Аллы газетни 68-чи, 69-чу номерлериндеди.

Джашла арбагъа миниб бошайдыла.
Эркишиле бекден бек тынгылайдыла.
Тиширыула бекден бек джылайдыла.

Кюмюш Акка, башын ёрге тутуб, къынгыр сыртын тюз этерге джетдириб, Иммолатха къычырады:
— Иммолат! Джыр...
Иммолат, тюу дегинчи Кюмюш Акканы къатына джетиб, джырны башлайды. Эм аллында аны тамагъы хырха болгъаннга ушайды, тауушу кирсиз чыкъмагъанча кёрюнеди. Бир кесекден а, ауаз сыйдам болуб, кючлю болуб, зынгырдай, гюрюлдей, эски джырны кенг джаяды:
Джангурла джауалла,
Кёкде булутла къаралыб.
Аскер чыкъгъанды,
Уллу Къарачайдан саналыб...
Атла акъыртын атлаб тебрейдиле. Арбаланы тёгерегин басхан халкъ, эки джарылыб джол береди алагъа. Чархла къызыудан къызыу бурула башлайдыла....
Джашла баралла
Темир машинагъа къаланыб.
Анала къалалла
Аланы ызындан таралыб.
Кёб тамакълы къалын эжиу эки бёлюнюб, джартысы ашыргъанлада къалады, джартысы арбалада джашла бла созулуб барады.
Джашла баралла
Чоюн машинагъа басыныб,
Отоула къалалла
Ой, эшиклери тартылыб.
Арбала, кеслерини букъулары бла кеслерин джаба, узакъдан узакъ ташайыб барадыла. Кёб сабий чабыб тебреген эдик аланы ызларындан, бирем-бирем артха къала, аз бола, эм артында мен бла Добар къалабыз. Добар мени аллымда, мен ызындан.
Мен тохтагъанымда, Добар да тохтаб, экибиз да джол арасында сирелиб, арбала мийик тикге ёрлеб, андан да аууб ташайгъынчы къарайбыз.

* * *
Чалкъычыла сыртны кёнделен тизилгендиле. Чегет бауурда тиширыула дырын джыядыла. Джартысы сенек ауузла этедиле, джартысы аланы гапынагъа урадыла.
Мен сыртны тёппесинде сирелеме, атымы башындан тутуб. Азыкъ алыб келгенме элден. Азыкъдан сора да барды чалкъычылагъа къууандырыр затым.
— Э-э-эй! — деб хахайлайма! — Кёремисиз мени?.. Келиб тургъанымы кёремисиз?!
Чалкъычыла келиб тургъанымы кёрюб, дюрюлерин аягъына джетдириб, сыртны ёрге чыгъыб тебрейдиле. Эм аллында Кюмюш Акка келеди, акъ джинча, богъаны агъарыб: бёркю, сакъалы, кёлеги. Чалкъычыланы ызындан тиширыула тебрейдиле, сенеклерин гапыналагъа чанчыб.
Сенекле чанчылгъан гапына ачыуланнган кирпиге ушайды.
Келтирген азыгъымы атдан тюшюрюб, акъ кийизде джаяма.
Чалкъычыла да, тиширыула да келиб, бары да джыйылыб къол да, бет да чайкъаб бошагъынчы, джукъ айтмай турама.
— Не хапар элде? - дейди Кюмюш Акка.
— Хапар игиди...
— Нек тынгылаб тураса да сора? Айт...
— Юч письмо келгенди.
— Кимге келгенди? Кимден?
— Ахияны джашы бла солагъай Идрисден.
— Бири уа?
