Кечени кече узуну джангур, челекден къуйгъанча, джауады. Москваны джайгъы кечеси. Къазауат тохтагъанлы быллай кечеле да бир тюрлю бир кёрюнедиле. Окъ-тоб атылгъаннга сагъайыб тургъан адамла рахат джукъугъа бёленирча кюннге чыкъгъанлы экинчи ай барады.

Кесек заман. Къазауатда болгъанла уа не терен джукъугъа кетселе да, хар чыкъыртха уянадыла.
1945-чи джыл никкол (июнь) айны 24-сю унутулмазлыкъ кюн боллугъун, ол биле эди. Къызыл майданда Уллу Хорламны парадына саулай дуния сагъайырыкъды. Къалай кёб къыйынлыкъланы сынаб ётгендиле совет халкъла бу кюннге джетер ючюн. 1418 кюнню хар сагъаты эсде къалгъанчады. Ма, бюгюн кёз туурасында бола тургъанча суратларыкъдыла аскерчиле ол кюнледе кёргенлерин. Абдулну джукълатмагъан да аладыла. Бусагъатда джайны биринчи айыды. Ол къазауатха атланнган кюн а, къышны биринчи айы эди, эндреуюк (декабрь) айны 20-сы. Адамлары бары джыйылыб, тилек тилеб ашыргъан эдиле аны къазауатха. Анасы Аймёлек кёб сёлешмеди, сарнамады, джити къарады джашыны кёзюне. «Эл бла кёрген къыйынлыкъ, къыйынлыкъ тюлдю, балам, къалайда айлансанг да, Аллах къыйынлыкъдан сакъласын, намысынгы джойма, джигит бол!» – деди. Анасыны къарамын, айтхан сёзлерин Абдул унутмагъанды. Къыш чилледе да, «бешли ууаныкны мюйюзюн буруб алыр эдим» деген балдыраджюз, Абдулгъа исси кёрюне эди. Ол арттотур (апрель) айгъа дери танкаланы алларын тыяргъа индекле къазгъанды. Андан сора 373-чю миномёт батальоннга тюшеди.
1942-чи джыл. Суу къобханча, келеди джау… Шош, джангур кече Москвада Тамбий улу уа сермешиулеге биринчи кере къошулгъан кюнню кёргюздю кёзюне. Тамрюк деген джерге тюгел джетгинчи, джауну аллын тыяр ючюн, къаты къазауат этеди Абдул болгъан дивизия. Ол наводчикди. Мингле бла аскерчиле барадыла алгъа. Бир заманда джау пулемётдан тохтаусуз чыкъгъан от бизникилени джерге къабландырды. Не аз да башларын кёлтюрюрге къоймайды. Бауурларын джерге бериб тургъан уланланы джюреклери ачыудан толуб къарайдыла.
Кёб турмагъанлай, аскерчилерибизни арасындан айырылыб, биреулен алгъа сюркелиб башлады. Командир тыймады. Не этерикди деб, хар ким анга эс ийгендиле. Абдул а, иги джууугъуракъ бара-барыб, ол от къусхан уягъа гранатаны шууулдатды. Атылгъан таууш эшитилгени бла, джаханим от джукъланды. Аскерчиле секириб туруб алгъа атландыла. Къаты сермешиу иги кесек заманны барады. Биринчи кърал саугъагъа – «Ётгюрлюгю ючюн» медалгъа – ол кюн тыйыншлы болгъан эди. Аны эсине биринчи кере джаралы болгъан кюню да тюшдю. Кърым станциягъа баргъан джерде сермешиуде билегине окъ тийген эди. Джарасы аякъ юсюнде сау болурча тюл эди. Ол себебден, Къызыл Октябрь элде госпиталгъа джибередиле. Анда аны сау айны багъадыла.
Алайдан аскер бёлегине къайтады. Ол дивизияны Днепр джанына иедиле. Алайлада къаты урушла барадыла. Абдул Днепропетровскеде Плавни деген джерде баргъан сермешиуледе экинчи кере аягъындан джаралы болады. Биягъы госпиталь. Бу джол къоркъуулуду. Джаудан дертими иги алалмай чотдан чыгъыбмы къалдым деген оюм тынчлыкъ бермейди. Бир айдан ол къанлы джаугъа къаршчы тургъан аскерчилерибизни тизгинлерине къошулады. 263-чю дивизиягъа артиллерист болуб тюшеди.
