Никкол (июнь) айны 18-де Къарачай-Черкесияны Башчысы Темрезланы Рашид республиканы Халкъ Джыйылыуу (Парламенти) бла джамагъатына Чакъырыуун айтды. Башчы, озгъан джыл баджарылгъан ишлени эсеблеб, быйыл амалсыз къаралыргъа керекли джарсыуланы белгиледи.
Темрез улу, Эресей Федерацияны Федерал Джыйылыууну Федерация Советини членлерине, дин башчылагъа, джергили депутатлагъа, аны кибик Башчыны Чакъырыууна офлайн да, онлайн да тынгылагъан башха джердешлерибизге салам бериб, сёзюн башлады.
Ол эм алгъа СВО-гъа къошулгъан джердешлерибизге бюсюреу этди.
«Эресей Федерацияны Президенти РФ-ны Федерал Джыйылыууна Чакъырыуунда къралыбызны бютеу джамагъатына магъаналы ишлени белгилегенди.
Президент демография болумну игилендириу, саулукъ сакълау санагъатха ёсюм алдырыу, билим бериуню дараджасын ёсдюрюу, сабийле бла джаш адамланы ариу халиге юретиу, керекли усталаны хазырлау дегенча, магъаналы ишлеге эс бёлдюргенди.
Мен да эм алгъа ол ишлени къолгъа алыргъа кереклиге санайма, аны ючюн власть органла бусагъатда да, келир заманда да алагъа тыйыншлы эс бёлселе излейме.
Былайда СВО-гъа къошулгъан джашларыбызны кёргенимде, айтмай къоялмайма, атыбыз, тукъумуз бирча болгъан джаш Эресей Федерацияны Гимнин джырлагъанын кёргенимде бек джаратхан эдим.
Бюгюнлюкде биз Эресей кеси башына оноулу эркин кърал болгъанын къорууларгъа, къоркъуусузлугъун бегитирге, къуру Донбассда болуб къалмай, РФ-ны бирси джангы регионларында джашагъанланы да джакъларгъа, миллетчилеге къаршчы кюрешни сауут-саба бла бардырыргъа керек кёзюуде джашайбыз.
Бу кёзюуде бизни барыбызны да нюзюрюбюз бирди – Кюнбатышда Эресейге къаршчы биригиб, Украинаны юсю бла бизни къралыбызны онгун алыргъа излеген къралланы барын бирден хорлау.
Ол нюзюрюбюзге джетер ючюн бардырылгъан аскер къаугъагъа КъЧР-ни адамлары былай башланнганлай огъуна къошулгъандыла. Ала, къуллукъ борчларын мийик дараджада толтура, уллу джигитликле этедиле, Ата джуртубузгъа сюймекликлерин, кертиликлерин танытадыла. Джигит уланларыбыздан бир талайы кърал саугъалагъа ие да болгъанды. Аскерчилерибизни бир къаууму былайдады да, мен алагъа разылыгъымы билдиреме. Биз аланы хар бири бла да ёхтемленебиз! Президентибиз айтханча, ала бары да бизге джигитледиле!
Ата джуртубуз ючюн джанларын берген уланларыбыгъа да эт-джен адамлары бла бирге уллу бушуу этебиз. Аланы разылыкъ бла эсгергенлей турлукъбуз», - деб, Темрез улу, Украинада бардырыла тургъан аскер къаугъада ауушхан джердешлерибизни эсгере, джыйылгъанланы бир такъыйкъаны шош болургъа чакъырды.
Ызы бла Рашид Бориспиевич Къарачай-Черкесияны социал-экономика болумун ёсдюрюр мурат бла 2023-чю джыл баджарылгъан ишлени юслеринден айтды.
Темрез улу, этилген ишлени эсеблегенден сора, мындан ары Эресей Федерацияны Президенти Владимир Путин кесини Чакъырыуунда белгилеген миллет проектлени тамалында кёб иш этилирге кереклисин чертиб, аланы хар бирин толтуруугъа къайсы кърал орган джууаблы боллугъун айтды.
Башчы арт 5 джылны ичинде республикада джашагъан адамланы джашау турмушларын игилендириуге аталыб кёб иш этилгенин, ала социал-экономиканы ёсдюрюрге да себеб болгъанларын чертди.
Ол ёсюмден да бек бу къыйын кёзюуде джердешлерибизни бирикгенлерине, Ата джуртубузгъа кертилик танытханларына къууаннганын айтды.
«Аскерчилерибизге туугъан джуртларындан кёл берилгени бир да игиди. Алагъа болушлукъ этебиз деб, джамагъат да бирикгенди. Быллай къыйын кёзюуде аскерчилеге билек болгъан хар адамгъа да бюсюреу этеме.
