Деу къралыбызны бай тарихини мутхуз бетлерини бири Уллу Ата джурт къазауатды.

Аны юсюнден айтхан сагъатда, эм алгъы бурун уруш тюзледе атсыз-чуусуз къалгъан аскерчилерибиз, ёксюз, джакъсыз, юйсюз къалгъан сабийле, оюлгъан шахарла эмда джашларын, къарнашларын, аталарын кёрюрге термиле къум тюзледе къырылгъан миллетибизни тёлюсю эсибизге тюшедиле. Къазауат джылла бизни миллетге эки къат къыйынлыкъ болуб тюшгендиле эркишилерибиз къазауатда Ата джуртну джакълай джан берген сагъатда аланы юйдегилери да сюргюнде, Орта Азия бла Къазахстанны къум тюзлеринде, ачлыкъдан-джаланнгачлыкъдан, зорлукъдан ачыгъандыла.

Отлу джылла узая баргъанлары сайын, Хорламны бютеудуния магъанасы теренден терен ачыкълана барады. Адам улуну тарихинде эм уллу, эм къанлы къазауатха 61 кърал, 1,7 миллиард адам къошулгъанды. Ол джылланы ичинде сауутланнган адамланы саны 110 мелиуаннга джетгенди. Къазауат 40 къралны джеринде баргъанды. Бизни къралгъа къаршчы баш кюч герман фашизм болгъанды. Алай а фашист Германия, бютеу дуниягъа бийлик этерге излеб, бардыргъан къазауатны джолун кесген Совет Союз болгъанды. Аны амалтын ауурлугъу да Совет къралны бойнуна тюшгенди. Пасыкъ Гитлер кеси да джуртубузгъа джаулукъ, джыртхыч иннетлери болгъан къралланы бирикдиргенди, аскер стратегияларын да анга кёре къурагъанды. Аны себеби бла герман фашизм бизни уллу къралыбызны, Совет Союзну, къаушатыуну баш борчуна санагъанды. «Биз Европаны къолгъа джыяр ючюн, алгъы бурун Эресейни къаушатыргъа керекбиз», - дегенди Гитлер.

Уллу Ата джурт къазауатны джылларында нацист Германияны джеринде эмда аны бла бир иннетли болгъан къраллада геттола, тюрмеле дагъыда аланы тышында да 14 минг концлагер хайырландырылгъандыла. Нацистле тутмакъда ёлгенлени огъай эсенг, мелиуанла бла адамланы, джанлары саулай, печледе кюйдюрюб баргъандыла. Химия газны джибериб, зулмулукъ, артыкълыкъ этиб да кёблени къыргъандыла. Къарыуу бир кесек къалгъан къауумну да адам кёлтюрелмез ауур ишледе ишлетиб, халларын аманнга таяндырыб, ала джиликлери юзюлюб ёлгендиле. Аны бла да къалмай, джангы чыгъаргъан дарманларын, аны кибик башха медицина экспериментлерин ол джесирледе сынагъандыла. Айтыргъа, джесирге тюшген адамлагъа адамны ангысы кёлтюрмез зорлукъну этгендиле гитлерчиле.

Статистика ачыкълагъаннга кёре, концлагерледе джесирлени саны 18 мелиуандан аслам болгъанды. Аланы бешден бири акъыл-балыкъ болмагъан сабийле. 11 мелиуан адамны дуниядан тюб этгендиле. Бютеу алыб къарагъанда 30 къралдан 20 мелиуандан аслам адам тюшгенди «ёлюмню тюрмесине», аны 12 мелиуаны башына бош болур кюннге дери джашамай къуруб кетгенди.

Бюгюнлюкде тарихчиле джазгъандан, Экинчи дуния къазауатны кёзюуюнде концлагерледе, геттолада, тюрмеледе Италияда 8000, Бельгияда 24000, Грецияда 65000, Австрияда 65000, Латвияда 80000, Францияда 83000, Трансильванияда 105000, Нидерландлада 106000, Буковинада 124000, Литвада 135000, Германияда 160000, Бессарабияда 200000, Венгрияда 200000, Чехословакияда 217000, Совет Союзда 1 мелиуан, Польшада 3 мелиуан адам ёлгенди.

