Аллы газетни 68-чи номериндеди.

Сегиз джыл толгъан эди меннге. Сегиз джылда кёз джити кёре болмаз, къулакъ иги эшите болмаз. Къайгъы, бушуу джокъду дунияда, бизни элге келлик тюлдю деб тура эдим. Элибизни тёгереги тау эди, мийик эди. Не кюрешсе да, ёталмазча эди бизге къыйынлыкъ.

Къыйынлыкъ а джол излемей кёре эдим. Шыкъыртсыз-тыкъыртсыз, айсыз кече, эслетмей джаяулай кирейим деб да кюрешмей, ол, шайтан аджир джегилген тёрт чархлы арбача, джерни дюнгюрдете, къаяланы сангсыта, окъча, атылыб кирген эди элибизге.
Ол арба эм алгъа Кюмюш Акканы арбазында чабхан эди. Чархлары бла теблеб, эзиб, ачы джели бла уруб чачхан эди къарт тирменчини къалгъан насыб юлюшюн.
Мен да, сабийлигим тауусулуб, къулагъым иги эшитгинчи, кёзюм иги кёргюнчю, кёб затны ангыламай, кесими терс этиб, мени терслигим болмаса, ол къыйынлыкъ бизге келлик тюл эди деб, талай заманны башымы джерге ийиб, кишини кёзюне къараялмай тургъанма...
Минги Тауну тюбюнде Кюмюш Акка, джаш заманында уугъа айлана келиб, бууну мараб атханды къачан эсе да.
Кюмюш Акканы атасы, бууну этин элге чачыб, терисин намазлыкъ этиб, мюйюзлерин да юйлерини эшик башына ургъанды. Насыб кетмесин юйюмден деб.
Иги абадан болур эди буу, мюйюзлерине къарасанг. Иги кесекге болгъанды эти тишлик. Териси да аламат болгъан болур. Кюмюш Акканы атасына да, Кюмюш Акканы кесине да кёб намаз этдиргенди тюгю ашалгъынчы. Тюгю ашалгъанында, уюкъ бола, олтан бола, ала да джыртылыб бошагъандыла мен туугъунчу.
Ол буудан джукъ къалмагъан эди мен кесими эслерге, джангыз мюйюзлери болмаса. Мазаллы, кёб бутакълы, алтынча, саппа-сары мюйюзлери. Энтда джукъ болмай турлукъ болур эди алагъа, мен тюб этмесем аланы... Бир къарангы кече элден тирменнге тюшюб, Акканы эшик башына мазаллы тот чюй бла урулуб тургъан мюйюзлени къобарыб, Къобаннга атхан эдим...
Кюн исси, тюз башыбыздан тиеди. Сабийле джоппу джыйылыб тутуш ачханбыз. Кюмюш Акка, намаз этиб бошаб, бизни къарыуубузну сынайды. Джай сайын бизни ичибизден эм тирини айырыучанды тутушдуруб. Былтыр гёджеб мен эдим. Меннге саугъагъа Кюмюш Акка сюек саблы къамчи бериб, ол къамчи бла быйылгъа дери тенглерими сукъландырыб тургъанма. Быйыл а темирчи Ахияны джашы Кючюк эки джаурунуму исси къумгъа джабышдыргъанды...
Хорланнганымы билеме, алай а тынч болургъа къоймады къызгъан джюрегим. Не этерге билмей, къайгъы излеб башлайма.
— Хыйлалыкъ этиб джыкъгъанса, — дейме Кючюкге, — белибауунг асыры бош болуб... Джангыдан кёрейик.
— Бош тюлдю, къолунгу сукъ да бир кёр! - дейди Кючюк, къарнын кёбдюрюб.
— Кёбдюрме къарнынгы, — деб, киндик башындан джумдуругъум бла тюртеме.
Кючюкню джумдуругъу да юйде къалмагъанды.
Келиб, ташча, кёкюрегиме тиеди.
Ауузубуздан сёз чыгъармагъанлай, джумдурукъланы сёлешдиребиз къызыудан къызыу. Бизни айырыргъа тебреб, айыралмагъанларында, башхала да къатыша тебрейдиле тюйюшге. Кючюкню тенглери — Кючюк джанлы, мени тенглерим — мени джанлы. Барыбыз да эки юлешиниб, базар тюйюш узакъ созулады,
Кюмюш Акка, мангылай тюбюнден къараб, тынгылаб турады да, бурунла бузула башлагъанлай: «Тохтагъыз, догъураларыгъызны санагъыз!» — деб хахайны басады.
Сора барыбызны да тёгерек тизиб, Кючюкню сыртындан къагъыб: «Аферим, Ахияны джашы гёджебге, саугъа бычагъым — сени», — дейди.
