Аллы газетни 68-чи, 69-чу, 70-чи номерлериндеди.

* * *
Кёб заманны джерни тубан басыб, къачхы джангурла тохтамай, ууакъ-ууакъ джауа бездириб, джарыкъ кюн джылтырагъанды кёкде. Къыздырмайды кюн, мийик чыкъгъанлыкъгъа, къыздырмай, ариу джарытады, ышартады джерни.

Джибиб тургъан джер джылыныб, кёкге джукъа тютюнле чыгъадыла сыртладан.
Элде хар юй тюнене туугъанча джылтырайды, кюнню аламат бояуу тёгюлюб юслерине.
Почтаны терезесини тюбюнде чыпчыкъла неге эсе да къууанч этедиле. Бек сейирди аланы оюнлары, кёб къараб турсанг. Къанатларын кериб, джыйыб, харе ургъанча этиб, бири-бирини тёгерегине айлана, бары да бирден джюуюлдейдиле.
Не мутхуз кюн болса да, аман хапар ачы тиеди, быллай джашнай тургъан кюн а эки къат ачыды. Келгенди аман хапар.
Джюрегим, терезе тюбюнде чыпчыкъланы бирича, къымылдай, кесин биринчи кере ол кюн билдиргенди сегиз джылымда.
Почтада ол кюн менден сора да кёбле бар эдиле. Аланы джюреклери да меникича тыпырдагъан болур эди ол хапарны билгенлей.
Ибрагим гитче тёртгюл къагъытчыкъны эки къолу бла къыйырларындан джийиргеннгенча тутуб къарайды.
Гитче къагъытчыкъ кёкдю. Кёгергенди Ибрагимни сары бети. Къашы-башы тюйюлгенди. Къалтырайды эринлери. Аллай къагъытчыкъ биринчи келеди элге. Артда тёрт джылны келе-келе тургъан эдиле, Ол къагъытчыкъ узакъдан келгенди. Ол Кюмюш Аккагъа келгенди! Ахматны ёлген къагъытыды ол.
Эшик аллында эркишиле башларын энишге ийиб тынгылайдыла, кими чалманнга таяныб, кими джерге чёгелеб, кими сир къатыб.
Аладан бир джанында, джоппу джыйылыб, таш саладыла къатынла, ийнанмай эшитгенлерине.
Зухраны арыкъ къолу нартюх бюртюклени бир джерге джыя да бёле, бир джерге джыя да бёле, ауузу да тохтаусуз бир затланы шыбырдай, кёзлери мутхуздан-мутхуз бола барадыла.
Ташны чыкыъанын кёрюб, джыламукъладан тола башлагъан кёзлерин кёкге кёлтюрюб, тилейди:
— Аллах, сюйген къулунгу джанына джандетинги эшиклерин ач.
Тюз айта эди къагъытчыкъ.
Кюмюш Аккагъа келген эди къагъытчыкъ.
Письмо келсе, меннге бере эди, тирменчиге элт деб, Ибрагим.
Къагъытчыкъны бермеген эди меннге. Джан хурджунуна терен сукъгъан эди. Элт десе да, элтирик тюл эдим. Элтеллик тюл эдим.
Почтаны терезесини сууукъ мияласына мангылайымы тиреб, эшик аллына къараб турама къымылдамай.
Къайдан эсе да чартлаб чыгъыб, булут сюрюу кюнню джабады. Кюн салкъын бола тебрейди. Терезе тюбюнде чыпчыкъла джарыкъ джюуюлдейдиле алгъынча.
Тиширыула бирем-бирем чачылыб бошагъанларында, чыпчыкъла Зухра джассы ташда къоюб кетген нартюх бюртюклени чёблейдиле къууанч этиб.
Кюн ортагъа деричин турама орнумдан тебмей.
Ибрагим эслемейди мени.
Эслей эсе да, джукъ айтмайды.
Эринлерин къаты къысыб, столда къагъыт къалау бла кюрешеди.
Джангур джаууб башлайды.
Тамчыла терезени тюедиле, почтаны дыран башын дюнгюрдетедиле.
Джангурну сакълаб тургъанча, джаугъанлай, эшикге чыгъыб, юйге тебрейме.