Уллу Ата джурт къазауат адам улуну джашауунда бир заманда да болмагъанча алай уллу, къыйын къазауат болгъанды. Совет къралны толусу бла къурутургъа, халкъларын къырыргъа, къалгъан джамагъатын да кесине къул этерге – герман фашизм ачхан къазауатны баш мураты болгъанды. Уллу Ата джурт къазауатны юсюнден кёб джазылса да, ол бюгюнлюкде энтда кесине эс бёлдюргенлей турады. Джылла ёте баргъаныча, тёлюле да ауушуна барадыла. Алай болса да, адамла ол къазауатны юсюнден не къадар иги билирге излеб, хаман анга къайтханлай, аскер архивлени ачыб, тарихин тинтгенлей турадыла. Арт кёзюуде къазауатны чыгъаргъанланы терсликлерин башхалагъа кюрерге, Хорламны болдурууда Совет Союзну магъанасын тюшюрюрге излегенле да кёбден кёб чыгъа барадыла. Аны ючюн Уллу Ата джурт къазауатны юсюнден хаман джаза турургъа дурусду.

Къанлы гитлерчи фашистледен джуртну азатлау къаты урушлада бизни миллетни мингле бла уланлары, къызлары да, къолларына сауут алыб, ёрге тургъанлары хакъды. Ала кеслерини джигитликлерин кёргюзгендиле, Ата джуртха кертиликлерин танытхандыла.

Къуру бизни миллетни болуб къалмай, бютеу адам улуну тарихине джарыкъ джулдузла болуб киргендиле. Ала джерни юсюн фашист эминадан къутхаргъандыла. Уруннган халкъ, элчиле, интеллигенция, джанларын-къанларын артха салмай, хорламны джууукълашдырыр ючюн кюрешгендиле. Къолларындан келгенича, фронтну керекли затла бла баджарыб тургъандыла. Аны бла да къалмай, партизан къозгъалыула, джаугъа къаршчы кюрешни джашыртын бардыргъан къауумла, бёлекле хорламны келтирир ючюн уллу къыйын салгъандыла. Сёз ючюн, тарихчиле джазгъандан, 6200 партизан бёлекни (отряд) къурамына 1 мелиуан бла 300 мингден аслам совет адам киргенди, аны кибик джауну къолуна тюшген джерледе да (тылда) джаугъа къоранч сала, джашыртын (подпольные) 735 совет орган ишлегенди. 1941-чи джылны биринчи айларында, къазауатны эм къыйын кёзюуюнде тюз халкъдан къуралгъан аскерле, зытчыу аскер (народное ополчение) - эки мелиуандан аслам адам – бирден ёрге туруб, уллу инженер-къоруулау ишле бардыргъандыла. Былайда чертерге тыйыншлы бир зат барды, 1942-чи джыл къыркъар (август) айда Къарачай-Черкесияны тауларында онбеш партизан бёлек бла бирге дагъыда джергили джамагъатдан кёбле уруш этиб айланнгандыла. Аланы къурамларында 1200-ден аслам адам болгъанды. Ала, фашистле кеслерин бу джерлени иелерича джюрютген беш айны ичинде, 100-ден аслам кере джаугъа чабыуул этгендиле. Ала къоруулау ишле бла да кюрешгендиле. Ол кёзюуню ичинде партизанла джауну 1700 солдаты бла абычарын, 22 мешнасын, 11 танкасын кюйдюргендиле, 17 кёпюрню атылтыб джауну аскери ётелмезча этгендиле.

