили миллет джылы тюбегенди. Ол ётюрюкдю. Къарачайлыла Орта Азия бла Къазахстанны эллерине тюшерни аллы бла совет пропаганда кесини ишин этиб бошагъан эди. «Адам ашаучула келедиле, аладан сакъ болугъуз» деб, сёз джайылгъан эди да, къайсы миллетни келечиси да бизден джанлаб джюрюучен эди. Сабийлери бизни кёрселе уа, къычырыкъ этиб джылаб къачыучан эдиле. Биз а, ала бла тюйюшюр къайгъылы тюл эдик: ач къарныбыз къайгъылы эдик. Къайсы болса да, сабийлени бири аланы сабийлерин тюйсе, милициягъа алыб барыучан эди комендант. Анда уа: «О, бандитлени юзюгю, кесигизни джуртугъузну бедишлик этген бла къалмай, энди мында да бедишлик болургъамы башлагъансыз!» – деб, хыны этиб, кёзюбюзге, башыбызгъа джетдириучен эдиле.
Бригадирле да къыргъызлыла эдиле. Ачдан ёле тургъан халкъны къоймай ишге чыгъарыучан эдиле. Бир кюн барыб, бачхада ишлеген, асыры къарыусуздан экинчи кюн ауруб, ишге чыгъалмай къалса, бригадир келиб, хыны-хуну этиб, алыб кетиучен эди. Ишлесенг да, «урунуу кюнле» (трудодень) деб бир затланы джаза эдиле да, джылны аягъына дери уа джукъ бермей эдиле. Ары дери уа не затынга джашарынгы сагъышын бир киши да этмей эди. Къаллай азабда джашагъанбыз! Ол джылланы эсиме тюшюрсем, къалай сау къалгъанбыз деб, кеси кесиме соруу бериученме. Джууаб да кесим табыучанма: къарачай миллетни къаны кючлю болгъанды, кеси да биригиб джашагъанды. Бир заты болгъан хоншусуна юлюш этиб тургъанды.
Кърал бизни Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрген заманда адам саныбыз 70 мингнге джууукъ эди. Бу саннга фронтха кетгенле кирмейдиле. Фашист джыртхычла бла къазауат этерге 15 мингден аслам уланыбыз кетген эди. Ма ол сандан беш минг чакълысы, джуртларын джакълай, джан берген эдиле. Тогъуз минги къайтхан эди да, аланы арасында джаралы болмагъан джокъ эди. Урушда джашларыбыз джигитлик кёргюзгенлери ючюн, аланы юйлерине талай кюннге солургъа джибериучен эдиле тамадалары. Алай а къарачайлыланы кърал Орта Азия бла Къазахстаннга зор бла кёчюргенди деб, бири да айтмаучан эди. Джуртларына келселе уа, къарачайлыла джашагъан мекямлагъа башха миллетлени келечилери кириб тура. Насыблары тутханла адам къолдан ачымай ызларына къайтхандыла. Бирсиле уа фронтдан кетгенлери бла, атлары-чуулары эшитилмей, тас болуб къалгъандыла. Къайры тас бола эдиле ала? Бу затны юсюнден алкъын киши да джазмагъанды. Къарачайлыла Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюлгенден сора, бандитле, дезертирле башха джерледен къачыб келиб, бизни тауларыбызда, чегетлерибизде бугъунуб тургъандыла. «Аланы тутуб, башларын кесиб, алыб келиб, милициягъа берсегиз, иги кесек ачха берликди кърал» деб, башындан буйрукъ болгъан эди. Къарачай джашла отпускагъа неда фронтладан бош болуб, джуртларына келселе, мында джашаб тургъанла, аланы ёлтюрюб, башларын кесиб, милициягъа элтиб ачха алыб тургъандыла. Аллай затла къуру Гюрюлдеуюк элде болуб къалмай, башха элледе да болгъанды. Къарачайлыла Орта Азия бла Къазахстандан къайтхандан сора биреулен бачхасын кюрек бла къаза тургъанлайына джерге басдырылыб тургъан башсыз адам сюеклеге тюртюлюб къалгъанды. Бу керти хапарды. Алай болгъанына къайсы гюрюлдеуюкчю да шагъатлыкъ этерикди. Дагъыда бир юлгю келтирейим. Ол хапарны мен кесим Эриккенланы Джандарны джашы Хыйсадан эшитгенме. Отпускагъа келсе, юйлеринде бир таныш ногъайлы джашаб тура. Экиси да бир-бирин тансыкълаб бошагъандан сора ногъайлы:
– Сени бизге келгенинги киши кёрдюмю? - деб сорады.
– Бу тюрлю сорууунг неди? – деб, сорады андан Хыйса.
– Мен сеннге тюзюн айтыргъа керекме, – дейди ногъайлы. – Киши кёрмеген эсе игиди. Отпускагъа неда фронтдан башына бош болуб джуртларына къарачай джашла келселе, аланы тышындан келгенле, ёлтюрюб, башларын кесиб, бандитлени ёлтюргенбиз деб, милициягъа элтиб, ачха алыб турадыла Ол себебден, арбазгъа-затха чыкъма да, кече мында къал. Танг аласында уа, сени киши кёрмеген заманда мен биргенге вокзалгъа дери барырма да, бёлегинге ашырырма. Хыйса аны айтханын этиб, туугъан элинде бир кюнню да къалмай, аскер бёлегине кетиб къалгъан эди.
