Сексан бир джылны мындан алгъа бютеу миллетибизни джуртундан сибирилиб, къум тюзлеге къуюлгъан къара кюню… Къарачайны бушуу кюню... Мингле бла адамларын джолоучулукъда, киши джуртлада тас этген кёзюую...
Къышха хазырлана, эгин джыя, отун-суу джыйышдыра айланнган адамланы отджагъаларындан тютюн чыкъмай къалгъанды абыстол (ноябрь) айны 2-де, 1943-чю джыл. Алай бла онтёрт джылны узагъына. Ол джыллада миллетибизге джетген къыйынлыкъны сынагъан къой эсенг, аны юсюнден айтхан, сагъыннган да къыйынды. Эркишиле, къолларына сауут алыб, джуртларын джакълай, тиширыула, сабийле да, «джуртну джауу» деген джалгъан бедиш аталыб, къачхы сууукълада тууар вагонлада белгисиз джолгъа атланнгандыла. Бюгюнлюкде ётген замандан, кесибиз сынамагъан затны юсюнден айтабыз, кесибиз кёрмегенни адамларыбызны эсге тюшюрюулерине, документлеге таяна джазабыз. Кеслери ол къыйынлыкъны сынагъанла уа?.. Кёбле ауруулу болгъандыла, тюзлюк болмагъанына джюреклери джарыла, джашаудан кетгендиле. Кёзге кёргюзген да къыйынды, алай болса да, бир кесекчикге хар биригиз кесигизни бир салыгъыз аналаны, сабийлени, ол кёчюрюлген адамланы орунларына.
Ауругъан адамларына суу берирге мадарлары болмай, гитче сабийчиклерини чулгъауларын ауушдурур хыйсаблары болмай, бир кереклиси болгъаннга вагонлада эшик-терезе ачылгъан джокъ, намыс бла «согъулгъан» къарачай тиширыула къаллай бир къыйынлыкъла чекгендиле. Кимини анасы, кимини баласы ёлсе, тылпыуун чыгъарыб, джылауун этерге къоркъуб – къарауулла билселе ёлюкню терезеден атыб иерикдиле дегенден, саулагъа къысылгъанча, шаулагъа къысылыб, джылауларын джюреклеринде букъдуруб, къаллай къыйынлыкъны сынагъанды миллетибиз.
1943-чю джыл, кёчюрюрден бир айны алгъа, НКВ-дыны солдатлары къарачайлыланы къолларындан туздам ашай, аланы юслеринден хапар джыя туруб, 12500 къартны, 19444 тиширыуну, 36670 сабийни автоматланы бетлерине тутуб, бир кюнню ичине вагонлагъа джыйгъандыла. Джолда ёлген 653 адамны вагонланы терезелеринден атыб, къалгъанын да элтиб, Къазахстан бла Орта Азияны 460 элине, къуш тюгюнлей, чачхандыла.
Бир юйдегини адамлары башха-башха вагонлагъа тюшюб къалыб, анда да кёб тюрлю элге чачылыб, чыгъыб бир-бирин джокъларгъа комендантладан мадарлары болмай, ана балагъа, бала анагъа термиле, ненча адам джан бергенди…
1943-чю джылны къара кюнюн эсге тюшюре, ол сюргюнню кёзюуюнде Къарачайны ючден бири къум тюзледе къалгъанын, аланы ичинде 22000 сабий ёлгенин унутмайыкъ. Ол къыйынлыкъны сынамагъан джангыз бир юйдеги къалмагъанды.
Мелиуанла бла гюнахсыз джанланы къурутхан, къартны, сабийни аямагъан геноцидден бери сексан бир джыл ётсе да, сау болмайдыла джер тырнатхан джюрек джарала.
Сталинчи-бериячы мурдарла «къралны джауу» деген ётюрюк бедишни миллетибизге тагъаргъа кюрешген сагъатда, къралларын керти джаудан сакълай, уруш тюзледе джан бергендиле къарачай джашла бла къызла. Сексан минг саны болгъан миллетден онбеш минг бла алтыджюз адамы урушда болгъандыла. Аладан тогъуз минги къраллары ючюн джанларын бергендиле. Онла бла джашлары къралны эм мийик саугъасына – «Совет Союзну Джигити» деген атха – теджелгендиле. Саугъаларын табханла къуру онбири болгъанды, аланы да кёбюсю джашаудан кетгенден сора.
Джигитлерибизни атларын сагъыныргъа, эсге салыргъа тыйыншлы кёребиз: Багъатырланы Умарны джашы Харун, Къасайланы Муссаны джашы Осман, Бадахланы Ибрайны джашы Хамзат, Биджиланы Локъманны джашы Солтан-Хамид, Гербекланы Чоманы джашы Магомет, Голаланы Нанакъны джашы Джанибек, Ижаланы Махайны джашы Абдулла, Къаракетланы Кёккёзню джашы Юнюс, Ёзденланы Тананы джашы Дюгербий, Хайыркъызланы Алимырзаны джашы Кичибатыр, Чочуланы Адамейни джашы Харун.
Миллет саныбызгъа кёре, эм кёб бизде болгъандыла джигитлик этгенле. Къралны эм мийик саугъасына бир юйдегиден экеулен теджелгени да къуру Къарачайдан болгъанды – Хайыркъызланы Кичи-Батыр бла Юсюп.
Гокка хансланы тутаргъа джораланнган назик къолчукъларына автоматланы, сауут-сабаны алыб къарачай къызла да аталаны, къарнашланы дертлерин алгъандыла. Киши джуртлада сабанлада уруна, къыйын джыллада къралны эм мийик саугъасына, «Социалист Урунууну Джигити» деген атха, Ленинни орденине да бизни къызла ие болгъандыла. Кёчгюнчю джыллада джигитликни танытхан джигер къызларыбызны – Къобанланы Нузуланы, Шыдакъланы Патияны – сюргюнден сора да керексиз ат-бет аталгъан къыйын джыллада джигерликни танытхан джигитлерибизни Ёзденланы Добайны, Черкесланы Магометни, Байрамкъулланы Зухраны этген джетишимлерин унутмазгъа керекбиз. Урушда болсун, ишде болсун, тамам джигитликни юлгюсюн кёргюзгенди къарачай миллет.
Къарачай биринчи кёчюрюлгени себебли, сууукъ кёзюулеге тюшгени амалтын артыкъ да бек азаб чекгенди.
Унутмайыкъ зорлукъдан, ачлыкъдан киши джуртлада ёлген ахлуларыбызны. Унутмайыкъ ётген джыллада миллетибизге джетген къыйынлыкъны. Унутмайыкъ тарихибизни. Энди зорлукъгъа джол бермейик.
Мындан ары мамырлыкъ кючлесин Джуртубузну.
Къоркъмазланы
Салима.