Джангур джауа тургъанлай джылагъанны бир таб заты барды: бетингде тёнгереб баргъан джыламукъла тамчылагъа ушаб, джылагъанынгы киши эслеяллыкъ тюлдю.
Юйге баргъан джолумдан бир джанына бурулуб, къабхакъ башындан Кюмюш Акканы тирменине къарайма.
Узакъды былайдан тирмен. Узакъ болса да, къабыргъасында къачан эсе да алтынча саргъалгъан мюйюзлени орнунда тот чюйню саргъалыб тургъанын кёреме.
Кюмюш Акка кеси джангыз сууукъ юйюнде намаз эте тургъаны кёрюнеди кёзюме.
Кёб болур аны Аллахха тилеклери. Кёб, аз эсе да, бир тилеги уа ишексиз да барды.
Джашындан алкъын хапары болмай, ол тилегин тилейди:
— Аллах, джангыз баламы тукъум эт! — деб...

* * *
Азретни юйю къабхакъ башында салыннганды. Терезелери Къобаннга айланыбдыла. Аладан къарасанг, тирмен ариу кёрюнеди.
Ненча кере къарагъан болур ол терезелеге Ахмат? Киши да санамагъанды, киши да билмейди. Баблина билмей эсе...
Кеси уа къаллай бир кере къарагъан болур Баблина терезеледен тирмен таба? Ненча кере кёрген болур алай къараб Ахматны бир суугъа тюшюб баргъанын, бир машок кёлтюрюб тургъанын, бир отун джара тургъанын.
Бир-бирини кёзюнде ёсгендиле Баблина бла Ахмат.
Къараялмайды энди тирмен таба Баблина.
Къараса да, джылайды.
Къабхакъ башында джыйылыб, Ахматха сарнайдыла тиширыула.
Узун кёк ташны сал агъачгъа ушатыб, анга айланыб тараладыла.
Бири сарнаб бошаса, бири джууугъуракъ олтуруб башлайды сарнаб. Джарыкъ ай тийибди аланы юслерине.
Азрет да, талай къарт да башларын энишге тутуб тынгылайдыла. Къаты къысхандыла тишлерин къартла.
— Кёзюмю джарыгъы, джанымы тутуругъу, — деб джылайды Зухра тобукъланыб. — Джити эди кёзюнг, сакъ эди къулагъынг. Тау башында къонуб тургъан къуш баланы кёре эди кёзлеринг, тал терекден тюшген чапракъны эшите эди къулагъынг.
— Кёралмадынг джюрегинге учуб келген ачы окъну...
— Эшителмединг къоргъашынны сызгъыргъанын. Къалгъанды ёлюгюнг тюзде. Келмейди къолубуздан, кючюбюзден ёлюгюнгю табыб, арабызгъа алыргъа, кийдирмейбиз кебин субай санларынга, джабалмайбыз къолубуз бла къара кёзлеринги...
— Джатаса узакъ тюзде джукъ эшитмей, джукъ кёрмей...
— Джарлы атанг а, кюнлени санаб, къайтыр кюнюнгю сакълайды, ашыгъады, кюсейди, сен сау-эсен къайтыб келиб, арбазында къууанч кюнню атарын.
— Сакълама, Акка, деб айталмайбыз, боллукъ тюлдю аллай кюн деялмайбыз.
— Ким айталыр анга джарыкъ джулдуз джукъланнганды деб, нарат терек аугъанды деб, татлы шоркъа къуругъанды деб, алтын сауут сыннганды деб?
— Айталмайбыз джукъ да анга, сени джанынгы алгъан мур-
даргъа айтабыз сёзюбюзню:
— Аскерлеринге алчы болуб келгенсе бизге, аланы аллында сал агъачха салыныб къайт юйюнге...
— Амин! — дейдиле къартла.
— Мычымасын ёлюмюнг, тилейбиз уллу Аллахдан, терк джетсин! Андан къутулургъа мадарынг болмасын... Чыпчыкъ болсанг — къуш болсун, чабакъ болсанг — къармакъ болсун, сыртда чёб болуб сирелсенг — чалкъы болуб келсин!
— Ахматны джанын алгъанынгча, алынсын джанынг. Атанг бар эсе, Ахматны атасы кёрлюк кюнню кёрсюн атанг. Сюйген къызынг бар эсе, аны сюйген къызы таралгъанча таралсын!