Башында айтхан эдим, киши джерде ачдан, тюрлю-тюрлю аурууладан экибиз ёлген эди деб. Биз да ёллюк эдик, анабыз биргесине халы къыппаланы алыб бармаса. Аладан чындайла, бёркчюкле этиб, джергили адамлагъа сатыб туруучан эди. Къарачайлылагъа эм къыйын 1944-чю джыл болгъан эди. Кёбле, бизни ызыбызгъа къайтарлыкъдыла деб, урлукъ-зат салмай къойгъан эдиле. Салгъанла уа бачхаларындан гардош, нартюх алыб, алай инджилмеген эдиле. Артдаракъ джыллада уа, ызларына къайтырыкъларындан тюннгюлгенлеринде, къарачайлыла колхозда да ишлей, юй бачхаларына да къарай тебрегенлеринде, джергили миллетледен эсе иги джашаб башлагъан эдиле. Андан сора да, къазауат бошалгъанында, джашларыбыз фронтдан юйдегилерине къайтхан эдиле. Ишлеген бла къалмай, ала къартларыбызгъа, сабийлерибизге, тиширыуларыбызгъа джакъ болгъан эдиле. Алгъынча, къыргъыз бригадирле, къоруучула кеслерин эркин джюрюталмай эдиле. Джюрютебиз деселе, къазауатдан къайтхан джашларыбыз аланы тынч этиб къоя эдиле.
Киши джуртлада 14 джылны джашаб, кесибизни атыбызны иги бла айтдырыб турдукъ. Ишледик, оюлуб тургъан къралны аякъ юсюне салыргъа биз да болушдукъ. «Тюзлюк тюзде къалмайды» деб бир сёз барды да, кёб къыйынлыкъ кёрсек да, кёб адамыбызны тас этсек да, джуртубузгъа къайтдыкъ. Джурту болмагъан миллетден джарлы болмаз. Ол, калак итча, бир арбаздан бир арбазгъа кире, бир кюн сюек табса да, экинчи кюн джукъ табмай, ач бола айланныкъды. Джурту болгъан а, деу терек тамырларын джерге терен ийгенча, сыйсызлыкъны сынамай, аны бла джашауун деменгили байлаб, бир кишиге да сукъланмай, къууанчлы джашарыкъды. Бизни юйдеги да, бютеу къарачай халкъча, джуртубузгъа къайтды. Гюрюлдеуюкге тюшмедик. Юйюбюз чачылыб тура эди. Андан сора да, биз джашагъан тийре бир да табсыз джерде орналгъан эди: тикли эди. Иш табхан да къыйын эди элде. Биз эски стауатыбызгъа бармадыкъ да, Холоднородник элге тюшдюк. Бюгюн мен Юбилейный элде джашайма. Уллу къарнашым Шамил Черкесскеде юйюрсюннгенди. Тёрт сабийден къуру экибиз къалгъанбыз. Анабыз, эгечим, къарнашым мында ауушхандыла.
Башында айтхан эдим, бизни арбаз бла орамны арасында кийик эрик терекчик ёсе эди, деб. Ма ол терекчик, мазаллы терек болуб, тёрт джанына керилиб, джыл сайын кёб кёгет бериб турады. Аны эриклеринден бир да аламат варенье болады деб, адамла джыйыб туруучандыла. Шамил да, мен да, джыл сайын дегенча, Гюрюлдеуюкге барыб, эски арбазыбызны джокълаб, терекни тансыкълаб, сабий кюнлерибизни эсибизге тюшюрюученбиз. Тюздю, эски арбаздан кете тебресек, кёлюбюз мыдахлыкъгъа бёлениб къалады. Бюгюнлюкде меннге 80 джылдан аслам болгъанды. Кесими къартлыкъгъа хорлата башлагъанма. Шамилге 90 джыл болса да, алкъын тириди, аякъ юсюндеди. Джырласакъ, джыласакъ да, бир затны тюрлендираллыкъ тюлбюз, джашау баргъаныча барыб турлукъду. Ким да адам болгъанын унутмай, кесин ариу джюрютюрге, хоншугъа-тийреге игилик-ашхылыкъ эте, джашаргъа керекди. «Ит юзюкню баласы барады!» деб, ызынгдан айтдыргъандан эсе, ёлгенинг ашхыды.
Мени кече-кюн да бир соруу тынчлыгъымы бузгъанлай турады. Мени атам фронтдан къайтмады. Аны балалары атасыз ёсдюле. Эки къарнашчыгъымы ёлюклери киши джерде къалдыла. Къарачай халкъ шохлукъну сюйген, ишлеген халкъ болгъанын танытды. Аны уланлары Уллу Ата джурт къазауатда фашист джыртхычла бла сермеше, джигитлик кёргюздюле, онла бла адамларыбыз «Совет Союзну Джигити» деген атха теджелдиле. Башха уланларыбыз да саугъасыз къалмадыла: аланы кёкюреклерин тюрлю-тюрлю орденле джасадыла. Сора ма аллай халкъгъа, сен фашистлеге болушханса деб, болмагъан ётюрюклени юсюне къаблаб, аны Орта Азия бла Къазахстаннга ашырыб, анда 40 минг адамыбызны ачдан нек къырдыла Сталин бла аны эгетлери? Бу соруугъа алкъын толусу бла джууаб берилмей турады. Берилирге уа керек эди...

Батчаланы Манаф,
джазыучу.