Уллу ариу джашау джолну ётген адамланы бири белгили алим, физика-математика илмуланы доктору Къочхарланы Махаметни джашы Ахмат кёб болмай кесини джетмишджыллыкъ юбилейин белгилегенди.

Ол кеси кесин эсгергенли бери бир кюнюн бош ашырмагъанды, илмуну къыйын джолунда таукел атлаб, аны джулдузла бла джасалгъан мийик тау тёппесине чыкъгъанды.
Огъай, аны джашауу тынч болгъанды, деген уллу джангыллыкъды. Ол кесини халкъы бла бирге сюргюнде миллетибизни тунчукъдургъан зор ийисли хауаны солугъанды. Ахмат 1954-чю джыл къыркъар (август) айны 7-де Къыргъыз ССР-ни Фрунзе областыны Токъмакъ шахарында туугъанды.
Андан къайтхандан сора, Зеленчук районну Къызыл Октябрь элине келгендиле. Анасы Байрамкъулланы Азаматны къызы Фатима, Къарданик колхозда алчы ийнек сауучуланы бири болуб, атын айтдырыб ишлегенди. Биринчи бла экинчи класслада Ахмат Къызыл Октябрда окъугъанды. Анасы, джангыз баласын адам этер ючюн, колхозда баш кёлтюрмей уруннганды. Алай а Ахмат ол излегенча иги окъумагъанды. Ана, сагъыш этиб, аны Хуса-Къарданикде интернат школгъа салгъанды.
— Интернатда аман окъургъа эркинлигибиз джокъ эди, — деб эсине тюшюреди Къочхар улу. — Иги окъумагъанны тышына джибермей эдиле. Эшикде сюйгенибизча айланыр ючюн, иги окъургъа керек эдик. Орусча къолай билмей эдим, алай болса да эм алгъа математикадан «тёрт» алдым.
Ахмат, алайда сегизинчи классны тауусхандан сора, Къарачай шахарда 3-чю номерли интернат школгъа тюшеди. Былайда аны математикагъа фахмусу болгъанын эсли устазла ангылайдыла, не джаны бла да анда аз-буз джылтырагъан фахму джилтинни джарыкъ джандырыр къайгъыгъа киредиле. Анга джол ачхан халал джюрекли устазлагъа джюрек разылыгъын ол тас этмегенлей бюгюннге джетгенди.
— Математикагъа Къарачай шахарда окъугъан сагъатымда керти эс бёлюб тебредим. Байрамкъулланы Фатима, Хызырны къызы, математикадан окъута эди, керти терен билими болгъан устаз эди. Ол мени кёб затха юретгенди. Алайда аламат устаз Ахтауланы Алийни джашы Магомед да ишлей эди. Ол да математикадан окъута эди. Бизни устазыбыз болмагъанлыкъгъа, ол мени бла энчи ишлеб тебреди. Школ программадан тышында задачаланы этдире эди. Мен врач усталыкъ алыргъа акъыл этиб тура эдим. Ахтау улу мени математикагъа алландырды. Бир джылны Къарачай-Черкес кърал педагогика институтну физика-математика факултетинде окъу, андан сора Москвагъа кёчюрюрме, дегенни айтды.
Сёзсюз да, сынамлы устаз Ахмат онглу математик боллугъун ангылагъанды, аны себебли андан заманын, билимин да къызгъанмагъанды. Къочхар улу орта школну бошагъандан сора, Къарачай шахарда пединститутха кириб, аны биринчи курсун джетишимли тауусады, ёзге биргесине окъугъан тенглерине кёзю къараб, алайда къалады. Институтну да къызыл дипломгъа бошаб чыгъады.
Баш окъуу заведениеде окъутхан устазларын да уллу джюрек джылыу бла эсине тюшюреди ол.
-— Институтда мени окъутхан устазлагъа да разыма: Сылпагъарланы Магометни джашы Ханафийге, Гаджаланы Раисагъа, Ибрагимни къызына, Черкасов Азнаур Иссаевичге, - дейди Къочхар улу.
Урунуу джолун Ахмат Черкесскеде технология институтда башлайды.
Черкесскеде кърал технология институтда бир джыл ишлегенден сора, Белоруссияны кърал университетинде очно аспирантурагъа киреди. Былайда Ахмат белгили профессор Владимир Алексеевич Емеличевни къолуна тюшеди.
