Хоншу миллетлени тизиминде болуб, къарачайлыланы этника (халкъ) шартларыны бири къонакъбайлыкъ тепсилеринде кёрюнюб келеди. Эски басма ишледе (къагъытлада) аны юсюнден Иван Шаховскойну Кавказны юсюнден эсге тюшюрюулеринде окъуйбуз.
Николай I-чи патчахны Тау Артындан аууб тахсачы борчун тамамлы толтуруб Малкъарда, Къабартыда эмда Къарачайда болсун, ызына къайтхан джолоучулукъ материаллада къонакъ тепсини юсюнден сёз айтылмайды. Да сора Александр II-чи патчахны заманында басмагъа урулуб чыкъгъан очеркде ол сюжет не мурат бла берилген болур?
Бу соруугъа джууаб табар ючюн Шаховскойну джолоучулугъуну хапарына тынгылайыкъ. Аны къонакъбайлыкъ тепсиси Басхан ёзенде, Орусбийлада (Басхан къарачайлылада) джасалгъанды. Тепси джанында Басханны, Къабартыны бир бёлегини, Чегемни, Холамны, Уллу Малкъарны, Уллу Къарачайны келечилери олтургъандыла. Аны суратлауу ма былайды: «Бизни къонакъбайыбыз, Орусбийлары, бизлеге не джаны бла, къызмарлыкъ этмейин, тёгюледиле. Аланы босагъаларындан атлар-атламаз, тепси къурашдырыр къайгъыгъа киредиле. Юч-тёрт адамгъа бёлюннген къауумгъа бирер алаша, тёгерек столчукъну (тепси), шиндикчиклени келтириб саладыла. Тепсилени юслерине ашлауларын саладыла. Биринчи келген ашлауда къазанда биширилген уллу тууар этлени къалауу эди. Мени биргеме олтургъан Мисос (къарачайча Мусос) эди. Ол биринчи узалгъынчы мен, таулуланы адетлерин сынау халда, сымарлаб къараб турдум. Ол гитче бычакъчыгъын чыгъарды да эт сюеклени сайлаб башлады. Гырджын орнуна къаты биширилген тюй бастаны салдыла тепсибизге. Биз этледен кёргенден сора ашлауну къатыбызда олтургъанлагъа теджедиле. Бизге уа «кислое молоко» (айранны – Ш.И.) келтирдиле. Ючюнчю ашлаулары джаш къой малны тишлиги эди. Ахырында терен агъач чолпулада шорпагъа ушаш «Лепсни» бердиле. Ашлаула тамадаладан кичилеге кёчюб бара эдиле. Къонакъ юйге барыбыз да, отуз адамыбыз, сыйыналмагъаныкъда, бизни юлешиб, башха мекямлагъа элтген эдиле. Ашау-ичиу бошалгъандан сора, къолларыбызны джуудурдула. Бизни бла эм къыйырында олтургъан, «до которого дошло полотенце, так ловко подбросил полотенце, что оно повисло на одном из деревянных гвоздей» деген сёзю бла бошайды ашау-ичиуню юсюнден сёзюн Шаховской. Ётген ёмюрню публицистикасына Шаховскойну аты бла джалгъан сёзле тюшюрюлгендиле.