— Сау элни къууанчын къурутханса, элинги къууанчы къурусун...
— Сен болмасанг, джылау бола тургъан арбазда той-къууанч боллукъ эди бусагъатда. Юй боллукъ эди, тукъум боллукъ эди Ахмат. Ахматны да къурутдунг, аладан тууарыкъ джанланы да къурутдунг.
— Къалын хансха чалкъы кириб, дюрю алыб чыкъгъанча, адам инсандан дюрю алыб чыкъдынг. Тукъумсуз бол, элсиз бол! Туудугъунг бар эсе, сеннге налат бере арымасын!
— Тёкген къанынг кёкге чыгъыб, юсюнге къызыл джангур болуб тюшсюн. Аллах амин десин къаргъышыма!
— Амин,- дейдиле къартла.
Азрет ёрге къобуб, Зухраны имбашына къолун салыб: «Сёзюнг къабыл болсун!»— дейди.
— Унутмагъыз Зухра айтхан сёзлени. Тилегиз намазлыкъгъа киргенигиз сайын ол тилеген тилеклени...
Ай мийикден мийикге чыгъыб барады. Булут бускакла айны сюрюб бир джете да юсюн баса, бир джетелмей, арыб тохтайдыла. Къабхакъ тюбюнде джылтырагъан Къобан сууну арасында къаралады айрымкан. Айрымканны къарауулуча сиреледи тирмен. Добарны чабхан тауушу узакъ эшитиледи.
Эки терезеси джарыкъ джанады тирменни. Терезелени арасында къаб-къарангыда биягъынлай саргъалгъан тот чюй кёрюнеди кёзюме.
* * *
Почтаны аллында биягъы къартла джыйылгъандыла. Кюмюш Акка джокъду аланы ичинде.
Къартланы бир-бирлери Кюмюш Аккадан джашыны хапарын джашыргъандан хайыр джокъду деб, бир-бирлери да огъай демей, алай а къалай билдирейик деб, терен сагъышха кириб турадыла.
— Бир кюнню джашыр, эки кюнню джашыр, хаман джашырыб къалай турлукъса? — дейди Иммолат, Ибрагимге къараб, эки толу ийыкъ ётдю, биз ауузубузну къысыб, ол да хар кюн сайын бери келиб, «Ибрагим, джашладан не хапар?» деб, кёзюнге къараб, къачаннга дери турлукъду? Къалай этсенг да, Ибрагим, джаным, кёзюм, ишни ачыкъ этерге керек болур...
— Айталлыкъ тюлме, Иммолат, — дейди Ибрагим. — Айтсам, алгъаракъ айтырыкъ эдим. Бусагъатда уа ауузум ачыллыкъ тюлдю, кеси да иги танг ауруб турады Кюмюш Акка. Сууукъ чабдыргъан болур, тюненеден бери джатады. Алай айтханлыгъыма, ёре болса да, билдираллыкъ тюлме...
— Хаджи хариб бир таурухну айтыучан эди,- дейди Азрет. - Ол таурух эсиме тюшдю бюгюн. Бир ханны джашы уугъа барады да къайтмайды къайытыр заманына. Сакълай турады да атасы къайгъыгъа киреди. Джюз атлыны къурашдырыб иеди тёрт джанына.
— Барыгъыз — дейди, — ашыгъыгъыз. Джаныгъызны, саныгъызны аямагъыз. Иги хапар келтиргеннге - кеси элтелген бир алтын. Аман хапар келтиргеннге да аллай бир алтынны эритиб тамагъындан къуярыкъма.
Барадыла атлыла. Кёб, аз джюрюй эселе да, бир тар къулакъда джашны ёлюгюн табадыла, айю талаб сагал-сагал болуб. «Эки эшигибиз джабылды, не этейик энди?», — деб, сиз бусагъатдача, тынгылашыб тургъанлай, бир джаш сюрюучю келиб хапар сорады «Не болгъанды сизге?» деб.
— Болуб а не боллукъду, —дейдиле насыбсызла, — чот мабылайды. Бу хапарны алыб барсакъ, джашауубузну артын этеди хан.