Барыбызгъа да белгилиди фашист Германияны Кавказны къолгъа джыйыугъа уллу магъана бергени. Ростовну къыбыла-кюнчыгъыш джанында совет аскерни къуршоулаб, аны артын этиб, ызы бла Шимал Кавказны алыргъа умут этгенди ол. Андан арысында да Кавказ тауланы эки джанындан да – кюнчыгъыш, кюнбатыш джанларындан – кириб, аны бла бирге шимал джанындан Ара Кавказны тау ёзенлерини ауушлары бла аууб, Тау Артына чыгъаргъа оноу бичиб тургъанды. Алайын къолгъа джыйгъандан сора СССР-ни тау арты республикаларыны чеклери бла тизилиб тургъан Турцияны 26 дивизиясы бла байламлы болургъа умуту болгъанды. Алай бла Кавказны нефть чыкъгъан джерлерин къолгъа джыйыу аны баш муратларыны бири болгъанды. Аны уа, къаушатыр ючюн, бизни аскерчилерибиз, тамам асланлача, сермешгендиле. Ала, Кавказны тау тёппелеринде эмда Къара тенгизни джагъаларында ачы уруш этиб, ахырында фашистлени алларын тыядыла. Бек уллу зорлукъну кеминде келгенди бизге, Кавказгъа, хорлам. Кавказ халкъланы азатлыкълары ючюн совет аскерлени он мингле бла саналгъан ёхтем аскерчиси джан бергенди. Ол хорламда Къарачай-Черкесияны кёб къызы бла джашыны да барды юлюшю. Андан сора да Сталинградны къоруулагъанлада да джюзле бла болгъандыла къарачай уланла. Аланы талайы орденле бла медаллагъа тыйыншлы да болгъандыла. Курск тогъайда баргъан урушну юсюнден да кёб кере джазылгъанды, алай болса да, ол урушда да джау 30 дивизиясын, 500 минг чакълы бир адамын, 3700-ден аслам учагъын, 1500 танкасын, 3 мингден аслам тобун тас этгенди. Анда хорлам совет аскерлеге Великие Луки шахардан башлаб, Къара тенгизге дери джерледе таукел алгъа барыргъа, къысха заманны ичинде Украинаны алыргъа, Днепр сууну уруб ётерге, стратегия джаны бла уллу магъаналары болгъан районла бла коммуникацияланы гитлерчиледен юзерге мадар бергенди. Аны бла да къалмай, немец фашист командованиени Тамань шахарда аскер бёлеги, Кърымны къолгъа джыйыб, бизни фронтубузну бетджанына эмда тылына къоркъуу салыб тургъанды. Ол джау бёлекни арты бла къаушатханы бизни аскерлеге алгъа таукел барыргъа да уллу себеблик этгенди. Курск тогъайда сермешде да уллу джигитлик танытханлары ючюн джюз мингден аслам адам орденле бла, медалла бла саугъаланнганды, аланы арасында 180 адамгъа да «Совет Союзну Джигити» деген ат аталгъанды.

Ата джуртну джаудан къоруулау аскерлени биринчи сафларында къарачайлыладан саулай юйдегилери бла фронтха кетгенле кёб болгъандыла. Сёз ючюн, Огъары Марадан Байтокъланы Асланны он джашы фронтха кетиб, аланы тёртюсю сау къайтханды юйюне. Аны кибик Джёгетей элден Батчаланы Зекерия джети джашын ашыргъанды къазауатха. Аланы бешиси уруш тюзледе Ата джурт ючюн джан бергенди. Къумуш элден Абайханланы Шогъайыбны тёрт джашындан джангызы къайтханды, ол да урушда сакъат болгъанды. Тёбен Тебердиден Алчакъланы Умарны тёрт джашы, Глоуланы Къоналийни да беш джашы къазауатдан къайтмай къалгъандыла. Айбазланы Хаджи-Мырзаны тёрт джашы, Аминланы Абдул-Къадырны беш джашы, Тамбийланы Мухамматны тёрт джашы, Байчораланы Абугалийни беш джашы, Бытдаланы Хаджи-Мырзаны сегиз джашы, Гербекланы Гюргокъаны алты джашы, Доюнланы Махаметни беш джашы, Лайпанланы Абдул-Керимни беш джашы, Джашаккуланы Махтийни алты джашы, Хасанланы Къазий-Мухамматны джети джашы, Блимгъотланы Джумалийни джети джашы... Бу тизимни ахыры узунду.

Къазауатны юсюнден джазылыр ючюн къалмагъанды, алай болса да энтда айтылыр, джазылыр затыны саны-санауу джокъду. Эсгериуню эмда бушууну кюнюнде хар бирибиз да къазауат джутхан ахлуларыбызны эсге тюшюребиз. Аланы хапарлары саулагъа, бютюн да бек ёсюб келген джаш тёлюге, керекди. Аллай адамланы джашаулары юлгюдю.

   БАТЧАЛАНЫ Фатима.