Кючюк бычакъны алыб, къынындан чыгъарыб, бир кесек да къараб туруб, ызына узатады Кюмюш Аккагъа.
— Меннге узатма, такъ белинге, сау джюрют!
— Огъай, кесингде турсун.
— Джаратмаймыса?
— Джаратама. Иги бычакъды.
— Ал сора.
— Кесими бычагъым барды.
— Алай эсе, башха саугъа ал. Уялма, нек тынгылайса, нек къубуласа? Сагъыш эт да, не сюйсенг да тиле...
Кючюк, джукъ тилемей къоюб, Кюмюш Акка кетгенинде, излегенин бизге айтхан эди.
— Айыб болур деб къойдум ансы, тилерим а бар эди.
— Не зат?
— Тилесем, буу мюйюзлени бермезмеди?
— Бермесе, къояр, айт да кёр тамбла, — деген эдиле Кючюкге джашла.
Мен ант этген эдим, не этсем да, мюйюзлени аны къолуна тюшюрмезге. Ол антымы толтурайым деб атхан эдим аланы ол кече огъунакъгъа урлаб Къобаннга.
Ол кече огъунакъгъа тюшюмде мыдах тюрсюнлю бир къарт (Кюмюш Акканы атасы болур бу деген эдим) келиб, манга, башын булгъаб, айыб этген эди:
— Нек къурутдунг Кюмюш Акканы юйюн? Мюйюзле алай бош тагъылыб турмай эдиле. Ала насыбны, берекетни сакълай эдиле. Сиз болгъан юйге къыйынлыкъ келмесин деб урулгъан эдиле ала Кюмюш Акканы юйюне. Ай, сени огъесе, джашчыкъ, ай, сени огъесе...
Эртденбла уяныб, ол тюш тюшюмде болгъанына къууаннган эдим. Дагъыда бир-эки сагъатдан тюнюм тюшюмден аман боллугъун билмей эдим...
Сегиз джыл болгъан эди меннге. Сабий эдим. Сабийге танг джарыкъ атады. Не болса да, джашау аламат кёрюнеди. Мени тангым бюгюн да джарыкъды деб тура эдим.
Билмей эдим ол кюн сабийлигим бошалгъанын. Билмей эдим Кюмюш Аккагъа да, бютеу элге да, бютеу дуниягъа да къыйынлыкъ келиб тургъанын...
Тирменни топуракъ башын джангы чыгъа тебреген кюн къызартханды.
Къырыкъ бла барыб энишге тюшген сууну тауушун эшитдирмей, эртденнги джел сызгъырады.
Тирмен чарх бурулмайды.
Тирмен ташла дыгъырдамайдыла.
Арбазда тюрт-мюрт эте тургъан адамла сёлешмейдиле. Таш суратлача, сирелгендиле хар ким тургъан джеринде.
Чубур тонун тешмеген Азрет сирелгенди, сыртына эки къапчыкъ салыннган эшекчикни башындан тутуб.
Джюлюннген башы бла биреулен, къыса тургъан ун машогуна ийилиб, къымсыз болгъанды.
Джукъусурагъан ёгюзле джегилген арбаны чархы бла кюреше тургъан Иммолат, къолунда чёгюч орнуна тутхан ташын да атаргъа унутуб, чёгелегенди тобукъларына.
Босагъа юсюнде Кюмюш Акка симсирегенди къолунда къумгъаны бла.
Бары да кёз къакъмай, аман хапар алыб келген муккур Ибрагимни бетине къатхандыла.
Кюмюш Акканы ити Добар, джукъ ангылаялмай, къуйругъун къысыб, хар кимни кёзлерине къарайды.
— Гитлер... Гитлерми, дединг? Ант этдир, эшитмегенме бюгюннге дери аллай ат, — дейди Азрет, Ибрагимни бетине чыракъ ийиб эки кёзюн.
Ол сёзледен сора хар ким, уяннганча, эс джыядыла.
Эшитдирмей, акъыртынчыкъ къансыйды Добар.
Ийилиб машогуну башын къыса тургъан темирчи Ахия, ёрге туруб, белин тюзетеди.
Иммолат къолунда эслемей тутуб тургъан ташын узакъ силдейди. Таш учуб барыб кёзлеучюкде къурт излей тургъан къазланы арасына тюшюб, илгендириб тёрт джанына чачады аланы.
Джел, баргъан сууну тауушун эшитдирмей, хыны урады.
Къызыл кюнню таякълары Кюмюш Акканы тирменини къабыргъасын джарытадыла.
Къабыргъада тюнене мюйюзле джылтыраб тургъан джерде къара тамгъаны арасында тот чюй саргъалады.