— Келигиз, мен айтайым ханнга аман хапарны,— дейди джаш. Барын да ызындан тизиб барады да сиреледи ханны аллында.
— Не хапар келтирдинг? — деб сорады хан. Джукъ айтмайды джаш. Сыбызгъысын алыб согъуб башлайды. Таралтады сыбызгъыны, ахсындырады, ангылатады ханнга ишни. Не этерик эди хан, сыбызгъыны бютеу тешигин да эриген алтын бла битеб, джашыны джылауун этеди.
Аллай сюрюучю табхынчы сакълаб турмай, таблыгъын мараб сездирирге керекди Кюмюш Аккагъа.
— Аман хапарны сездирирге таб заман болмайды, — дейди Ибрагим. — Мени сартын, сезмей турургъа керекди ол, къаллай бирни джашаб турса да... Кёбге тезе келгенди ол, бу къыйынлыкъ да басыб тургъанын билсе, кёлтюраллыкъ тюлдю...
— Сюйсек, билдирейик, Ибрагим, сюймесек, къояйыкъ, ол кеси къуру тюшлеринден билсе да, билмей къаллыкъ тюлдю. Тюшлеринден билмесе да, письмо келмегенинден да билликди. Анны ючюн дейбиз ансы, билмей тургъандан игиси уа джокъ эди...
— Письмо келирни мен бойнума алама. Къалгъан затдан билмесин ансы, — дейди Ибрагим...

* * *
Къачны сууугъу джууукъдан джууукъ келе эди. Эртденбла уянсанг, эшик аллында, бачхалада, терекледе къырау. Бачхала эртде орулгъандыла, нартюх кюлтеле къатыб, саргъаладыла, алтын шатырлача, хар юй аллында джити къаланыб.
Чабыб Къобаннга тюшгенибизни къойгъанбыз сабийле, джай исси кюнледеча. Айрымканда мал, адам да аздан-аз кёрюнеди. Джангыз къазла, сууукъну истемей, сюрюу болуб тюшедиле ары. Акъгъан чапракъдан саб-сары оюулу айрымканда айланадыла ала, къар джуммакълача, агъара.
Тирмен ишлемейди. Ишлемесе да, элчиле кёб келедиле бери Кюмюш Акканы кёре.
Мен да хар кюн сайын келеме.
Акъыртынчыкъ кириб, акъыртынчыкъ Кюмюш Акканы джатхан орнуну къатында гитче табчанчыкъда олтурама. Кёбюсюне тынгылаб турабыз Кюмюш Акка да, мен да.
Кёб сёлешгенбиз экибиз да. Ол да, мен да бири-бирибизге айтырыбызны айтыб бошаб, энди нени юсюнден сёлеширге билмегенча турабыз.
Бир-бирледе Кюмюш Акка джастыгъыны тюбюнден письмо джоппуну чыгъарыб, тынгылагъанын бузмагъанлай узатады меннге.
Письмола, къачхы чапракълача, саргъалыб башлагъандыла. Къызыл бусхулчукъ бла къаты къысылыбдыла ала. Онбешге джууукъ бардыла саны. Бусхулчукъну тешиб сорама:
- Къайсын окъуюм бюгюн, Акка?
- Къайсын сюйсенг да окъу, балам!
Ол онбеш письмону хар бирин бир бешишер кере окъугъан болурма. Къачан эсе да эджиклеб-эджиклеб окъуй эдим, бир харифни бир харифге кючден тагъа эдим. Энди аланы азбар билиб бошагъанма да, абыннган ышан зат этмей, бек сыйдам бардырама. Кюмюш Аккагъа кёлтюрмейме кёзюмю. Ол да меннге къарамай, эсин ийиб, кёзлерин джабыб тынгылайды.
Хар письмоланы окъугъан сайын бир затха сейирсиннгенлей барама: къалай билалмайды, къалай сезалмайды билмеге-ни болмагъан Кюмюш Акка ол письмоланы асламысын Ахмат-ны аты бла муккур Ибрагим джазгъанын?
Аны юсюнден бек кёб сагъыш этеме. Бир-бирледе джылаб, кертисин айтыб къоярым келеди, алай а кеси-кесими тыяма.