Аскер къаугъа башланнган кюнледен тебреб, аскерчилерибизге, аланы юйдегилерине болушханлай турабыз. Бюгюнлюкде республиканы Правительствосу бла Бирикген штабыны баш джумушу олду.
2023-чю джылны ахыр сюреминде аскерчилеге, аланы юйдегилерине кёлтюргючлюкге талай мадар къуралгъанды. Бюгюнлюкде аланы не тюрлю джумушларына да къаралады.
Аскер къаугъагъа болушлукъ этиу бла байламлы хар башламчылыгъымы да толтурургъа разы болгъан депутатлагъа да бек разыма.
Аскерчиле бла аланы юйдегилеринден 15 минг заявка болгъанды да, аланы толтурургъа 630 мелиуан сом джоюлгъанды.
Башха мадарлагъа къошакъгъа быйыл аскерчилени инджиулерине себеблик этерик реабилитация программаланы хайырландырыб тебрегенбиз.
Ол джаны бла не тюрлю джумушну да «Защитники Отечества» деген кърал фондну бизни регионда бёлюмю баджарады.
Ол ишлегенли бир джыл болады да, аны къуллукъчулары 2520 джумушну этерге джетишгендиле. Алагъа да разыма.
Граждан борчларын толтура, кесаматны тамалында аскер къуллукъ этерге кёлленнген джердешлерибиз да тирилик танытханларын чертерге излейме. Алагъа да кърал бир кереге берген 195 минг сомгъа регионал дараджада 1 мелиуан 305 минг сом къошакъ этиб, кесамат бегитген адамгъа 1,5 мелиуан сом берилирча этгенбиз.
Эресей Федерацияны Президентини Указыны тамалында къралыбызны джангы районларында, айырыб бизге аманат этилген Старобельский муниципал округда, социал, коммунал инфраструктураланы джарашдырыргъа да къарайбыз. Аны тышында республикада Белгород областдан къачхынчыланы таб болумда юйретиб кюрешебиз.
Луганск Халкъ Республикадан сабийлени республикабызны курортларында солутханлай турабыз. Палестинадан къачханлагъа да болушабыз.
Мындан ары да Ата джуртубузну, адамларыбызны къоруулай, келир заманыбызны джарыкъ болуруна аталгъан ишлени биригиб этерге керекбиз», - деди Темрезланы Рашид.
Ызы бла Башчы хар санагъатны айыныууну юсюнден айтды.
ЭКОНОМИКА
2023-чю джылны эсеблерине кёре, бютеулей да 132 миллиард сом багъасы продукция чыгъарылгъанды. Ол ётген джыл чыгъарылгъан продукцияны багъасындан эсе 6,6 миллиард сомгъа кёбдю.
Андан тышына 100 миллиард сом багъасы товар ашырылгъанды. Ол кёргюзюм да 2022-чи джылдан эсе 16 миллиард сомгъа асламды.
Экономика санагъатда ишлегенлени саны 7 процентге ёсгенди. Аланы орта айлыкълары да 40388 сом болгъанды. 2022-чи джыл а ала орта тергеу бла бир айгъа 34700 сом ала эдиле.
Экономиканы айныуу бюджетде дженгил кёрюнеди. Былтыр бюджетге 40 миллиард сом тюшгенди. Ол ачханы 62 проценти социал магъаналы джумушлагъа джоюлгъанды. 12 муниципалитетде джашагъан адамланы джашау турмушларын игилендириуге джоралаб да алдан белгиленнгеннге къошакъгъа 147 мелиуан сом берилгенди.
2023-чю джыл миллет проектлени толтурургъа 6,5 миллиард сом джоюлгъанды. Баш капиталгъа 29,8 миллиард сом инвестиция этилгенди.
Арт кёзюуде гитче, орта бизнес бла кюрешгенле да танг кесекге кёб болгъандыла. Гарантия берген регионал фонд ышаннгылы болгъанларына шагъатлыкъ этиб, ала кредитге 1,8 миллиард сомну алгъандыла.
Гитче, орта бизнес бла кюрешгенле бютеу экономиканы ёсюмюне уллу юлюш къошханлары себебли, Башчы алагъа энтда да таблыкъла къураргъа, кёлтюргючлюк этерге кереклисин чертгенди. Ол джумушха джууаблы Правительствону этгенди.
Темрез улу чертгенден, Эресейни Президенти регионланы бюджет кредитле бла байламлы борчларын кечерге дегени да экономикабызны айнытыргъа джарарыкъды. 2 миллиард сомдан аслам ачха бюджет кредитге тёленир орнуна ЖКХ-ны джангыртыргъа, джангы инвестицион проектле толтуруллукъ джерледе инфраструктура объектле хазырларгъа, миллет нюзюрле бл байламлы башха джумушланы баджарыргъа джоюллукъду.