Аны башчылыгъы бла Киевни кибернетика институтунда математика кибернетикадан кандидат дессертациясын джетишимли джакълаб чыгъады. Ол кёзюуде Къарачай-Черкесияда къой эсенг, бютеу Ставрополда да андан сора кибернетик болмагъанды. Илмуланы кандидатын ишлерге Ставрополда политехника институтха джибередиле. Ол алайда он джылны ишлегенди.
Андан сора Къарачай-Черкесия Ставрополь крайдан айырылады, республикагъа бурулады, джаш алим да джуртуна джыйылады.
Биягъынлай ол Къарачай-Черкес технология институтда ишлеб башлайды. Аны башламчылыгъы эмда къайгъырыуу бла прикладная математика бла информацион технологияланы факультети ачылады. Ол анга башчылыкъ этиб да тургъанды. Андан бери Ахмат бир баш окъуу заведениеде ишлеб келеди. Билимин ёсдюрюрге излеб, докторлукъ диссертациясын къолгъа алады. Нальчикде геофизиканы институтунда докторлукъ диссертациясын да джакълайды. Ол кесин Социалист Урунууну Джигити, Эресейни Илмула Академиясыны академиги Залиханланы Чокканы джашы Михаилны сохтасына санайды. Докторлукъ диссертациясын джакълагъан заманда алим советге Залихан улу башчылыкъ этгенди эмда Къочхар улуну илму ишине уллу багъа да бергенди. Советни къурамына Москваны, Ростовну, Таганрогну, Ставропольени, Къабарты-Малкъарны белгили алимлери киргендиле. Ала да таулу джашны илму ишинде джангы затны эслеб, сейир-тамаша болгъандыла. Ол да неди десенг, Къочхар улу биринчи болуб математика аппаратны чыгъаргъанды.
— Ол математика аппаратны чыгъаргъанымда, мени иги ангыламагъан эдиле, бюгюнлюкде уа алимле джер джюзюнде аны бла хайырланадыла, — дейди белгили алим Къочхарланы Ахмат.
Бёлек заманны ол проректор болуб да ишлегенди, Таганрогда радиотехника университетни эмда Къыбыла федерал университетни Черкесскеде филиалларына башчылыкъ этиб да тургъанды.
20 джылдан аслам заманны ол Шимал Кавказ кърал академияда (алгъыннгы Къарачай-Черкес кърал технология институтда) математика кафедрагъа башчылыкъ этеди.

Анасын разы этген бала неда сабийлеринден къууаннган ата

Алимле бизни миллетни ичинде аз тюлдюле. Алай а илмуну дуниясында энчи сокъмакъларын къойгъанла кёб тюлдюле. Аллай адамлагъа белгили алимле дейдиле. Бизни Ахмат да аллай алимди. Ол илмуда энчи ызын салгъанды. Анасы Фатима джангыз джашыны юсюнде муратына джетгенди.
Ахмат, ол излегенча, онглу адам болгъанды, илму тауну башына ёрлеб, миллетине, къралына да хайырын джукъдургъанды. Ол къурагъан факультетни сохталары бюгюнлюкде Къарачай-Черкес кърал академияда устазлыкъ этедиле, башха баш окъуу заведениеледе эмда КъЧР-ни толтуруучу власть органларында бет джарыкълы ишлейдиле.
Къочхар улу уллу динамика графалада вектор дискрет оптимизацияны илму школуну тамалын салгъан адамды. Ол 200-ден аслам илму эмда окъуу-методика чыгъарманы авторуду. Къочхар улу илму джаны бла башчылыкъ этиб, 15 адам, кандидат диссертацияларын джакълаб, физика-математика илмуланы кандидатлары болгъандыла. Аны сохталары къралыбызны айтылыб тургъан баш окъуу организацияларында ишлейдиле: Эресей Федерацияны Правительствосуну финанс университетинде, Москвада физика-техника институтда, Къобан кърал аграр университетде, Шимал Кавказ кърал академияда, Адыгеяда кърал университетде эмда башха джерледе.
Ахматны юй бийчеси Маршанкъулланы Ахматны къызы Индира да Къарачай-Черкес кърал педагогика институтну физика-математика факультетин тауусханды – ол баш иеси бла бирге окъугъанды. Андан сора Ставраполда баш экономика билим алгъанды, Черкесскеде профтехучилищеде, Ставраполда заводда бухгалтер болуб ишлегенди, Къарачай-Черкес кърал академияны бухучёт кафедрасында устазлыкъ этгенди, бусагъатда пенсиядады.