Тюнюмде кёргеним, сагъыш этгеним кече да кёрюнеди тюшюмде. Бир тюшюмде кёргеними уа, сагъайыб, унуталмай, къыйналыб турама.
Кюмюш Акканы сау болуб кёреме. Сау болуб, къолуна да эртдеден бери къоюб тургъан гулоч таягъын алыб, эртденбла эшик аллына чыгъады. Ол босагъа юсюнде кёрюннгенлей, Добар, къансыб, эки аягъына чырмалады, бетин ышымларына ышыб, къууанч тыбырлы болады...
- Тансыкъ болгъанмамы дейсе? - дейди Кюмюш Акка. - Мен да болгъанма. Кёрюрге сюймей турмагъанма, ёрге къобалмай тургъанма. Джатхан алты кюнюм алты джылча кёрюннгенди, оллахий. Ненгди ауругъанынгмы дейсе? Тейри, сау джерим джокъду. Артыкъсыз да белим бек къыйнайды, юзюлюб баргъанча болады. Джанымдан умут юзюб бошагъан эдим, энди къобалмазма деб... Къоймайдыла къобмасам. Къоб, дейдиле кёре келгенле. Ёлме, дейдиле, джаша энтда. Тюзюн айтсам, джашагъаным боллукъ эди, барыны да артында къалгъанма кесим джангыз. Азды джашагъанынг, дейдиле, табханларын ташыйдыла, аууз къабынларын меннге къабдырадыла. Джауму дейсе, балмы дейсе, къозу этми дейсе, меннге келтириб кюрешмегенлери джокъду. Бу къыйын заманда аллай бир затны да къайдан табадыламы? - дейсе. Ант этдир, билмейме...
Добар, Кюмюш Акканы сёзлерине тынгылаб туруб, башын ёрге кёлтюрюб, биягъынлай къансыйды къысха-къысха...
- Энди игирекмисе, маджалмыса? - дебми сораса? Маджалма, Аллахха шукур! Сау болсунла элчилерибиз, аякъ юсюне салгъандыла...
- Гулоч таякъчыгъынгы нек алгъанса, маджал эсенгми дейсе? Да не этейим, Добар, джаным? Къартма, бир затха таянмасам, аумай къалай чыдайым?
Къарнашы болгъан къарнашына, эгечи болгъан эгечине, джашы болгъан джашына таянады. Мен а кимиме таянайым? Гулоч таягъымдан сора кишим къалмагъанды...
Нек ачы къансыдынг алай? Ахмат джашынг а дебми сораса? Бош сораса Ахматны, джаным...
Джокъду Ахмат.
Джабханды къайда эсе да узакъ джерледе эки кёзюн, сени да, мени да кёрюрге термилиб, кёралмай.
Узакъ джерледе, биз танымагъан, билмеген, аягъыбыз басмагъан джуртлада бергенди джанын, къазауат эте...
Улума, Добар, къансыма!
Улусакъ, къансысакъ да, болуру болгъанды...
Билмейми тура эдинг, джарлы, бусагъатха дери Ахматсыз къалгъаныбызны? Джашырыбмы къойгъандыла сенден да?
Тюз этгендиле.
Сен да билмегенча эт да тур.
Тынгыла да тур.
Бизни кёргенлей, хар ким кёзлерин энишге ийиб, къымсыз болсала, джукъ билмегенча этерге керекбиз.
Муккур Ибрагим Ахматны аты бла письмоланы бизге окъуса, биз джукъ билмегенча этерге керекбиз.
Хар кимни къыйынлыгъы бусагъатда кесине озуб боллукъду. Билгенибизни билдирсек, андан да ауур боллукъду хар кимни кесини къыйынлыгъы, бизники уэ аны ючюн дженгил болаллыкъ тюлдю.
Тынгыла да тур.

Улума, къансыма, ашама джан-джанынгы...
Тёз...
Тирменде тёзалмасакъ, элге барайыкъ. Элде тёзалмасакъ, андан да ёрге чыгъайыкъ, къабырлагъа... Хар неге да тёзюб тургъан, хар неге да тынгылаб тургъан Къарачай къулакъда джатханлагъа барайыкъ да, ала бла бир кесек тынгылашайыкъ, аладан юрениб турама джашагъанлы кесими басаргъа, неге да чыдаргъа... кел алагъа барайыкъ...