Эслегенибизча, басханчы къарачайлылада биринчи къонакъбайлыкъ тепси 1834-чю джыл болады. Тенглешдириу халда айтсакъ, 1849-чу джыл джасалгъан тепсини хапарына кёчейик. Аны юсюнден биз «Библиотека для чтения» атлы Санкт-Петербургда чыкъгъан журналда басмаланнган уллу статьяны окъуйбуз. Статьяны автору «Г-дъ» харифле бла джашырылыныбды. Бу экспедицияда къобан къарачайгъа 20 адамны аякълары басханды. Аланы арасында очеркни автору, генерал Эммануэлни джашы, итальян суратчы Коррадини, къарачай джамагъатны пристопу, тегейли Мисостов, дончу къазакъладан аскер конвой болгъандыла. Экспедициячыла Нарсанадан чыгъадыла. Джоллары Бийчесын бла ётгенди. Алайда алларына къарачай эллени старшиналары («кърымшаухалла» - Туугъан, Айсандукъ, Мырзабек) чыгъадыла. Ала Къыздыргъандан Худес башына, андан да Хурла кёлню къошларыны юсю бла Сес сууну джагъасыны джол ызлары бла «Къарча юртха» (Къарт-Джуртха) келиб, Кърымшаухал улу Махаметни арбазына тюшедиле. Уллу чынлы къонакълагъа алайда Хубийланы Махамет (Къадох улу), Къарачайны къадысы, элни старшинасы Боташ улу, Учкулан бла Хурзук элленики Кърымшаухалланы Бадыра къошуладыла. Сыйлы къонакълагъа къарачайлыла уллу той-оюн этиб, аш-суу бла тюбегендиле. Очеркни автору: «Былайда бизге бютеу дуниягъа белгили Гейнингерни фабрикасыны тамгъалары урулгъан къашыкъла салдыла. Кавказны бу терен тау ёзенлерине ала къайдан, къалай келген болурла?» – деб, сейирсинеди. Тау къошлада огъуна – Къыздыргъан бла Худесде – къошчуланы кёбюсю, аллыбызгъа келиб, «хош келигиз» дегенни айтыб тебрей эдиле, кёз къарамлары да бизни джасалгъан сауут-сабаларыбыздан айырылмай эди. Къарт-Джуртда къонакъбай Кърымшаухал улу Махамет, арбаз аллына чыгъыб, сауутларыбызны тешдиреди, кеси къолу бла юй ичинде къабыргъада такъгъычлагъа тагъады», – деб чертеди.
Ызы бла очеркни автору былай джазады: «Велел разложить огонь в широком камине, усадил гостей на кровать и на весьма низкую скамью в виде кушетки; наконец угостил нас в ожидании ужина, даже чаем, сваренным в медном, нелуженом чайнике… Перед ужином принесли таз и нечто среднее между чайником и кубышкой (къумгъан – Ш.И.) для омовения рук и ног. Потом стали подавать на трёхногих, круглых, очень низких столиках разные кушанья по порядку: на первом столике навалены были грудой куски жаренной на палочках баранины («тишликле» – Ш.И.); ломтики пшеничной каши заменяли тут хлеб. Посередине столика помещалась деревянная чашечка с овечьей сметаной и солёной приправой из черемши. И мы должны были есть мясо руками с помощью наших перочинных ножей. Едва мы насытились от первого блюда, столик уносили к другим, менее почётным гостям… Если кому не достовало кушанья, то прислуга пополняла все с большею внимательностью. На втором столике явилась молочного цвета похлебка с осевшими на дно рисом и варениками, начиненными бараньим мясом. Чрезмерное количество стручкового перца, которым наполнена была эта похлебка делало её трудно переносимой, хотя при ней около чаши клали чуреки.
Третье кушанье состояло из молока, заквашенного так твердо и вкусно, как мне не случалось видеть даже в остзейских губерниях. Сверх молока (айрана – Ш.И.) наливается тонкий слой душистого мёду. К молоку подают лепешки ромбовидального виду, поджаренные на бараньем сале, тоже очень вкусные. Айран, кумыс и буза подавались отдельно в деревянных ковшах. После ужина возобновляется омовение и полоскание рта и всем подают одно полотенце, которым вытирают руки… Вообще, горцы держат дома опрятно. Омывают руки, ноги и уста пять раз перед молитвой и вкушением пищи…
Снаружи сакли имеют бревенчатый вид русских изб, но они длиннее, шире и ниже последних…
К Б. явился из Сванетии князь Николай Дагишкилиан и местный старший мулла Хубиев, а также другие именитые карачаевцы, кекхуды и чауши. Дагишкилиан лет сорока от роду, росту высокого, худощав, темно-рус. Б. усадил его возле себя; для разговора с ним должно было употреблять двух переводчиков, потому что сванетское наречье совершенно отлично от наречия карачаевцев…
Мулла-эфенди Магомет Хубиев лет сорока пяти, наружности приятной и несколько тучен. Он понимал по-русски и был довольно словоохотен. После взаимных уверений в дружбе, мы стали расспрашивать нельзя ли пробратся по южному склону Эльбруса к Уруспию…»
Къарачайны къартлары таулуланы сыналгъан джолларын теджейдиле. Ала белгилеген джол бла экспедиция чарпыусуз Нарсанагъа къайтады. Кесини бюсюреуюн билдире, Пятигорскеге джарым патчах келеди. Эммануелни джашы да, артдаракъ джыллада, атасыны Минги Таугъа салгъан джолун эсине тюшюрюб, Къобан областны газетинде «Покорение Эльбруса» атлы информациясын басмалайды.
Шаманланы
Ибрахим.