Президент Эресейни Правительствосу бла толтуруучу властны субъектледе органларына 2030-чу джылгъа дери бизни къралыбыз бютеулей продукция чыгъаргъаны бла 4 алчы къралны бири болурча этерге борч салгъанды.
Башчы айтхандан, бизни регион да ол борчну толтуруугъа юлюш къошаргъа керекди. Промышленность производствону ёсдюрюуге, туризм санагъатны ёсер хыйсабын толу хайырландырыугъа, бусагъатдагъы инновацион технологияланы кючлери бла эл мюлкню айнытыугъа эс бёлюнсе, ол ишде бет джарыкълы боллукъбуз.
Промышленность
Урунур хыйсабы болгъан джердешлерибизни 17 проценти бу санагъатда ишлейди. Ала, санкцияла салыннганларын да сан этмей, производствону ёсдюргендиле.
2023-чю джыл промышленностда джукъ чыгъарыуну индекси 112 процент болгъанды. Буруннгу джылгъа кёре 12 процентге ёсгенди. Бу кёргюзюм бла биз ШКФО-да алчыбыз, Эресей Федерацияда да алчы 10 регионну тизимине киребиз.
2023-чю джыл Промышленностну ёсдюрюуню джылы деб баямланнганы бла байламлы бизни регионда къурулуш материалла чыгъарыу, гидроэнергетика, къумач согъуу дегенча ишлени этген 6 производство ачылгъанды, 500 джангы иш орун къуралгъанды. Ала, тышындан келтирилиучю затланы мында чыгъарыб, джамагъатны джукъ керекли этмегендиле.
Къуру 2023-чю джылны ичинде промышленностну баш капиталына 24 миллиард сом инвестиция этилгенди. Ол бизни регионубузгъа бек уллу кёргюзюмдю.
Быйыл да ол санагъатда 2 миллиард сомдан аслам багъасы 4 проект толтурула турады. Ала толтурулуб бошалсала энтда да 600 иги иш орун ачыллыкъды.
Эл мюлк
Башчы эл мюлкню регионнга уллу ёсюм алдырлыкъ санагъатланы бирине санагъанын чертгенди.
Бу санагъатда озгъан джыл чыгъарылгъан бютеу продукцияны багъасы орта тергеу бла 43,6 миллиард сом болгъанды. Арт 5 джылны ичинде ол 1,5 кереге ёсгенди.
2023-чю джыл эл мюлкню ёсюмюне 1 миллиард сомдан аслам джоюлгъанды. Ол санагъатда 700 мюлкге кёлтюргючлюк этилгенди.
Былтыр бизни республикада, арт 5 джылны ичинде болмагъанча, уллу битим джыйылгъанды.
Къойла ёсдюрюу бла да къралны 5 алчысыны тизимине киргенбиз. Арт кёзюуде къой эт алыргъа излегенлени саны да кёбден кёб бола барады. Излегенлени барын да къой эт бла баджарыр ючюн, бизни регионда уллу инвестицион проект толтурулгъанды. Аны тамалында «Дамате» компанияны этден хар не этген заводунда 500 иш орун ачылгъанды. Бу джылны ахырына анда энтда да 100 иш орун боллукъду.
Кёгет терекле ёсдюрюлген бачхала да джыл сайын 3 кереге кёб болуб барадыла. 2030-чу джылгъа дери аланы бютеулей джерлерин 3000 гектаргъа джетдирир мурат барды.
Терек бачхаланы ёсдюрюу бла байламлы федерал программала бла бирге регионал программала да толтуруладыла. Былтыр регионал программаланы тамалларында 90 энчи мюлкде терек бачхала къураргъа субсидияла берилгендиле.
Башчы айтхандан, ол иш мындан ары да бардырыллыкъды. Правительство, терек бачхала ёсдюрген кооперативле бла уллу компанияланы байламлы этиб, джыйылгъан битим зыраф болмазча мадарла къурарыкъды.
Эл мюлкню ёсюмю элледе джашагъанланы джашауларын игилендириу бла байламлыды. Аны ючюн бизни республикада «Комплексное развитие сельских территорий» деген программаны толтуруугъа уллу эс бёлюнеди.
2023-чю джыл, эл школланы, больницаланы джангыртыу, эллени газ эмда суу бла баджарыу дегенча, программада белгиленнген ишлени тындырыргъа 1 миллиард сомдан артыкъ ачха джоюлгъанды. Аллай джумушла энтда да этиле барлыкъдыла.
Туризм
Туризмни кючю бла регионубузгъа ёсюм алдырыр хыйсабыбыз уллуду.