Атлайды Кюмюш Акка узун орамны ёрге. Ызындан, башын да, къуйругъун да салындырыб атлайды Добар.
Киши тюбемейди алагъа.
Алаша юйчюкле анда-мында, оджакъларындан тютюн чыгъа, мугур болуб сиреледиле орамны эки джанында.
Эски чалманла къынгыр-мынгыр кёрюнедиле.
Терекле чапракъсыздыла, джалан бутакълары сууукъ аязда титирейдиле.
Къолан эшекчик къолан бусакъны къабугъун кемиреди...
Орамны ётюб, Кюмюш Акка бла Добар мор сыртны ёрге чыгъыб барадыла. Сыртны башында къызаргъан кёкню джарыгъында суратлары ариу танылыб барадыла ала.
Джыджым бла тагъылгъанча, не артха къалмай, не алгъа бармай атлайды къарт иесини ызындан къарт ит.
Баргъан джерлерине джетиб, Кюмюш Акка ташха чёгелеб, Добар да аяздан аны ышыгъына къысылыб сиреледи
- Келдик, Добар, тилсизлеге, сангыраулагъа, - дейди Кюмюш Акка. - Джукъ эшитмейдиле, джукъ айтмайдыла мында джатханла. Къаты къысылыбды эринлери, кючлю бегибди къулакълары. Алай болгъанлыкъгъа, айта билсенг, эшитедиле. Тынгылай билсенг, сёлешедиле. Тынгылачын. Эшитемисе бир ташдан бир ташха ётюб баргъан ауазланы? Ала мени джууугъуму-тенгими ауазларыды. Ала мени чакъыргъан этедиле.
Эшитеме сизни...Огъай демейме, кёб турмай сизге барлыкъма. Мычырыкъ тюлме мында. Хазырма... Бир затдан къоркъама джангыз...
- Неди джер юсюнде ол гюрюлдеген? - деб сорсагъыз, не айтайым сизге мен?
- Ким салгъанды от, нек джанады джер юсю? - деб сорсагъыз, не айтайым мен?
Къайдады джашынг Ахмат? Туугъан джеринде нек джатмайды бизни бла? Аллай бир джашаб, къалай излеб табалмадынг мадар джер юсюнде хар не рахат болурча? - десегиз, не джууаб табайым мен сорууларыгъызгъа?
Тирмен тарта эдим, чалкъы чала эдим. Бачханы битдириб, хайырын алыргъа къолумдан келе эди. Тойда-оюнда алгъыш айта биле эдим. Ёлгенни басдыра, туугъанны ёсдюре биле эдим. Кёзюм кёре эди, къулагъым эшите эди. Кеб затха усталыгъым, кючюм джетерикди деб тура эдим. Джер къатышыб башлагъанында уа, джукъ да келмеди къолумдан, джаннганны джукълата билмедим, гюрюлдегенни тохтата билмедим, джашларыбызгъа джюзюб келген джау окъланы тыя билмедим...
Башын энишге ийиб тынгылайды Кюмюш Акка. Акъ сакъалын сууукъ аяз тарайды.
Къарт Добар къарт иесини ышыгъына къысылыб, мыдах-мыдах къарайды къабыр ташлагъа...

* * *
Тюнене кюн хыны эди. Джел келиб, шууулдата эди айрымканда тереклени. Саб-сары чапракъланы кёкге чыгъарыб, буруб-буруб, дагъыда джерге тюшюрюб ала келиб, къалайда ышыкъ болса, алайда къалау этеди. Кече тохтамай, ёрге-энишге чачыб, тирменни оджагъында сызгъырыб, терезелерин тюе эди.
Бек къыйын ётдюргенди Кюмюш Акка тюнене кюнюн да, кечесин да. Юсюне эл джыйылгъанлай чыкъгъанды тангнга.
Бюгюн кюн ариу болгъанды, джылыды, джарыкъды, джайгъы кюннге ушайды. Кёк кирсизди. Мийикден талай булут тюшюб келеди энишге, къой сюрюу суу ичерге тизилиб келгенча сыртдан.
Кюмюш Акка бюгюн да къыйынды. Тирменни эки терезесин да ачхандыла келгенле, алай а солуу табмайды...
