Джашауда сейир тюбешиуле болуучандыла…
Джай 9-чу классны орус тилден сынау ишлерин тинтерге устазланы джыядыла. Бир кюн былайда бир сынамлы устаз бла танышама.

Бархозланы Софья талай джылны орус тилден эксперт болуб ишлейди. Тукъумун эшитгенлей, сагъаяма.
– Бархозланы Аскерни джууукълугъу бармыды сеннге? Аны юсюнден хапар джазарым келе эди, - дейме.
– Менден эсе сеннге иги хапар айтырыкъ бла танышдырайым. Ол Аскерни гитче къарнашы Алибийни юй бийчесиди.
– Кертими айтаса? Къайда джашайды?
– Черкесскедеди, РЦОИ-ден узакъ тюлдю фатары.
Къууанама. Пристанда ишлеген заманымда Бархозланы Сейит-Умарны юйдегисин таный эдим, джашы Муратны окъутханма. Джашлыкъ этген болур эдим, Сейит-Умар Аскерни къарнашы болгъанын эсге алмагъанма, хапар да сормагъанма. Энди уа билдим Джигитни эгечи Байдымат да Пристанда джашаб тургъанын. Ол школну директору Джубуланы Хасанны юй бийчеси болгъанды. Бу сыйлы, огъурлу адамла дунияларын ауушдургъандыла, джандетли болсунла. Аланы таныгъанла, сабийлери, джууукълары Хасан Шогаибович бла Байдыматны унутмайдыла, игилик бла сагъынадыла.
Софья сёзюне толу болду. Ол кюн огъуна Алибийни юйдегисине элтеди. «Танымагъан адам келсе, юйню иеси къалай тюберикди, разы боллукъмуду?» - деб джолда сагъышлы болуб барама.
Алибийни юй бийчеси Зояны кёргенимде, уялгъанымы, сагъышларымы да унутуб, эртдеден таныгъанча, илешиб, ушакъ этиб башлайма. Софья, кёб турмай, ашыгъыш ишим барды, деб кетеди.
Зоя Шамгеевна Сары-Тюзде орус тилден окъутуб тургъанды. Ишин сюйгенди, иги билгенди. Къуру билим бергени бла къалмай, сабийлени Ата джуртубузну сюерге, уллуланы сыйларын кёрюрге, ишленмекликге дагъыда башха асыл шартлагъа юретгенди.
Бархозлары Черкесскеге кёчгенлеринде, Зоя ауруйду. Бюгюн бу сынамлы устаз ишлемейди. Къызы, туудугъу Зояны биргесине джашайдыла. Зоя къайыны Аскерни юсюнден затланы – саугъаланы, газетлени, открыткаланы, письмоланы – джарашдырыб, бир джерге джыйыб турады.
Ол Аскерни танымагъанды, Алибийни айтханындан биледи.
Бархозланы Хабатны джашы Аскер 1916-чы джыл Огъары Марада уллу юйдегиде туугъанды. Туугъан элинде джетиджыллыкъ школну бошагъанында, Микоян-Шахарда устазла хазырлагъан техникумгъа киреди. Окъуб бошамагъанлай, аскер къуллукъ этерге кетеди. Бир джылны Белоруссияда Слуцк шахарда атлы дивизияда къуллукъ этеди. Бир кере бу дивизиягъа Жуков келеди. Былайда тюрлю-тюрлю эришиуле боладыла. Ат чабдырыуда, джигитовкада Аскерге джетген болмайды. Генерал алчы аскерчиге эс бёледи, биргесине алыб кетеди. Кеси Москвагъа ишге тебрегенинде, Аскерни Минскеде Калинин атлы артиллерист училищеге ашырады. Аскер аны айырмагъа бошаб, 1941-чи джыл лейтенант чын бла чыгъады.
Бархоз улуну Брест областда Пружаны шахаргъа танк дивизияны десант ротасыны командири этиб иедиле. Былайда ротасы бла биринчи сермешиуге киреди. Артыкъсыз да бек Брест ючюн урушда уллу джигитлик этеди. Аны ючюн 1941-чи джыл къыркъар (август) айда ротаны командирин атыучу (стрелковый) батальонну тамадасы этедиле. Къыркъаууз (сентябрь) айны 30-да Рогачёв ючюн урушда аякъларына окъла тийиб, ауур джаралы болады. Кёб къаны кетиб, эс ташлайды. Нёгерлери Аскерни къутхарыр муратда носилка бла Моисеевка элге дери келтиредиле. Былайда джаралы болгъан командирни бир къарт белорус тиширыуда къоядыла.