Арт кёзюуде бизни республиканы ариу джерлеринде солургъа келгенлени саны джылдан джылгъа 15-20 процентге ёсе барады. Къуру былтыр огъуна бизни республиканы курортларында 2 мелиуан 100 минг къонакъ солугъанды. Аланы кёбюсю «Доммай» бла «Архыз» курортланы сайлайды. Ол курортлада туристлеге не тюрлю таблыкъ да къуралады.
«Джолоучулукъларын табыракъ этсек, къонакъланы саны андан да кёб боллукъду. Эресей Федерацияны Президентини излеми бла Зеленчук районда аэропорт ишлерге оноу этилгенди. Келир джылдан аны къурулушу башланныкъды. Хар ишибиз да биз мурат этгенча баджарыла барса, 2028-чи джылгъа аэропорт ишлениб бошаллыкъды.
Керекли объектлени ишлегенибизден сора да къонакъбайлыгъыбызны да кёргюзе билирге кереклибизни эсге алыгъыз», - дегенди Башчы.
Туризм санагъатны айнытыу бла байламлы Темрез улу республиканы Правительствосуна турист джолла, объектле тюшюрюлген портал къураргъа, Доммайда кёбчюлюк хайырланнган джерлени айбат этиуге джууаблы компания къураргъа, «РЖД» ОАО бла къонакъла аслам келиучю кёзюуледе турист поездле джюрютюуню юсюнден келиширге борч салгъанды. Башчы «Жемчужина Кавказа» деген поездни да таймаздан джюрюрюн излегенин айтханды.
Иш бла баджарыу
Беш, он джылны мындан алгъа Шимал Кавказда ишсизлени саны бир да кёб эди. Бюгюнлюкде болум аман тюлдю. Арт 3 джылны ичинде бизни республикада 3 минг иш орун ачылгъанды. Аны себебинден ишсизлени саны танг кесекге азайгъанды.
Аны бла бирге экономика санагъатда ишлегенлени саны, 13 мингнге ёсюб, 211 мингнге джетгенди.
2023-чю джыл 5600 джердешибиз социал кесамат этгендиле, быйыл да алай этгенлени саны 2000-ден атлагъанды.
Башчыны излеми бла ол ишлеге мындан ары да эс бёлюннюкдю.
Республиканы Правительствосу, ишсизлени иш бла баджарыугъа аталыб, 2030-чу джылгъа дери толтуруллукъ программа къурарыкъды.
Къурулуш
Арт кёзюуде бир талай спорт, маданият объект, саулукъ сакълау, билим бериу учреждение ишленнгенди. Социал магъаналы объектлени къурулушлары бусагъатда да бардырыладыла. Къурулуш ишлени тамамлы бардырыугъа джууаблы кърал къуллукъчула кеслери къарайдыла.
Башчы Чакъырыуунда чертгеннге кёре, былтыр 200 мекям джангыртылгъанды.
2023-чю джылны эсеблерине кёре, юй ишлеу бла бизни регион къралны 15 алчысыны бириди. Ишленнген юйледен хар адам башына квадрат метр джетгени бла уа 5 алчы регионну тизимине киргенди.
Озгъан джылны иги кёргюзюмле бла тамамласакъ да, Темрез улу айтхандан, быйылгъы план да алай уллуду.
Ол планны толтурууну юсюнден айта келиб, КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид: «Федерал бюджетден берилген ачхагъа кёб мекям ишлетебиз. Мурат Олегович, къурулуш ишлени бардырыугъа джууаблылыкъны ал, аланы деменгили, тамамлы, белгиленнген болджалгъа тамамлатыр джанындан бол», - деб, КъЧР-ни Правительствосуну Председателине къурулуш ишлеге айырыб эс бёлюрге борч салгъанды.
Табигъат газ бла баджарыу
Бюгюнлюкде газ бла республиканы 84,3 проценти баджарылгъанды. 10 джыл мындан алгъа ол кёргюзюм 60 процент эди.
2026-чы джылгъа дери табигъат газ бла республиканы бютеу эллерин да баджарыр мурат барды.
Республиканы Башчысы кесини Чакъырыуунда джамагъатны социал халда газ бла баджарыуну юсюнден да айтханды. Темрез улу ол иш бла байламлы адамлагъа къагъытларын джарашдырыргъа муниципал къуралышланы башчылары болушсала излегенин айтханды.
Электрокъууат бла баджарыу
Республикада джангы объектле ишлениб баргъанлары бла байламлы ток да асламыракъ керек болуб барады.
2023-чю джылны ахырына чыгъарылгъан эсеблеге кёре, джамагъатны ток бла баджаргъан объектледе бардырылгъан ремонт ишлеге 200 мелиуан сом джоюлгъанды.
