Батчаланы Муссагъа, айтылгъан къарачай джазыучугъа эмда поэтге, быйыл 85 джыл толлукъ эди. Уллу зат кенгден иги кёрюнеди. Заманланы, уллу ишлени юслери бла узалыб къарай, аны инсанлыкъ, гражданлыкъ эмда чыгъармачылыкъ сартын маштабын джарыкъ кёребиз, терен сезебиз.

Культура традицияны (адетни) уллудан гитчеге кёче келиую, халкъланы тин эмда тарих сынамларына таяныу – миллетни (адамны энчи) акъыл байлыгъын ёсдюрген кюч ол затладан къуралгъанына джазыучу терен ийнаныб эди. Ол тукъум ёсюмню болдурууда баш орунну Мусса миллет литературагъа бере эди. Ата-бабала бизге къоюб кетген тин байлыкъны сакълагъан бла къалмай, аны игиден иги эте, байындыра, хар кюнде, хар такъыйкъада ол адетле бла хайырлана, сыйсызлыкъгъа джетдирлик джалгъан затлагъа алданмай, тюз иннетде, тюз оюмда джашаргъа кереклисин чыгъармаларыны хар тизгини бла бегите эди ол. Алайсыз миллет кесини культурасын, аны бла бирге миллет энчилигин, бу уллу дунияда кесини орнун да тас этерге боллукъду, дей эди.
Батчаланы Хаджи-Кишини джашы Мусса (1939-1982 дж.), поэт, прозаик, драматург, публицист, Къарачай автоном областны Къумуш элинде туугъанды. Къарачай-Черкес кърал пединститутну филология факультетин (1964 дж.), Москвада А.М. Горький атлы литература институтну Баш курсларын (1974 дж.) бошагъанды. Ол джыл огъуна СССР-ни Джазыучуларыны союзуну члени болгъанды. Биринчи публикациясы «Сагъышла» деген поэзия китаб (1968 дж.) эди. Андан ары прозаны къолгъа алгъан эди, драматургиягъа, документалистикагъа да узала башлагъан эди.
Батчаланы Мусса литературагъа поэтча келгенди. Суратлау джаны бла аны фахмусу эки тилге да бирча сингиб, аланы экисин да бирча уста «ойната» билгенинде кёрюнеди. Башхача айтсакъ, литератураны чууакъ кёгюне мийик чыгъыб, аны эркин учургъан эки къанаты эдиле – къарачай тил бла орус тил. Ол эки тилде да джаза эди, кесини чыгъармаларын ана тилден орус тилге кеси кёчюре эди. Драматургияда, публицистикада да джетишимли ишлей эди Мусса. Алай болса да аны чыгъармачылыгъыны ёзеги проза эди.
Батчаланы Муссаны прозасы – повестлери, хапарлары, пьесалары – алай тургъанлай кеси бир дуния эди. Аны ичинде къалай алай да тыш къарам бла ич дуния бир-бирлери бла джанаша, байламлылыкъ тута джашай эдиле. «Объективный» бла «субъективный» дегенлени чеклешгенлерине айтама. Адамгъа, аны ич дуниясына бек эс бёлгени авторгъа кесини геройларын ариу, кескин сыфатларгъа мадар бере эди.
М. Батча улуну «Хочалай бла Хур-Хур», «Алибек – сын Дыгаласа» деген хапарлары, «Кюмюш Акка» деген повести сюжетлерини тизилген халлары бла, психология суратлары бла биринчи окъугъаннга былай бошча, тыншча кёрюнедиле. Алай а барында да баш герой сабийни – ёсюб келген джашчыкъны – тюрленмей, бирчалай къалгъаны эс бёлдюреди. Сабийни сыфаты (образы) адеб-намыс джорукъ сартын эм уллу тёреча, иннет сартын эм таза критерийча, джюрек халаллыкъны эм ариу юлгюсюча болгъанлай къалады. Уллуланы джашау халлары сабий ангыны «къыл элегинден» ётгенден сора, бир тюрлюча, таб, къуджурча кёрюнеди, ала (уллула) эсде болмагъан затланы этиб сиреледиле. Джашауда болгъан затла, уллуланы этген ишлери сабий ангыгъа кюч тиедиле – былай болургъа керек тюлдю деб къыйналады сабий джюрек. Аллай литература геройну сайлагъаны авторгъа джашау кертиликни болгъан болумуча кёргюзюрге мадар бергени бла къалмай, адам ангыны тинтерге да себеб болады.