— Бирине уа сенден сюйюмчю, Акка. Ахматдан карт да, письмо да келгенди...
Кийизни тюбюнде джашырылыб тургъан эки газетни да, картны да чыгъарама. Картны кишини къолуна бермей, кесим хар кимни аллына тутуб къаратама. Баблинаны кёз аллында, Баблина къызаргъынчы, асламыракъ тутама...
— Письмо уа?
— Письмо меннге келгенди, Акка.
— Биз да кёрейик. Не джазады?
— Хатасы джокъду. Тынч, эсен..
— Джунчугъанча нек этесе, джашчыкъ? Письмону къайда джашыргъанса, окъу бизге да, — дейди Иммолат.
— Элде унутуб келгенме, — дейме, — эндиги джол ала келирме...
— Да бек сау бол, балам, къууандырдынг! — дейди Кюмюш Акка.
— Кеб джаша. Сюйюмчюнгю унутмазма. Энди азыгъынгы да бир кёрейик...
Хар ким тёгерегине олтурадыла. Мен, атыма суу ичириб келейим деб, оза барыб, эслетмейин Баблинаны узун эшмесинден тартыб, кёз къысама....
Атыма да суу ичириб, кишенлеб, бир джерде салыннган юч мийик гебен таба тебрейме. Бир гебенни салкъынында олтуруб сакълайды мени Баблина.
Ёрге къоба тебрегенлей, имбашындан басыб ызына олтуртуб, джукъ айтмай, тартмамы тешиб, къолуму ауума терен иеме.
Баблина ышарады. Кёнчегими хурджуну джокъду, былайыма джашыргъанма письмому.
— Кёзюнгю джаб! — деб, эки кёзюн да джабдырама Баблинаны.
— Энди ач!
Баблина кёзлерин ачыб, письмону сермерге умут этеди. Серметмейме. Мен да гебенлени тёгерегине къачыб, ол да мени сюрюб, экибиз да арыб тохтайбыз.
— Адам тюлсе, Сюлемен! — дейди Баблина, кёлю къалгъанча этиб.
— Ма, окъу! - дейме. — Адам тюлме мен. Менден аман зат болмаз дунияда. Ахмат да алай айтыб тура болур. Алты письмо джазады ол муну бла меннге. Мени атымы хаман да джангыз конвертде джазады, сени атынг а алты письмода онджети кере джазылгъанды...
Письмону Баблинагъа бериб, кетиб тебрейме.
— Сюлемен, — дейди Баблина, ызымдан. — Кёлюнгю къалдырма меннге. Кесинг билесе къалай сюйгеними сени.Туугъан къарнашчыгъымдан башха кёрмейме, Аллах шагъатды. Элде сенден сюйгеним джокъду...
— Элде да, Къарачайда да сенден ариу джокъду, — деб Ахматны сёзлерин айтама Баблинагъа.
Мен къайтыргъа азыкъ къабыб бошайдыла. Тиширыула, сауутланы джыя, тюрт-мюрт этедиле. Эркишиле кими тютюн тарта, кими сагъышларын къаза, солуйдула.
Иммолат, бир джанына чыгъыб, эджиклеб, ичинден газет окъуйду.
Газетден хапар соргъанларында, кёб хапар айталмайды Иммолат.
— Муссолини деб биреулен Гитлерге шох болуб кюрешеди бизни бла, — дейди.
— Эки къотур эшек бири бирин къашыб джашайдыла, деб буруннгуланы сёзю барды, — дейди Кюмюш Акка...