Электрокъууат бла баджарыуну юсюнден айта келиб, Темрез улу: «Адамланы ток бла баджаргъан объектле деменгилиле болургъа керекдиле. Джангы объектле керек болуб, ашыгъыш ишленмей, алдан хазыр этилселе иги боллукъду», - дегенди.
Экология
«Къарачай-Черкес Республика экология джаны бла не заманда да алчыланы бириди. Алай болса да, хауа болумну тазалай сакъларгъа джораланнган ишлени тохтаусуз бардырыргъа керекди. Бардыргъан да этебиз. Озгъан джыллада экологияны сакълар мурат бла бек ауур ишле этилгендиле.
Сёзден, былтыр 134 гектар джерде чегетле джангыртылгъандыла. Быйыл а андан да кёб джерде джукъаргъан чегетледе джаш терекле орнатылгъандыла.
Чегетлени отдан сакълар мадарла да этилгенлей турадыла.
Сууланы джагъалары бегитиледиле, ызлары ариуланадыла.
Хауа болум игилей турур ючюн, быллай ишле этилгенлей турлукъдула. Аны тышында заранлы затланы, хылымылы багушну иш этиб къуралмагъан джерледен башхаракъ атдырмазгъа кереклисине эс бёлюгюз.
Экологияны хакъындан ESG-ни джангы излемлерин бузмазгъа керекди», - дегенди Темрез улу.
Джолла
Джылдан джылгъа республикада, къралыбызда да транспортну саны 18-20 процентге ёсюб барады. Аны себебли адамла джолда къоркъуусуз джюрюрча мадарла къураугъа уллу эс бёлюнеди.
Республиканы джол мюлкюн айнытыр ючюн хайырландырылгъан мадарланы бири энчи казначей кредитди. Аны болушлугъу бла турист-рекреация джерлеге элтген «Нарсана – Къарачай шахар», «Псемен – Пхия» джолланы ремонтлары белгиленнген болджалдан алгъа башланнгандыла.
2023-чю джыл джолланы тыйыншлысыча джарашдырыргъа деб Республиканы джол фондундан 450 мелиуан сом багъасы субсидия берилирча муниципал районла, шахар округла бла кесамат этилген эди. Быйыл субсидияны ёлчеми 640 мелиуан сомгъа дери ёсдюрюлгенди.
Республиканы Башчысы айтхандан, джолда джюрюуню къоркъуусузлугъуну юсюнден КъЧР-ни ич ишлерини министри бла сёлешиннгенлей турады. Джолда джюрюуню къоркъуусузлугъу сакъланыр ючюн джоллада камераланы санын кёбейтирге кереклисин да чертди Темрезланы Рашид.
Джолланы игилендириу бла байламлы ишле мындан ары да бардырыллыкъдыла. Келир джыл Черкесск шахарны тышы бла баргъан джолну (объездной) къурулушу башланныкъды, Пхиягъа дери баргъан джолну къурулушу да мындан ары бардырыллыкъды.
Транспорт
Регионну джамагъат транспорт бла баджарыу да баш ишлени бириди. Ол джаны бла кёб джумуш этилгенди. Казначей кредитлеге (200 мелиуан сомгъа) Черкесскеде джюрюрге 20 джангы автобус алыннганды. Республиканы башха шахарлары бла районларында да джамагъат транспортну ауушдурургъа тыйыншлыды. 2030-чу джылгъа дери муниципал транспорт толу джангыртыллыкъды.
Цифра экономика
Цифра технологияла дженгил сингдирилирча 2023-чю джыл кёб иш баджарылгъанды – информацион инфраструктура къуралгъанды, кърал джумушла электрон халда этилирча мадарла хайырландырыладыла.
2025-чи джылдан экономикада, башха санагъатлада да джалгъан ангы (искусственный интеллект) сингдирилиб тебрерикди.
Республиканы Башчысы Темрезланы Рашид айтхандан, кёб болмай ол РФ-ны цифра ёсюмюню, связь бла кёбчюлюк коммуникацияланы хакъындан министри Максут Шадаев бла тюбешиб, Эресейни Илмула академиясыны Тёбен Архызда орналгъан Астрофизика обсерваториясында къыркъаууз (сентябрь) айда «Астроссия» деген халкъла арасы форумну къураргъа келишгенди. Форумну къурау бла байламлы Темрезланы Рашид КъЧР-ни Цифра ёсюмюню министерствосуна борч салгъанды.