Адамлыкъ шартланы да ёсюулери аны бла байламлыды. Джюрек джарсыуланы (нравственные проблемы) да Мусса кесини «Элия» деген повестинде да ариу кёргюзгенди. Ол окъуучуну сезимлерине къатылырча, аны философия сагъышлагъа кёмерча фахму кюч бла джазылгъан чыгъармады. Орус тилде бу повестин Мусса 1971-чи джыл «Юность» журналда басмалагъан эди.
Батчаланы Муссаны «Быть человеком» (1966 дж.) эмда «Элчилерим» деген китабларында Уллу Ата джурт къазауатны ачыуу адамланы ангыларына, джазыуларына къалай къатылгъанын кёргюзген сагъатда ол тема энчи джазыуну юсю бла гуманизмни бютеулей халын кёргюзе, аны бла байламлы джарсыулагъа ётюб кетеди. Автор «адам бла къазауат» деген джарсыуну къуру намыс этика аспект бла къалмай, философия джанын да ачыкълайды. Ол ышан «Кюмюш Акка» деген чыгъармасында бютюн да ачыкъ кёрюнеди. Ол, темагъа терен кириб, узакъ къарагъаны геройларыны не тюрлю да халилерин кёргюзюуге чырмау болмайды. Геройланы къатларында тургъан бла къалмай, аланы сезимлерин ичинден кёрюрге болушады окъуучугъа ол зат. «Кюмюш Акка» деген китабны ал сёзюнде Батча улу кеси къазауатны темасын къолгъа нек алгъанын, урушдан сора онла бла джылла кетгенден сора да ол магъаналы болуб нек тургъанын ангылатады. Авторну кесини, аны тенглилени тынч джазыулары болмагъанды – сабийликлери къазауат джыллагъа тюшгенди: «Биз къазауатха гитче эдик. Урушха аталарыбыз кетген эдиле. Бизден аланы къаллай бири кетген эди – билмейме. Экиджюзден асламы къайтмагъан эдиле. Мени Къумуш элиме ол кёб эди. Асыры кёб эди. Биз ууакъ эдик, алай а ёсюб бара эдик. Къолсузланы, аякъсызланы кёре эдик да, къоранч андан да кёб, экиджюзден эсе къайда кёб болгъанын ангылай эдик. Джаралыла, къазауатда сакъатлыкъ табхан солдатла бизге къайда да тюбей эдиле – бютеу элледе, шахарлада. Къазауатны унутургъа къоймай, ол джыллада ала къатыбызда джашай эдиле. Ёлселе уа кёлюме алай келе эди: ала аджалларындан эсе алгъа кетдиле, нек десенг, аланы къарыуларын къазауат бошагъан эди деб».
Батчаланы Муссагъа баш соруу, эм уллу борч «адам тёзмезлик болумда да, адамлай къалай къалыргъа боллукъду», джюрекде къоркъууну хорларча кючню табар мадар къайдады, деб ала эдиле. Алай демек, эм магъаналы, эм баш борч «джашаргъамы огъесе джашамазгъамы» деб тюлдю, «адам болургъамы огъесе болмазгъамы» («быть или не быть человеком») деген затды. Адам болургъа керекди деген джууабны Муккур Ибрагимни къазауатдан къайтмай къалгъан юч джашы сайлагъан эдиле.