Аман хапарны эшитиб, Къаракетланы Юнюс нёгери бла джаралыгъа кече бла керек затла, дарманла келтириб, тенгин аманат этиб кетеди. Джаш адам бир ыйыкъдан кесине келеди, 2-3 айдан аякъ юсюне сюеледи. Бир кесекден адамла бла танышады, партизанла бла байламлы болады. 1942-чи джыл Максимовну буйругъу бла Аскер 810-чу партизан бёлекни ротасыны тамадасы болады. 1943-чю джыл никкол (июнь) айда 830-чу партизан бёлекни тамадасы болады. Бу отряд Экинчи партизан бригадагъа киргенди. Бригаданы тамадасы Фёдор Подолян болгъанды. Подолян Аскерни бек сыйлагъанды. «Аскер аллай ётгюрдю, кеси джангыз герох бла джауланы танкаларына къаршчы барыргъа боллукъду», - дей эди ол. Фашистле къуршоулаб тургъанлай, алагъа чабыуулла этиб, темир джолланы атылтыб, техникаларын къурутуб тургъанды. Аскерчилери бла 700 джауну ёлтюргенди. Бош бермегендиле Аскерни башы ючюн 12000 марка. Былайда Мария Макаёнокга тюбейди. Аны атасын, уллу къарнашын фашистле асханларында, анасы 16 джыл болгъан къызын, эки джашын да алыб, партизанлагъа кетиб къалады. Мария джашауун Аскер (Анатолий) бла байлайды, къарнашлары да артда уллу къуллукълада ишлейдиле. 1944-чю джыл байрым (февраль) айда отряд кесибизникилеге чыгъады.
Алай болгъанлыкъгъа, Бархоз улуну саулугъуна къараб, джараларынгы сау этерге керекди, деб аскерден башына бош этедиле.
Бархозланы Аскер юй бийчеси Мария Макаёнок бла Нарсанагъа кесине къаратыргъа келеди. Былайда миллетини юсюнден ачы хапарны эшитеди, бек къыйналады. Шофёруна айтыб, Мария бла Марагъа келеди. Таныш ногъайлыгъа тюбейдиле. Ол: «Балам, кече юйюгюзде къалыргъа боллукъ тюлдю, кет да къал», - дейди. Алай болгъанлыкъгъа, Бархоз улу юйлерине барады, тансыкълайды, къыйналады.
Кече юйлеринде къаладыла. Эртденбла арбазда Мария Аскерни къолларына суу къуюб, ол да къол-бет джууа тургъанлай, герох атылгъан таууш эшитеди. Бу неди деб сескекли къараса, бурууну къатында эки атлыны шкокдан мараб тургъанларын кёреди. Герохдан атхан а Мария болгъанды. Ала ауушлагъа къачыб, кючден къутуладыла. Шофёр сюргенди машинаны, была да, атлыла да атыб баргъандыла.
Салыб Къыргъызиягъа, Фрунзени къатында Военно-Антоновка элге барадыла. Келселе, атасы ауушханын биледи. Аны юйдегиси да, кёчгюнчюле барысы да инджилиб тургъанларын кёрюб, комендант бла дауур этеди. Бюгюн да ол адамла Аскерге разылыкъларын билдиредиле. Аскер, нёгерлерине джарсыб, Белоруссиягъа кетерге тебрейди. Анасы джылайды:
– Мен сени кёрмегенли сегиз джыл, энди къачан кёрлюкме?
– Келининги къутулур заманы джетеди, къарнашы Андрей урушдады, анасы джашчыгъы бла кеси къалгъанды, Алибийни ала барайым, Маша къутулса келирбиз барыбыз да, – деб Аскер анга ариу айтады.
Могилёвда горисполкомда ишлейди, Алибийни школгъа джарашдырады, ариу кийимле алады: хром чурукъчукъларын, аскер кийимлерин эсинде тута эди гитче къарнашы. Школгъа элтиб, келтириб тургъанды аны. Мария къыйын къутулады. Кеси да къарыусуз болады. Алибий 8-9 джылында кёргенин унутмайды: кече сабийчикни кёзюу-кёзюу алыб къолларында айландыра эдиле Аскер да, къайын анасы да.
Ай медет, джашчыкъгъа ай болгъанында, анасы ауушуб къалады. Аскерге ол бек ауур тиеди…
Бир кюн ол ишден кёзлеринден джыламукълары ойнаб келеди:
– Анабыз ауушханды, Алик (Алибийге алай айтханды), къатдыр кесинги.
Сабийчикни Марияны анасына къоюб, джолгъа чыгъадыла эки къарнаш.