- Эшик аллына бир чыгъарсагъыз, - дейди Кюмюш Акка.
Эшик аллы кирсизди. Тюнене джел алыб келген чапракъ да, букъу да, не да бир джерге сибирилиб, къалау болуб, арбаз джылтырайды. Къалауну арасына сабы чанчылыб сиреледи джангы агъач сибиртки.
Тирмен чарх бурулмайды. Кеси аллына къымылдай, аз-аз чыкъырдайды. Тёгюлмейди аны юсюне ауур шоркъа.
Къырыкъ кебгенди. Аны бир къабыргъасындан башлаб бир къабыргъасына дери чибин ау созулгъанды. Джылтырайдыла кюнде аны кюмюш халылары.
Иммолат, джатма тюбюнде эки сенек аууз биченни джайыб мурджар этиб, сенегине таяныб, сагъышха киреди.
Тиширыула юйден кийизни чыгъарыб, мурджаргъа джаядыла, эки къуш джастыкъны да, джууургъан да джарашдырадыла кийизде.
Кюмюш Акканы аллай гитчечик болуб къалгъанын эслемей къаллыкъ болур эдим, Ахия аны къойнуна алыб келгенин кёрмесем. Ахия мазаллы къоллары бла аны кёкюрегине къысыб, сабийни келтиргенча, келтириб оруннга салгъан эди.
Кёб туруб ачхан эди кёзлерин Кюмюш Акка. Ачханында, кирсиз кёкню кёрген эди, суугъа эниб келген булутланы кёрген эди, тёгерегинден басыныб тургъан къартны, джашны да кёрген эди.
Мутхуз эди Кюмюш Акканы кёзлери олсагъатда. Хар кимни иги кёрюб къалайым дегенча, бир къарагъанындан кёзюн алмай кёб туруб, биринден бирине кече барыб, элден тирменнге тюшюб келген тик джолчукъгъа къарагъанлай, бир кесек джарыгъан эдиле Кюмюш Акканы мутхуз кёзлери.
Къуш учханча, эки къолун кенг джайыб, муккур Ибрагим чабыб келе эди ол джолчукъ бла энишге. Узун аякъларын ташладан секирте, къоллары бла да къанатлача ёрге-энишге къагъа, келе эди ол. Онг къолунда акъ къагъыт кёрюне эди. Чабханын бузмагъанлай, бизге джетиб, Кюмюш Акканы юсюне къабланнган эди, ауур солуй, Ибрагим.
- Акка, акка, тынгыла меннге... Энтда письмо келгенди Ахматдан. Тынч-эсенме, дейди... Кёб турмай тюбеширикбиз, дейди... Тынгыла, окъуюм.
Кюмюш Акка къарыу болгъанын джыйыб, къолун кёлтюрюб, Ибрагимни бойнундан тартыб, кёкюрегине къаблаб, къучакълагъан эди.
- Сау бол, алтыным, Ибрагим... Ахматны джашауу сеннге къалсын, билеме Ахматны къайда болгъанын, кёб турмай тюбеширикбиз. Билеме будай бюртюкню бурула тургъан тирмен ташланы тюз арасына тюшгенин. Ауурдула ташла, кёбню эзерикдиле тохтагъынчы. Дженгил тохтатсын Аллах аланы...
Сау болугъуз барыгъыз да! Къолугъуздан келсе, джашларыбыз тёкген къанны бир тамчысын къайтармай къоймагъыз джаугъа. Замансыз ёлгенлени джашамай къалгъан кюнлери сизге джазылсын... Насыб юлюшлери сизге джетсин...
Мен кетеме, хазырма мен, джангыз бир затха къоркъама ансы... Не айтайым, баргъан джеримде хапар сорсала? Нек джанады джер юсю? - деселе, не дейим?
Ким салгъанды ёртен? - деселе, не дейим?
Биз къоюб кетген берекет, насыб, рахатлыкъ къайры думп болду, кимни терслиги, кимни гюнахы джетди? - деб сорсала, не дейим?
Бусагъатха дери джукъусундан уяналмай тургъан адамча, сирелиб туруб, мен, Кюмюш Акканы ол сёзлерин эшитгенлей, джюрегиме миз киргенча болуб, къычырыкъ этеме:
- Менме терс, мени гюнахым джетгенди, Акка. Буу мюйюзлени мен думп этгенме... менме терс, мени терслигим... мен... мен!..