* * *
Къач келгенди. Тизилиб барадыла бир-бири ызындан мутхуз кюнле. Къазауат бошалмайды. Кёб джаш кетгенди ары, бери бири да къайтмагъанды алкъын.
Хар эртден сайын почтаны аллын эл басады. Джангы хапар сакълайдыла къазауатда джашладан.
Кюмюш Акка да келеди хар кюн сайын. Къартланы ичинде намазгъа дери кюн турушда олтуруб, кюн ортада тирмен таба атлайды.
Ингир ала да бир келиб, ашхам намазгъа дери дагъыда булджутады кесин.
Почтаны алгъан да, чачхан да, ишлегеннге письмо джазгъан да, келген письмону окъуб магъанасын айтхан да Ибрагимди...
Ибрагим сабийлигинден муккурду. Эки къолу, эки узун буту болмаса, тёнгеги танылмайды аны. Башы эки бутунда ёсгенча кёрюнеди - белибауун тюз сакъал тюбюнден къысады.
Почта джабылса, Ибрагимни юйюнде излеб табадыла. Эки-юч джазмагъан кюню кете болмаз аны.
Бир кече элде къартланы бары да джыйылады Ибрагимге письмо джаздырыргъа.
Сейир письмоду ол.
— Ибрагим, джаным-кёзюм, — дейди Кюмюш Акка, — бюгюн да бир къыйналмасанг, болмайды... Кесинг кёресе, къазауат къызыудан къызыугъа баргъан болмаса, тохтар мураты джокъду. Биз сюйгенча болмайды... Къарыуубуздан келсе, бир мада этер эдик аны аягъын байларча... Не этейик, аллай мадар джокъ, джокъ бизден болушлукъ. Алай болгъанлыкъгъа, эки къолубузну къойнубузгъа сугъуб, чыдаб туралмайбыз.... Бюгюн барыбыз да, сёлеше келиб, герман аскерлени эм тамадасы Гитлер налатха бир къагъыт ийиб кёрюрмек — тохтат бу чотунгу деб, деген акъылгъа тюшгенбиз. Келгенибиз аны ючюндю. Кёбню кёргенсе, кёб билесе, окъумагъан китабынг джокъду — биз айтханнга да тынгылаб, кесинг да къошуб, таб джарашдырыб джазсанг деб келгенбиз. Ким биледи, Аллах айтыб, джараб къалса уа — бизни сёзлерибизни эшитгенлей, ол налатны мыйысына акъыл кириб... Джарамаса да, къалыр, не этерикбиз, алай болса да, бир кёрейик...
Ибрагим джашагъанлы кишиге «огъай» деген сёзню айтхан болмаз эди. Бусагъатда уа, аллай къагъытдан магъана чыкъмазлыгъын ачыкъ билиб, «огъай» дерик эсе да, къартланы кёзлерине къараб, ала ол къагъытдан излеген умутларын юзерге къолундан келмей, кёк тетрадь бла кимит карандашны алыб, стол джанына олтургъанды.
Джаза келе да, къартла кеслери джаздыргъанны джаратмасала, джазгъанын джырта да, джангыдан башлай, Ибрагим тетрадын бошаргъа джетдирген эди...
Кимит карандаш къысхаргъан эди.
Лампаны петегени бошалыб, джангыдан къуйгъан эдиле.
Печ аллында, мюйюшде, джыртылыб атылгъан къагъыт джуммакъла иги танг къалау болгъан эди.
Аланы бир-бирлери асыры узун, бир-бирлери асыры къысха кёрюнюб, бир-бирлеринде айтылгъан сёзле асыры джумушакъ болуб, Гитлерге джалыннганнга ушаб,бир-бирлериндеги — асыры къаты, асыры хыны болуб, Гитлерни къоркъутханнга ушаб — бары да джараусузгъа, магъанасызгъа тергелиб атылгъандыла печ аллына.
Эм артында, танг аласына бир письмо тыйыншлыгъа саналгъан эди. Ол письмода айтылгъан сёзлени магъанасы кьысхача былай эди...
Буюрулмагъанны киши да къабыб джуталмайды, дей эдиле къартла Гитлерге. Бир адамны насыбы, бир адамны джери-сууу башхагъа буюрулмайды. Кесинги джерингде изле насыбынгы. Къайтма къой джашларыбызны, къачаннга дери кёрюрге кюсеб турлукъдула анала балаларын?
Кесинги джуртунгу джери-сууу татыусуз кёрюнюб, бизники аламат кёрюннген эсе, огъайыбыз джокъду анга да. Кел, бизге къонакъ бол да джаша, сюйген джерингде юй сал да. Этген аманлыкъларынгы, бусагъатха дери чекдирген азабынгы кечерге сёз беребиз.
Кел, къонакъ келиучю джол бла, разыбыз.
Алай болмай, эндиге дери джюрюген джолунг бла джюрюр умутунг бар эсе, джангыласа. Не ючюн десенг, кесинг сагъыш эт:
Биринчиси, сен залим болгъанлыкъгъа, биз да бурнубуз бла суу ичмейбиз.
Экинчиси, аллынга тургъанны барын къырсанг да, дагъыда башхала туууб, аллынга турлукъдула.
Ючюнчюсю, биз къалай болсакъ да, Германияны, сени къралынгы, джашлары, сени айтханынгы этиб, кече-кюн да сампаллагъа къадалыб турурларына ишеклибиз. Ала да адам инсан болурла, чалкъы-сенек кюсерикди къоллары.
Айтханыбызны ангыла да, тохтат къазауатынгы. Къаргъатма кесинги аналагъа: кёб къаргъышны бири джетмей къалмайды.
Кесинг билирге керексе, не уллу болса да, арты болмагъан уруш болмагъанды джер юсюнде. Эт урушунгу артын, тилейбиз. Этмесенг, арты кесинге табсыз болурун кёзюнге кёргюзт. Муну бла бошайбыз. Къартланы сёзю джанынга тиймесин. Къартла айтханнга тынгылагъанны Аллах да сокъурандырмайды.
Сёзюбюзге къулакъ салырса деб, ышаныб сакълайбыз.
Танг атаргъа къартла, письмону бир-бири ызындан эки кере окъутуб Ибрагимге, ишни тыннгайнга санаб, юслеринден ауурлукъну атыб чачылгъан эдиле.
Ала атхан ауурлукъ джерге тюшмей, Ибрагимни муккур сыртына тюшген эди бары да: кёб-аз билсе да Ибрагим, ол письмону Гитлер таба не дженгил джюрюген почта да элтмезин ишексиз биле эди.

Мындан арысы басмаланныкъды.