Къыргъызиягъа келедиле. Кюн сайын къабырлагъа бара эди Аскер, атасын, анасын тансыкълай эди, энди ёксюзлени къайгъыларын этерге кереклисин ангылай эди. Гитчелерин къоюб а кеталмайды. Эм гитче Забитчик (Зоя) болгъанды. Анга къуру тёрт джыл болгъан эди. Бир кесекден Бархоз улу Фрунзеде горисполкомда ишлеб башлайды. Фатар бередиле. Эки ай ишлейди. Алай болгъанлыкъгъа Аскерни джаралары ашланадыла. Аны кюёую Джубуланы Хасан кёре келеди. Аскер кёбге бармазлыгъын ангылаб:
– Хасан, Сейит-Умар, Алибий, сиз мени къарнашларымсыз. Мен сеннге бек ышанама. Гитчелерими бери кёчюр, - дейди
– Мени пропусксуз ким иерикди ары?
– Къалай болумсузса сен! Мени кийимлерими кий!
Хасан кетеди.
… Аскер а бекден бек ауруйду, Хасан келгинчи барлыкъ болмазма, деб врачха къагъыт джазыб береди осияты бла. Андан сора эки кюнню джугъун билмей джатады. Хасан сабийлени алыб келирге ол ауушады. Алай бла Аскер 1945-чи джыл джашаудан кетеди…
Къабыры Къыргъызияда къалгъанына адамлары джарсыйдыла. Алай болгъанлыкъгъа, ол кеси тюлдю: алты адам Хабатны юйдегисинден сюргюнде къалгъанды.
… Хасан Аскерни осиятын толтурады. Гитчелерине къарайды, окъутады. Эл да джарсый эди былагъа. Аскерни джашын да унутмайдыла Бархозлары. Аскерге Белоруссияда Анатолий дей эдиле. Кесини атын джашчыгъына атагъанды. Анатолий Белоруссияда къарт анасы, анасыны къарнашлары бла джашагъанлыкъгъа, атасыны адамларын бек сюйгенди, бери келиучю болгъанды, къарачай къыз да алгъанды. Зоя Шамгеевнада аны талай письмосу, открыткасы сакъланады. Ай медет, Анатолий да дуниясын ауушдургъанды.
Джазыучу Валентин Нежинский бла гитче къарнашы Алибий Белоруссиягъа барыб, уллу къарнашыны этген джигитликлерини юсюнден адамладан эшитиб, анда аны сыйын мийикде тутханларына къууаныб, къайтхан эдиле. Тамадасы Подоляннга да тюбеген эдиле. Ол:
– Мен аны «Совет Союзну Джигити» атха теджеб, эки кере къагъытларын джарашдыргъан эдим. Энтда алмагъанмыды ол атны? Аскерге Къызыл Байракъны орденин, «Партизан Отечественной войны» деген I-чи дараджалы медалны берген эдиле, ол сыйлы атны уа бермеген эдиле, – дейди.
Талай джылдан Подолянны юй бийчеси: «Фёдор ауушханды. Энди Аскерге Джигит атны алыуну къайгъысын кесигиз кёрюгюз», – деб джазады. Къарачайлы болгъаны ючюн Джигит атны бермедиле, кърал къатышханы бла «Эресейни Джигити» ат да берилмей къалгъанды.
Ол кёб сабийден энди джангыз бир эгечлери Зоя къалгъанды. Ол къартайгъанды, ауругъан да этеди. Адамлары аны джокълагъанлай турадыла. Уллу эгечи Байдыматны къызы Лиза уа не кереклисин да баджарыб тургъанды, энди кесини юйюне келтириб, джукъ керекли этмей, ариу къарайды. Аллах барысыны да муратларын берсин…Эм уллу муратлары уа: кеси сау заманында алмагъан аты иесин табса. Ол затха барыбыз да къыйналабыз. Бир джыйылыуда миллетибиз сыйын кёрген Алийланы Солтан алай айтады джюрексиниб: «Джигит атха Бархозланы Аскер тыйыншлы тюл эсе, кимди тыйыншлы?»
Миллетге уа Аскер керти Джигитди. Бархозланы Аскерни юсюнден китаблада, газетледе джазылады, назмула, джырла этилгендиле. Аны аты ёмюрледе сакъланныкъды.
Эгечинден туугъан Мурат а сюймеклигин, бушууун багъалы адамына атагъан эки назмусунда билдиреди. Аланы биринде атасыны эгечи Аскерни эсгертмесини къатында таралгъанын кёргюзеди:

Башына къара джаулукъ
къысханлыкъгъа,
Агъаргъанды
тиширыуну башы.
Къазауатдан сау
къайтханлыкъгъа,
Кавказгъа къайталмагъанды
къарнашы.

Эдиланы Надиахан.
Майский посёлок.