1943-чю джылны къачы эди. Кърым джарым айрымкан бла Украинаны арасында Сивашха атланады дивизия. Алайда да бир кёлню къатына джетедиле. Ол джанында джау орналгъанды. Кюндюз мадар табмай, кече бла джау болгъан джанына ётюб, сермешиу бардырадыла.
1944-чю джылны арттотур (апрель) айы. Севастополгъа дери къазауат этиб джетгенлерин, шахарны къатында «Сахарная головка» деген джерде къаты къазауат этгенлерин къалай унутсун Абдул? Андан сора Севастополь шахарны сыйырадыла джаудан. Энди Абдулну джолу Латвиягъады. Шауле деген джер. Дивизия Минск шахарны юсю бла барлыкъды. Джай эди. Элия (июль), къыркъар (август) айла. Джашил нюрню джаярыкъ джер, джаралы болуб, ахсынады, битимле чайкъаллыкъ тюзледе окъла-тобла атыладыла. Туугъан тау джуртун кёб кере кёргюзгенди кёзюне. «Къалай болду бу джайы уа туугъан элими? Джау кесини къан ызын къойгъан болурму? Юч джашын къазауатха ашыргъан анам не этеди, къалайды экен?» Джаралы бёрю къайырылгъанча, ахыр кючлерин аямай, къазауат эте эдиле фашист аскерле. Шаулеге тюгел джетгинчи болгъан къаты сермешиуню ёмюрде да унутурукъ болмаз Абдул. Тёртджюз танка къошулгъан эди эки джанындан да. Не кече, не кюн тохтамай къазауат тёрт сутканы барды. Тёртюнчю кюн Абдул джаралы болду. Тобдан ата тургъанлай, джау снаряддан осколка сыртындан тийиб, кёкюрегинден чыкъды…
Госпиталда операция этген врач, Абдулгъа къараб туруб, ышарды: «Сен насыблы джанса, осколка джюрегингден эки миллиметрни энгишгеде ётгенди. Эки миллиметр не болгъанын ангылаймыса?». Кесин ауруугъа хорлатыргъа унамагъан улан, къазауатха ючюнчю кере къайтады. Энди ол 44-чю моторлу мараб атыучу бригадада тахсачы ротагъа тюшеди.
1945-чи джыл байрым (февраль) айны кечеси эди. Меденау деген джерге джетедиле. Къар тобукъданды. Кечени юч сагъаты эди. Абдул бла нёгерлерини аллына немча аскерчи чыгъыб: «Бармагъыз, ма ол юйде бек кёбдюле немцала, бугъунуб турадыла», – дейди. Аны айтханы тюзмюдю, терсмиди? Билирге керекди. Стариков бла Тамбий улу ызларына къайтмайдыла. Кесибиз кёрейик деб алгъа барадыла. Алай а джау, джашланы эслеб, пулемётдан от ачады. Алайда эки пулемётну да тохтатыб, уллу ётгюрлюк этедиле тахсачыла. Немцаладан экиджюз адамны джесирге аладыла. Иги кесек трофей да тюшеди.
Эки кюнден а, байрым (февраль) айны 20-да, Абдул энтда нёгерлери бла тахса билирге бара тургъанлай, алларына «Тигр» танка чыгъыб къалады. Джол тёрт айырылгъанды. Аскерчиле, джунчумайын аны джандырадыла. Аны ызындан келген юч танкада болгъанла да эс джыйгъынчы, аладан да бошайдыла. Биринчи танкада немец капитанны джанындан уллу магъаналы документле чыкъгъан эдиле. Бу операцияда этген джигитлиги ючюн, Абдул Къызыл Джулдузну ордени бла саугъаланнганды.
Арттотур (апрель) айда Кёнигсбергни алыр ючюн баргъан сермешиулеге да къошулады. Немцаланы къуршоулаб: «Бой салыгъыз!» - дейдиле. Алай а унамайдыла немцала. Сора бизникиле авиацияны иедиле. Ючюнчю кюнюнде немчаланы сау къалгъанларын джесирге аладыла. Андан сора Берлиннге барыргъа деб тургъанлай, Хорламны хапарын эшитедиле…
Барын да кёзюне кёргюзе, Абдул терезеден къараб турады. Джангур тамчыла, аны мыдах сагъышларына къошулгъанча, бир-бирин бёлюб, «сен тамбла Уллу Хорламны парадында атларыкъса, сау къалгъанынга къууан» дегенча, терезени тохтаусуз къагъадыла. Абдул кечеси къалай кетгенин да билмеди. Танг атады.