Менден сора киши эслемейди мюйюзлени орну бош бол-гъанын...
* * *
Мылы тубан басханды элни. Тауланы башлары тубанда бугъунадыла.
Эл Советни аллында он джаш джоппу джыйылыб, аланы тёгерегин къарт да, джаш да басханды.
Эки джангы ат арба аллары шахаргъа баргъан джолгъа айланыб сиреледиле. Кюмюш Акка джашлагъа сёзюн айтады:
— Ханс джетгенди сыртлада — чалкъы орнуна сауут-саба алгъансыз. Кёзюгюз а джити болсун, къолугъуз къаты болсун, джау толусу бла сынасын кючюгюзню.
— Сакълагъыз сыйыгъызны, джуртугъузну. Аллахы болмагъанны — дженгил болсун арты. Иги джолгъа барыгъыз, хорламсыз къайтармасын сизни Аллах, сау-эсен кёрюшейик...
Къаты къучакълайды Кюмюш Акка тогъуз джашны.
Онунчуну эслемейди.
Онунчу Ахматды.
Башха джашланы аталары, аналары къучакъладыла. Кюмюш Акканы джашына, кеслериникиледен башха кёрмей, тилейдиле анга тилек.
Къурукъча, узун Зухра Ахматны да, къалгъан джашланы да кёкюрегине къыса келиб, кесиникине джетерге, къобузча, джыйрыкъ бетинден джыламукъларын сюртеди.
— Джыламай ийгенинг ючюн, анам, къолунгу письмосуз этмезме, — дейди джашы.
— Джыларыкъ тюлме, джашым, къоркъма! Сабий заманынгда кёмеден къойгъаны ючюн сени, Аллахха сёзюм барды, не сынатса да, джыламукъ тёкмезге...
Джыламайды Зухра. Къара джаулугъун къаты къысыб, ташча, къатханды, джашындан кёзюн алмай.
Къалгъан анала джылайдыла.
Келинле, эгечле джылайдыла.
Джай да, къыш да чубур тонун тешмеген хуртда къарт Азрет алагъа бир хыны этеди, бир ариу айтады:
— Тыйыгъыз кесигизни! Джашланы джолу къургъакъ болсун! Неге джылайсыз быллай джашлагъа?! Быллай джашланы джаулары джыласынла.
Сакъалымы-мыйыгъымы джюлютеме, тюу деб бетиме тюкюртеме, ала мюйюз салдырайым деб келген Гитлерни эки къулагъын да кесиб къайтмасала... Хомух болмагъыз, джашла!
Джашла арбалагъа мине башлайдыла.
Ахматдан сора кишини кёрмейме мен.
Ахмат а кёрмейди мени. Кишини да кёрмейди. Аны кёзлери башха джерге къарабдыла. Баблинаны кёзлери, джабыу атылгъанча, кирпиклери бла джабылыбдыла.
Мен Ахматдан кёзюмю алмай къараб турама, Ахмат мени эслегинчи. Эслегенинде, къол булгъаб чакъырыб, къулагъыма шыбырдайды:
— Сау къал, Сюлемен... Бойнумдан бир къаты къучакъла. Къаты къучакълайма Ахматны. Зыбыр чачымы джаягъына ышыйма, кирпиклерим исси болуб, джыламукъ, тобча, тёнгерейди кёзюмден...
— Джигит бол, Сюлемен, — деб, Ахмат мени башым бла биягъынлай Баблина таба къарайды.
— Джукъ айтырынг бар эсе, айт, - дейме, — Барыб анга айтайым.
—Кимге?
— Баблинагъа.
— Не айтайым?
— Элде сенден ариу къыз джокъду, деб айтайым?
— Къарачайда сенден ариу джокъду де. Кёб айтыр сёзюм бар эди, айталмагъанма, де. Не узакъгъа кетсем да, кёзюме кёрюнюб турлукъса, де.
Баблина кеси джангыз тюлдю. Къатында анасы да, башха тиширыула да бардыла да, айтханымы эшитирге сюймейди.
Мен а, къайтарыб, айтханымы джангыдан айтама.
Баблина эшитмегенча этеди.
Алгъын акъыртын айтханымы къычырыб айтама.
Баблина, джылары келиб, ачы къараб: «Тохта сени, бюгюн этгенинги унутмазма», — деб бир джанына джанлайды, аман этегингден тутса, кес да къач, дегенча.
Мен, джырыб барыб, Ахматны къатында сир къатама.
— Айтдынгмы?
— Айтдым.
- Джукъ айтдымы?
— Айтды.
— Не деди?
— Унутмазма, - деди.
— Сау бол, къарнашым! Сау къал!

Мындан арысы басмаланныкъды.