Ахмат бла Индира, юч джашны ёсдюрюб, аякъ юсюне салгъандыла. Азрет бла Расул Къарачай-Черкес кърал академияны (КъЧТИ) прикладная математика факультетин тауусхандыла, Тимур юрист усталыкъ алгъанды.
Къочхарланы тюнгюч джашлары Азрет бюгюнлюкде Москвада джашайды, техника илмуланы докторуду, Эресей Федерацияны Правительствосунда финанс институтну анализ данных и машинного обучения кафедрасыны профессоруду, Аскер илмуланы академиясыны член-корреспондентиди. Расул да къралыбызны ара шахарында джашайды, илмуланы кандидатыды, докторлукъ диссертациясын джакъларгъа хазырланады. Финанс институтда аспирантураны тауусхандан бери ишлейди, бусагъатда цифралы трансформациядан проректорну орунбасары болуб турады. Тимур полицияны капитаныды. Черкесскеде ишлейди.
— Мен джашауда кёб ашхы адамгъа тюбегенме, — дейди Ахмат. – Аланы бириди Залиханланы Чокканы джашы Михаил. Мен анга бек разыма. Бюгюн да шохлукъ джюрютеме. Илмуда мен этеригими этгенме, бетим уялмазча кюрешгенме. Энди ёсюб джетген джаш адамлагъа ышанабыз аны. Ишлесинле, кюрешсинле, алгъа таукел атласынла. Дагъыда бир затны чертерге излейме: анам гитче сагъатымда мени бла къаты кюрешмесе, хо-хо деб, сансыз этиб къойса, сёзсюз да, мен да бир тюз элчи киши боллукъ эдим. Аны къаджыкъмай кюрешгени бла киргенме мен илмуну дангыл тюзюне. Атаны-ананы борчуду сабийлерин заманында тюз джолгъа тюзетиу.
Алайды, Къочхарланы Махаметни джашы Ахмат Эресейде аты айтылгъан алимди, педагогду, Къарачай-Черкесияда илмугъа эмда баш окъуу билимге джол берген адамланы бириди, физика-математика илмуланы докторуду, профессорду. Ол башчылыкъ этген математика кафедра бютеу академияны математикадан устазла бла баджарады.
Ол Эресей Федерацияны баш школуну махтаулу къуллукъчусуду, РФ-ны баш профессионал окъуууну сыйлы къуллукъчусуду, КъЧР-ни илмусуну махтаулу къуллукъчусуду, илму бла санатланы Петров академиясыны академигиди.
Сёзсюз да, Ахматны юй бийчеси Индира анга къанат бергенлей тургъанды, анга дагъанлыкъ этгенди. Бир-бирлерин ангылагъанлары себебли, ашхы юйдеги да ёсдюргендиле. Джашауундан, юйдегисинден да къууаннган Ахмат кесини 70-джыллыгъы бла байламлы «Математика судьбы» деб китаб да чыгъаргъанды. Ол аны ёсюб келген джаш тёлюге атагъанды. Кертиси бла да, аны окъугъан адам джашауда эм уллу насыб не болгъанын ангыларыкъды – ол кирсиз иннетлиликди, башын алдамай, халал урунууду, ашхы юйдеги ёсдюрюудю, тюз джолда барыуду, джашауда ашхы ыз къоюуду, адамлыкъдан айырылмай атлауду…
Китабха ал сёзню Залиханланы Чокканы джашы Михаил джазгъанды.
— Мен къолума разы болуб ашхы адамны китабын алгъанма. Ол, адамлыкъ шартларын да тас этмей, этген муратларына джетиб баргъанды, кеси да керти патриотду. Бу китаб келлик тёлюлеге, туудукълагъа бек джарарыкъды. Ахматдан юлгю алыб, ала, муратларына ие болур ючюн, кёб тюрлю санаудан таукел эмда бет джарыкълы ётерге керек боллукъдула, — деб чертеди Залихан улу.
Ахматны анасы Фатима 96 джыл джашаб ауушханды аны джашау джолу баласындан къууаннганны юлгюсюдю. Ананы къыйынын зыраф этмеген уланнга, Ахматха, биз да насыб, узакъ ёмюр теджейбиз. Бюгюннге дерича, мындан ары да юйдегингден къууан, дейбиз.

Мамчуланы Дина.