1945-чи джыл, никкол (июнь) айны 24-сю. Къызыл майдан. Сюеледиле аскерчиле. Адам эшитмеген уллу къазауатда хорлаб, келтиргендиле бу къууанч кюнню ала. Абдулну кёлю кёлтюрюлюб, тёгерегине къарайды. Сагъат онда, акъ атха миниб, площадха Жуков чыгъады. Рокоссовский аны аллына барыб: «Аскерле Хорламны парадына къошулургъа сафха сюелгендиле!» – деб доклад этеди. Жуков, аскерчилени Уллу Хорлам бла алгъышлайды. Бир кесекден парад башланады.
Парадны ахырында экиджюз адам хорланнган фашист аскерлени байракъларын энгишге тутуб, барыб Мавзолейни къатына быргъайдыла. Аланы арасында Абдул да бар эди. Джюреклери къатханды, бузлагъанды деб тургъан аскерчилени кёзлеринден джыламукъла чыгъа эдиле. Къаллай къыйын джолну джюрюдюк, къаллай бир адамыбыз къырылды, къаллай бир сабий, къарт, тиширыу ачдан-джаланнгачдан ёлдю, концлагерледе джан берди. Ма бу фашист байракъланы тюблеринде немецле къаллай джаныуарлыкъ ишлени этгендиле!
Хорлам параддан сора Абдулну башына бош этдиле.
Къышхы кюн джолгъа чыкъды. Поездни терезесинден къараб, Абдул, къазауат зарауатлыкъ джетдирген адамланы, оюлгъан, чачылгъан шахарланы, эллени кёреди. Энди барын да джангыдан ишлерге керекди. «Кёз къоркъакъ да, кёл батыр», дегенлей, адамла барын да джашнатырла. Алай а джюрек джараланы сау этерик кюч табыллыкъ болмаз. Адамны энчи къыйынлыгъы эски да болады. Къазауатны ачыуун а заман да сёл этеллик болмаз...
Абдул иги кесек заманны барыб, Къыргъызстанда тюшдю поездден. Анда кёб джерлеге кирди, кёбледен соруулады – табды юйю къайда болгъанын. Фрунзе областда Къара Балта элде эдиле адамлары. Ары келди. «Тамбийланы Аймёлек къайсы юйде джашайды?» – деб соргъанында, анга сейирсиниб къарады къыргъыз тиширыу. Аскер кийимлери бла келген джашха джюреги джумушаб: «Аймёлек анангмыды?» – деб сорду.
«Хо, анамды, къайсы юйде джашайды?» – деб ашыгъыш сорду Абдул. Аны болумун ангылаб: «Къоркъма, сауду ананг, – деди да тиширыу, – ма, ол юйде», – деб бир топуракъбаш юйчюкню кёргюздю. Абдул, сау бол дерге да унутуб, ары ашыкъды.
«Бюгюн эндреуюк (декабрь) айны 20-ды. Тёрт джылны мындан алгъа эндреуюк (декабрь) айны 20-да чыкъгъан эдим юйден, Кавказдан. Тёрт джылны къазауат этиб, юч кере джаралы болуб, Къыргъызиягъа кёчген юйюрюме келеме...
Барыб гитче терезечикден къарады. Эгечи Шахийни кёреди. Ол, кимге эсе да ачыуланыб, неле эсе да айтады. Арыкъ, юсчюгю да аман къызчыкъ кёзлерин сюртеди. Абдул терезени дженгил къакъды. Юйде дауурдан эшитмедиле болур, киши эс бёлмеди. Ана джюрек сезалмадымы экен юч джашыны бири къазауатдан къайтыб, терезеден къараб тургъанын? Дагъыда къакъды... Эшикге киши атламады. Ючюнчю кере игирек къакъды болур эди, Шахий терезеге къарады. Эшик бек терк ачылды. Эгечи, джылаудан алыб, къарнашын къучакълады. «Абдул сау келсин!» – деб кюнюне ненча кере айтханын да билмейди Шахий.