Ачы къычырыгъымдан хар ким илгениб къарайдыла меннге. Кюмюш Акка башын меннге буруб айтады:
- Кёб джаша, балам... сенден тири джокъду тенглерингде... Уруш тохтагъанлай, атыл меннге... Атылыб кел да, къабыр ташыма «Тохтады!», де да къычыр. Мен эштирча къычыр, унутуб къойма, тынч джаталлыкъ тюлме ол сёзюнгю эшитгинчи...
Аздан-аз эшитиле, Кюмюш Акканы ауазы тохтайды. Солугъаны ауурдан ауур болады.
Бекден бек урады бусагъатха дери къайда эсе да бугъунуб тургъан джел.
Сабы бла энишге чанчылыб тургъан сибирткини булчукъларында сызгъырыб тартыула согъады джел.
Къырыкъда чибин ау титирейди джел ургъаны сайын. Ол тартыулагъа тебсерге чыкъгъанча, чыкъгъанды чибин ауну арасына къара гыбы...
* * *
Ол къач бошалыргъа унамай, кёб созулгъан эди. Андан бери кёб джыл кетгенди, мен а къачны сюймегенлей барама.
Бусагъатда джайды. Джашнайды джер кёгюн тёгюб. Кюн батаргъа тебреб, тауланы башындан салыннганды.
Кёкню джартысы кёгерибди, джартысы къыб-къызылды. Ёртен тюлдю ол, от тюлдю, кюн къызартханды аны.
Мен Къарачай къулакъгъа келиб, Кюмюш Акканы къабыр ташы бла ушакъ этеме:
- Эшитемисе мени, Акка? Быйыл джыйырма джыл болады мен бери чабыб келиб, сен тилегенча, «Тохтагъанды! Тохтагъанды!» деб къычыргъанлы.
Эртде тохтагъанды уруш, Акка! Тынч джатамыса? Джумушакъмыды джеринг? Тюшмей турады ол ёртен джукъланнгандан сора джер юсюне ёртен. Джангы уруш болмагъанды. Джангыдан джашла кетиб, ёлюклери тюзде, сууда къалмагъанды. Къоргъашын окъла джаууб, джюзюб, Ахматны аудургъанча, аудурмагъандыла бизни. Биз да, бизден сора туугъанла да узакъ джерледе джашауубузну тас этмегенбиз, элибизде, джерибизде бачха битдириб, чалкъы чалыб джашайбыз.
Тирмен да тартылады.
Эски тирменинги топуракъ башы къанджал бла джабылгъанды. Мен тирменчиме.
Минги Тауда айланыб, буу мюйюзле алыб келиб ургъанма къабыргъада эски джерге.
Къаты чюй бла ургъанма. Сегиз джыл болгъан джашчыкъ келе-келиб, кече арасында аланы къобарыб суугъа атыб кетеллик тюлдю.
Эшитемисе, Акка?
Эшитемисиз, Акка бла джатханла?
Эшитемисиз, Ахия, Иммолат, Азрет?
Эшитемисиз барыгъыз да, Къарачай къулакъгъа кёчген элчилерим?
Эшитесиз, билеме. Сангырау болмагъансыз сиз, не терен кирген эсегиз да джерге.
Тилсиз да тюлсюз.
Кёб сирелиб, къымылдамай турсам, мен бир ташдан бир ташха атлаб баргъан ауазланы эштеме.
Сизни ауазларыгъыздыла ала.
Сиз сорасыз:
- Къайгъы тюшмей турамыды джер юсюне?
- Ёсемидиле тоб атылгъан тауушдан къоркъмай сабийле?
- Чагъамыды ханс?
- Чыгъамыды хар эртден сайын кюн?
- Чыгъады кюн, - дейме. - Чагъады ханс. Сабийле тууадыла, ёседи элибиз.
Тынч джатыгъыз.
Эсибиздесиз.
Джюрегибиздесиз.
Сёз беребиз сиз джатхан джерни джаугъа теблетмезге!
Тынч джатыгъыз барыгъыз да.
Тынч джат, алтындан багъалы Кюмюш Акка...