Демография
«Демография» деген миллет проектни баш мураты 2030-чу джылгъа дери адамла орта тергеу бла 78 джылгъа дери джашарча этиудю. Бюгюнлюкде республикада адамла орта тергеу 76,5 джыл джашайдыла. Ол кёргюзюм бла Къарачай-Черкесия къралыбызда 7-чи орунну алады.
«Демография» деген миллет проект бла байламлы этилген ишле регионда ёлюмню дараджасын 36 процентге азайтыр мадар бергендиле. Бюгюнлюкде республикада джашагъанланы саны да ёсгенди.
Социал джакълыкъ
Бюгюнлюкде регионда 30-дан артыкъ социал болушлукъ мадар баджарылады. 2019-чу джылдан башлаб социал болушлукъгъа деб бёлюннген ачханы ёлчеми 30 процентге ёсгенди, бюгюнлюкде ол 4,1 миллиард сомду.
Озгъан джыл ючюнчю сабийге бир кере берилген ачханы ёлчеми 35 минг сомдан 50 минг сомгъа дери ёсдюрюлгенди. Тёртюнчю, андар сора туугъан сабийге берилген регионал Ана капиталны ёлчеми да 105 минг сомдан 150 минг сом этилгенди.
Республиканы Башчысы айтханнга кёре, регионал Ана капитал тёртюнчю сабийге болмай, ючюнчю сабий туугъанлай берилсе тыйыншлыды. Алай этерге деб, Темрезланы Рашид республиканы Парламентине, Правительствосуна да борч салгъанды.
Экинчи сабий тууса, анга бир кереге 25 минг сом бериледи. Ол болушлукъ бла 2023-чю джыл 1080 юйдеги хайырланнганды.
2024-чю джылны РФ-ны Президенти Владимир Путин Юйдегини джылы этиб баямлагъанды. Аны себебли Темрезланы Рашид регионда талай къошакъ болушлукъ мадарны белгилегенди:
- сегиз, андан кёб сабий ёсдюрген юйдегилеге фатар болумларын игилендирирге бир ызгъа 1 мелиуан сом берилликди. Мындан ары ол ачха сегизинчи сабий къошулгъан хар юйдегиге тёлениб барлыкъды;
- алты, андан кёб сабийлери болгъан юйдегилеге къыркъаууз (сентябрь) айны 1-не школ эмда спорт кийимле алыргъа хар сабийге 10-шар минг сом берилликди.
Республикада джыл сайын «Материнская слава» деген хурмет белги бла беш, андан кёб сабий ёсдюрген анала саугъаланадыла. Ананы кюнюне аталгъан къууанч джыйылыуда ол саугъа аналаны барына да берилликди. 2025-чи джыл башил (январь) айны 1-ден ол саугъагъа тыйыншлы болгъанлагъа берилген ачханы ёлчеми эки къатха ёсерикди – хар сабий башына 3 минг сомдан 6 минг сомгъа дери.
Республикада къартланы, ветеранланы джашау болумларын игилендириу бла байламлы кёб иш этиледи.
Президентни аманаты бла «Семья» деген миллет проект толтурулуб тебрерикди. Адамланы хайырларын ёсдюрюу джанына да эс бёлюннюкдю. СВО-гъа къошулгъанлагъа, аланы юйдегилерине джораланнган социал болушлукъ табдырыу, аланы иш къоллу этиу да баш ишледиле.
Саулукъ сакълау
«Демография», «Здравоохранение» деген миллет проектлени тамалында саулукъ сакълау санагъатда 9 регионал проект толтурулады. «Модернизация первичного звена здравоохранения» деген проект да аланы бириди.
Озгъан джыл миллет проектлени тамалында 500 медицина керек, элледе медицина учреждениелеге биринчи медицина болушлукъ табдырыргъа джараулу 19 машина сатылыб алыннганды.
Къарачай-Черкесияда 20 медицина объект ишленнгенди эмда реконструкция этилгенди. Сабийлени саулукъларын сакълау системаны айнытыу, заманны излемине келишген инфраструктура къурау да баш ишледиле. 2023-чю джыл сабий больницаны реабилитация бёлюмюне 47 тюрлю медицина керек алыннганды. Алай бла, ауругъан сабийлеге медицина болушлукъ тыйыншлысыча этиледи.
Черкесск шахарда сабий поликлиникагъа да тамамлы ремонт этилиб башланныкъды.
Быйыл арттотур (апрель) айда Республикан сабий больницада аз тюбеген къыйын (орфанный) аурууланы аралыгъы ачылгъанды. Регионал эндокринология аралыкъ да къуралгъанды.
2023-чю джыл «Терк болушлукъ» машиналаны паркына да 22 джангы транспорт къошулгъанды.