«Анам, Абдул келгенди! Анам, Абдул келиб къалды!» – деб болгъанны зынгырдатды. Печни аллында, орундукъчукъда джуммакъ болуб тургъан анасы, ёрге турургъа кюрешгенин кёрдю Абдул. «Анам!.. Анам!» – деб анга мыллыгын атды. Ол, анасын кёрюрге тёрт джылны термилиб тургъанды. «Анам! Ой, анам!» – деб, джерге аугъанды экинчи кере бутундан джаралы болгъанында да.
«Анам! Анам!» – дей, эс ташлагъанды ючюнчю кере джау окъ джюрегини къаты бла ётгенинде да. Анасын, болушлукъгъа чакъыргъанлыкъгъа, табмазлыгъын билгенди. Алай а, «анам» деген сёз анга кюч-къарыу бергенди. Энди уа:
– Анам, ой, анам! – деб орундукъну къатына джетиб, кёкюрегине къысды. «Къалай азгъынлыкъ джетгенди!.. Къалай къарыусуз болгъанды... Кёзлери тереннге кетгендиле» деб Абдул, анасыны бетини бир джерчигин да къоймай ба этиб, кёзюне къарайды.
– Къызчыкъ, как эт, – деди Шахийге. Абдул ол заманда эследи анга къараб тургъан къызчыкъны.
– Къайда эгечден туугъан, былай келчи, – деб Абдул къолларын узатды.
– Бусагъатда урушханма да кесин кёбдюрюб турады, – деди анасы.
– Нек сора?
– Бюгюн къамиш джыймагъанды. От этерге джукъ табмагъанма.
– Кел былай, энди экибиз бирге барырбыз къамишге... Абдул, сюек бла териден сора джукълары къалмагъан сабий санчыкъланы кёкюрегине къысыб, къызчыкъны тобукъларына олтуртду.
«Къазауат джылланы сабийлери, сизни къайгъысыз сабийлигигизни алгъан фашистлеге ёмюрде да кечим болмаз! Сизни къарныгъызны тойдурурбуз, юсюгюзге кийимле этербиз, оюнчакъла да алырбыз, алай а тас этген джылларыгъызны къайтарыр кюч къайдан табарбыз! Кюлсегиз да, мыдахлай къалгъан къарамыгъызгъа джюреклерибиз эзиле, джашарыкъ болурбуз...» Абдул быллай сагъышланы этеди.
- Сен уллу къыз, ариу къыз болуб тураса да. Мен ол гитче заманчыгъынгы кёзюме кёргюзюб тура эдим, иги къыз, - деб башын сылайды.
– Хаджи-Ахматха, Хусейге джолукъгъанынг болмадымы? – деди Аймёлек Абдулгъа. Ол кеси да, къазауатда къарнашларындан хапар билирге сюйюб, соралмай тура эди.
– Огъай, анам. Мен айланнган джерледе эки къарнашымы бирине да тюбеялмадым. Сизге письмолары келмеймидиле?
– Да бери кёчгюнчю, ол итле бизге киргинчи, письмолары келе тургъан эдиле, артда уа къайры джазарыкъ эдиле... Тауукъ тюкча, кау-куу болдукъ Азияда, – деб терен ахсынды Аймёлек. Кёб затны ангылаялмай эди Абдул. Алай а анасына энди кёл этерге керекди.
– Анам, джашла кеслери келиб къалырла. Кавказгъа да къайтырбыз.
«Аллах айтса, хар не да онгуна айланыр» деб, не къыйын кюнде да ийнанмакълыкъларын тас этмегендиле анала. Керти да, хар не тюзелгинчи къалай кёб заман керек болду...
Бу хапарны айтыучан эди, Уллу Хорламны парадына къошулгъаныны юсюнден хапар сорсакъ, анамы къарнашы Тамбийланы Аубекирни джашы Абдул. Ол ишле болгъанлы кёб джылла кетиб, джашау джарашыб бошагъанлыкъгъа, къазауатда халкъы ючюн, Ата джурту ючюн алгъан джараларыны ызы, Абдулну санларында къалыб кетген эди. 2000-чи джыл ауушханды, джандетли болсун.
Джамагъатны разылыгъы бла аны аты Первомайский элни орта школуна аталгъанды.

Акъбайланы
Халимат,
КъЧР-ни махтаулу устазы.