Не да этиб джашауну джанын сайлагъанды М. Батча улуну «Двое» деген хапарындан башха персонаж. Ол хапарда иннетине кёре сайлау («нравственный выбор») бютеу литературабызда болмагъанча терен кёрюнеди. Экеулен – Аббас бла Мугъаталим – къазауатдан бугъунуб, таулагъа эрек кетгендиле. Алай а аланы бири, Аббас, дин бла кесини юсюнден айыбын алыргъа излейди. «Багъалы къарнашым, – дейди Аббас, – элде огъуна сеннге ангылатхан эдим: биз муслиманлабыз. Муслиманлы уа къалай этерге керекди? Ачыуунгу джый да, урушха кир, сени дининге чабхан сагъатда… бусагъат да уа гяуур гяуурну кеседи – муслиманлы, къууан да тур, ары кирме…» Ол бири уа, Мутагъалим, ким не айтса аны этген къарыусуз адам, алай а кертилик, тюзлюк аны ангысына сингнгенинде, халкъ бир джанында, бу экиси да башха джанында, Къарачайны, бютеу къралны эркишилери къазауатда ёле тургъан сагъатда, бу да сыйсыз, къоркъакъ Аббас бла бирге бугъунуб тургъанын ангылаб бошагъанында, анга тёзалмай кеси кесин ёлтюрюб къояды. «Олсагъатда нек айтмагъан эди Аббасха, мени джолум сени бла тюлдю деб? Нек? Энди ангылагъанды ол санын сакъларгъа излегенин». «Саным ачымайды да, джаным рахатды, деб тургъанма». Джюрекни ичинде джукъ джокъду, сора нек джашаргъа керекди? Мутагъалим сайлауун этеди: адамлай къалыб ёлюрге, сатлыкъ болуб джашагъандан эсе. Ол къуру кеси бла къалмай, Аббасха да сюд этеди, мискинлик джашауну джашаб ёлюрге. Джууабха тартылама деген къоркъуу тюлдю, анга ол атламны этдирген. Сагъыш эте, ойлаша билген адам уянады. «Кесинги аллай бир сюерге къалай болады? Буруннгула тамам айтхандыла «бедиш джашаудан эсе узунду» деб…
Батчаланы Муссаны чыгъармачылыкъ джолунда драматургияны да энчи ызы барды. Кертисин айтханда, Мусса джангы къарачай драматургияны тамалын салгъанды, аны бла миллетибизни социал, адеб-намыс джарсыуларын баджарыуну джангы дараджагъа чыгъаргъанды. «Тёппесине джулдуз тийген» (1982 дж.), «Хорланнган джазыу» деген пьесалары Къарачайны культура джашауунда эсде къаллыкъ ишле болгъан эдиле.
Суратлау джаны бла авторну «бишгени» джашауну магъанасына терен сагъыш этиую бла байламлы эди. Эм биринчи чыгъармаларында огъуна белгилеген «Къаллай адам болургъа керекди?» деген соруу аны чыгъармачылыкъ джолунда биргесине баргъан соруу эди. Литературоведениени тили бла айтханда, ол аны лейтмотиви эди. Муссаны джартылай къалгъан «Горизонт бескрылых» деген романы да «Адамлагъа тюзлюк керекмиди?» - деген соруугъа джууаб береди. «Тюзлюк керекди, адамны ол инджите эсе да. Къыйналайыкъ, ёзге тюзлюк болсун. Алайсыз, нек джашайбыз, нек джашайбыз, нек джашайбыз? Аны ол битмеген чыгъармасында огъуна авторну фахмусу регионал дараджадан чыгъыб, дуния дараджагъа узалыргъа, мийик учаргъа «къанат къагъа тургъаны» танылыб турады...
Аны китаблары эски болургъа унамайдыла – заман керти затха къарыу эталмайды. Амма, сынгар бир затха джюрегибиз къыйналгъанлай барабыз: хатерсиз аджал джашауун терк юзмесе, къарачай литературабызны дуниягъа белгили этерик джазыучубуз боллукъ эди Мусса.

Къараланы Зухра,
филология илмуланы доктору, профессор.