Озгъан джылдан башлаб, республиканы медицина учреждениелерини бары да бир цифра платформагъа кёчгендиле, аны себебинден ала бир-бирлерине ауругъанланы юсюнден информация джиберирге боллукъдула. Врачха электрон халда джазылыу, электрон рецепт, электрон карта дегенча таблыкъла да къуралгъандыла. Алай бла, КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид республиканы Правительствосуна, Саулукъ сакълау эмда Цифра ёсюмюню министерстволарына быйылны аягъына дери саулукъ сакълау учреждениеледе джалгъан ангыны (искусственный интеллект) сингдирирге борч салгъанды.
«Земский доктор» программагъа кёре элледе медицина учреждениеледе ишлерге 20 врач ашырылгъанды. Ол программагъа къошулгъанлагъа федерал дараджада берилген 1 мелиуан сомгъа регионал дараджада 100 минг сом да къошулады.
РФ-ны Президенти медицина болушлукъ табдырыуну дараджасын игилендириу бла байламлы салгъан борчланы тамалында КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид да талай буйрукъ берди:
- республикада алчы технологиялы медицина болушлукъ табдырыуну андан ары бардырыргъа, ол джаны бла белгиленнген медицина джумушланы баджарыргъа;
- сабийлени, уллуланы араларында профосмотрла, диспансеризацияла бардырыргъа;
- Черкесскеде Багъыу-реабилитацион аралыкъда аскер къаугъаны ветеранларына эмда республикада джашагъанлагъа реабилитация этерге джораланнган джангы корпусну къурулушун башларгъа;
- СВО-гъа къошулгъанлагъа республиканы медицина учреждениелеринде тыйыншлы медицина болушлукъ табдырылырча «Защитники Отечества» регионал фонд бла къысха байламлылыкъ джюрютюрге.
Билим бериу
Быйыл «Образование» деген миллет проектни толтуруу тамамланады. 2025-чи джыл аны орнуна башха проектле толтуруллукъдула. Миллет проект толтурулгъан алты джылны ичинде окъуу учреждениелени инфраструктураларын, мюлк-техника байлыкъларын джангыртхан бла къалмай, фахмулу сабийлеге таблыкъла да къуралгъандыла.
Регионда джангу окъуу учреждениеле ишлеу, алагъа ремонт этиу баш ишлеге саналадыла. Джангы окъуу джылгъа Ючкекенде 1000-нге джууукъ орну болгъан джангы школ ачыллыкъды. Аны бла бирге быйыл Адыге-Хаблде, Хабезде, Къарданикде, Черкесскеде 4 школну къурулушу тамамланныкъды.
Къралны Президентини буйругъу бла школлагъа тамамлы ремонт этиу бла байламлы программа да толтурулады. Бюгюнлюкде 47 школгъа ремонт этилгенди, быйыл 15 школну ремонту да башланнганды.
Республикада сабий садлагъа джюрюрге кёзюу сакълау да къоратылгъанды. Алай болса да, сабий садланы кёбюсю эртде ишленнгендиле, алагъа ремонт керекди. Быйыл республикан бюджетни ачхасына 12 сабий садха ремонт этилиб башланныкъды. Сабий садлагъа ремонт этиу бла байламлы программаны РФ-ны Президенти Владимир Путин да джакълагъанды.
Республиканы школларына 2023-чю джыл 15 джангы автобус берилгенди.
Сёзсюз да, республиканы школларына джаш устазла керекдиле. Ол иш да Президент салгъан борчланы арасында баш орунну алады.
Сёз ючюн, «Профессионалитет» деген проект толтурулады. Аны баш мураты окъууларын бошагъанланы ишге салыуду. Бизни республика ол проектге 2024-чю джыл къошулгъанды. Школлада да усталыкъ сайлауну хакъындан дерсле болургъа керекдиле.
Республиканы Башчысы регионда билим санагъатха ёсюм алдырыу бла байламлы талай буйрукъ бергенди:
- тамамлы ремонт этилирге керекли сабий садланы тизимин белгилерге;
- 2030-чу джылгъа дери билим бериу системаны айнытыуну хакъындан регионал программа къураргъа;
- Къарачай-Черкесияны миллетлерини тиллерин ёсдюрюрге джораланнган регионал программа джарашдырыргъа.
Спорт
Бюгюнлюкде Къарачай-Черкесияда джашагъанланы кёбюсю саулукълу джашау бардырадыла.
2011-чи джыл физкультура, спорт бла республикада джашагъанланы 11,8 проценти кюрешген эсе, бюгюнлюкде ол кёргюзюм 57 процентге джетгенди.
Республиканы хар район аралыгъында, уллу эллеринде да физкультура-саулукъ сакълау комплексле ишленнгендиле.
Къарачай-Черкесияны спортчулары да, тюрлю-тюрлю эришиулеге къошулуб, атларын махтау бла айтдыргъанлай турадыла. «Нарт» футбол клуб да биринчи кере 20 джылны ичинде экинчи лигагъа чыкъгъанды.
Озгъан джыл юретиучюлени, артыкъ да бек элледе ишлегенлени, айлыкъларына къошаргъа оноу этилгенди. Ол иш мындан ары да бардырыллыкъды. КъЧР-ни Физкультура бла спорт эмда Окъуу бла илму министерстволары «ГТО» программаны толтуруу бла да кюрешедиле.
Маданият
2023-чю джыл регионда джарыкълыкъ ишлеге 3,5 мелиуандан аслам адам къошулгъанды. Бизни суратлау коллективле, джырчыла «Россия» деген халкъла арасы кёрмючде-форумда Къарачай-Черкесияны мийик дараджада кёргюзгендиле.
Темрезланы Рашид Черкесскеде драмтеатрны реконструкциясыны юсюнден да айтханды. РФ-ны Президенти Владимир Путин 2024-чю джыл драмтеатрны реконструкциясын башлауну хакъындан РФ-ны Правительствосуна борч салгъанды. Аны себебли быйыл драмтеатрны мекямына реконструкция этилиб башланныкъды.
КъЧР-ни Башчысы чертгеннге кёре, маданият объектлени барысы да «Пушкинская карта» деген программагъа къошулургъа керекдиле.
2025-чи джыл РФ-ны Президентини Указына кёре, Черкесск шахарны 200-джыллыгъы белгиленникди. Аны бла байламлы къурау комитет да ишин башлагъанды. Юбилей бла байламлы этиллик ишлени белгилерге кереклисин да айтды Темрезланы Рашид.
Келир джыл Уллу Хорламны 80-джыллыгъы да белгиленникди. Ол байрамны да мийик дараджада къураргъа керекди. КъЧР-ни Башчысы айтхандан, Уллу Ата джурт къазауатны ветеранларыны юйлерине да ремонт этерге тыйыншлыды.
Джаш тёлю
политика
2024-чю джыл бизни республикада Джаш тёлюню джылы деб баямланнганды. Эки джылны бир-бири ызындан бизни регион джаш тёлю политиканы тыйыншлысыча бардыргъаны бла алчыланы тизимдеди. 2023-чю джыл Джаш тёлю ишлени хакъындан федерал агентство Къарачай-Черкесияны «Прорыв года России» деген номинацияда белгилегенди.
2023-чю джыл, джаш тёлю къошулуб, 300 джыйылыу бардырылгъанды, магъаналы проектле толтурулгъандыла.
Аны бла да къалмай, джаш тёлю политиканы тамалында республикада джаш юйдегилеге болушлукъ этиуге аталгъан кърал программа толтурулады. Озгъан джыл 170 юйдегиге фатар болумларын игилендирирге сертификатла берилгендиле. Быйыл аллай болушлукъ 110 юйдегиге этилликди.
2022-чи джыл Черкесскеде джаш тёлю хунерликни инновацион аралыгъы ишленнген эди. Темрезланы Рашид айтхандан, аллай аралыкъла муниципалитетлени хар биринде да ишленирге керекдиле.
КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид Чакъырыууну ахырында республикагъа ёсюм алдырыргъа юлюшлерин къошханлагъа – министерстволаны къуллукъчуларына, депутатлагъа, шахарла бла районланы башчыларына, джорукъ сакълагъан органлагъа, дин къуллукъчулагъа, республикада джашагъанланы барысына да – джюрек разылыгъын билдирди.
«Республиканы социал-экономика ёсюмю, сёзсюз да, джамагъат-политика болумну тынчлыгъы, миллетле арасы джарашыулукъ бла байламлыды. Джорукъ сакълагъан органла бла да къысха байламлылыкъда ишлеб, республикада джашагъанланы къоркъуусузлукълары сакъланырча, экстремизм, терроризм дегенча аманлыкъ ишле болмазча мадарла этиб кюрешебиз, коррупциягъа къаршчы кюреш бардырабыз…
Къарачай-Черкесияны миллетлери бир-бирлери бла шохлукъда, бирикмекликде джашайдыла. Аны ючюн аланы хар бирине бюсюреу этеме. Республикагъа не джаны бла да болушлукъ этиб тургъанлары ючюн, РФ-ны Президенти Владимир Путиннге, РФ-ны Правительствосуна да джюрек разылыгъымы билдиреме. Мындан ары да республикабызгъа ёсюм алдырыу ишлени баджарыу бла тири кюреширикбиз», - деди Темрезланы Рашид.
Байрамкъулланы Зульфия бла Салпагъарланы Умар.
