Эркишими, тиширыуму болады, юйдеги къурамай, джашлыгъында келир заманыны сагъышын этмей, къуру кесини къайгъысын кёре, кюнлерин къууанчлы ашыра турургъа боллукъду.

Алай а, дунияда ёмюрлюк зат джокъду: джаны болгъан дуниягъа джаратылгъаныча, эртде-кеч болса да, андан кетерге керекди. «Ёлмесенг да, къартмы болмазса» деб бир айтыу барды да, адамла къой эсенг, табигъатда джанлары болмагъанла да чачыладыла, къуруйдула.
Адам улуну джашауу ёмюрлюк болса да, адамны джашауу алай узун тюлдю. Насыбы тутса, къысха джашауунда юйдеги къурар, юй ишлер, сабийлерин ёсдюрюб, тюз джолгъа салыр. Ёлюб кетсе, кесини орнун алагъа къояр. Ала да, аныча, юйдегили болуб, аны тукъумун къурутмазла. Атагъа уа тукъумун сакълауну уллу магъанасы барды. Джангы юйленнген джаш адамлагъа алгъыш этселе: «Биринчи балагъыз таракъчы, экинчигиз таякъчы болсун» деучендиле. Тюзю, эркиши алай айтсала ушатхан да этмейди. Биринчи баласы джашчыкъ болурун излеученди. Нек десегиз, эркишини, юйдегини аллында уллу борчу болгъан бла къалмай, ауур, джууаблы борчу да барды. Ол, кече-кюн демей, ишлеб, юйдегисин инджитмезге кюрешеди. Инджитмез ючюн а анга болушлукъ эте турурча адам да керек болуучанды. Анга болушлукъ а ёсюб келе тургъан джашчыгъы этерикди.
Не саулукълу адам да кюнлени биринде ауругъан да этиученди, джашай барса, къарт да болады, ма аллай къыйын кюнлеринде ким болушурукъду анга? Къуру сабийлеридиле анга болушурукъла. Керти дуниягъа кетсе да, аладыла аны сал агъачындан тутуб, къабырлагъа элтирикле. Аладыла аны къабырына къарарыкъла да. Алай бла, бизни ата-бабаларыбыз да, юйдеги къураугъа уллу эс бёлюб тургъандыла. Бусагъатда да алайды.
Юйдеги къурау артыкъ да аз санлы миллетлеге амалсыз керекди. Эртде-кеч болса да юйленирме деб, бир къауумла заманларын ашырыучандыла. Джылла уа барадыла. Ала уа деуме деб тургъан адамны да бюгедиле, къарыусуз этедиле. «Энди заманым да озуб кетерге башлагъанды, юйленейим» деб, тёгерекге къараса, анга джашау нёгерлик этерча джылы келишген тиширыу табылмай къалады. Алай бла бир къауумла, ахыр кюнлерине дери юйдеги не болгъанын билмей, джашауларын ашырыучандыла. Бизни миллетде кеси юйленирге излемесе да, джууукълары-тенглери, аны къолгъа алыб, къайгъысын кёрюб тургъандыла.
Муну барын да мен нек айтыб кюрешеме? Мындан алда Къарачай-Черкес Республиканы Гитче Къарачай районуну Ючкекен элинде орналгъан медресесинде «Юйдегиге кърал болушлукъ этиу: бюгюннгю джамагъатда аланы формалары эмда магъаналары» деген темагъа аталыб, «тёгерек стол» бардырылды. Бу «тёгерек стол» бошуна къуралмагъан эди. Бизни кърал джерини кёблюгю бла дунияны башында эм уллуду. Адам саны бла уа биз къууанырча тюлдю болум. Бюгюнлюкде бизни къралда 140 мелиуан адам джашайды. Джерибизни кёблюгюне кёре уа адам саныбыз бир да азды. Эм азында 500 мелиуан болургъа керек эди адамларыбызны саны. Ол себебден, кёб джерлерибизде адам джашау джокъду. Бу арт джыллада уа, бир къауум эллерибиз къуругъандыла. Алада джашагъанланы асламысы тынчыракъ джашау излеб, шахарлагъа кёчюб кетгендиле. Бюгюнлюкде адам саныбызны аслам этер ючюн, кърал тамадаларыбыз не тюрлю мадарланы да этиб кюрешедиле: кёб сабийли юйдегилеге ачха болушлукъ бередиле, аланы джангы эркин фатарлагъа кёчюредиле. Къысхасыча айтсакъ, кёб сабийли юйдегилеге, кърал не джаны бла да болушлукъ этеди. Тюздю, бу арт джыллада кърал болушлукъ этгени себебли, джылдан джылгъа сабийле да кёб туууб башлагъандыла. Алай эсе бизни къралда юйдеги къурау бюгюнлюкде къурамлы барады.
«Тёгерек столну» Ислам маданиятны, илму бла билим бериуню хакъындан фонд, Шимал Кавказны Муслиманларын бирикдирген аралыкъ, Къарачай-Черкес Республиканы Муслиманларыны дин управлениеси къурагъан эдиле. «Тёгерек столгъа» Шимал Кавказны тюрлю-тюрлю регионларындан сыйлы, джууаблы дин къуллукъчула къошулгъан эдиле.
«Тёгерек столну» Къарачай-Черкес Республиканы муфтийини орунбасары, Шимал Кавказны муслиманларыны бирикдирген аралыкъны джууаблы секретары, Къарачай-Черкес Республиканы медресесини директору Эркенланы Сагъитни джашы Мухаммад хаджи бардырды.
– Багъалы дин къарнашларым! – деб башлады ол кесини сёзюн. – Биз барыбыз да бир-бирибизни иги таныйбыз. Кёб тюрлю джыйылыулада тюбешиб, бюгюннгю джашауда динни не магъанасы, не хайыры болгъаныны юсюнден кёб кере сёлешгенбиз. Динни борчу не заманда да уллуду: адамны Уллу Аллах болгъанына ийнандырыуду. Белгилисича, Уллу Аллахха ийнаннган а ёмюрде да аманлыкъны сюрлюк тюлдю. Ол ашхылыкъны, игиликни джакълаучу боллукъду. Ашхылыкъ, игилик джашауну ара багъанасыды. «Адам къатында адам ёлмез» деб бош айтылмайды. Ашхы адам не заманда да инджилиб тургъан адамгъа болушлукъгъа келликди.
Ашхылыкъ, игилик шартла къайдан чыгъадыла? Юйдеги къураб, джашаб тургъан ата бла анадан чыгъадала. Ала кеслерин ариу джюрютселе, диннге берилгенле болсала, аланы сабийлери алагъа ушарыкъдыла. Кеслеринден тамадаланы сыйларын кёрлюкдюле, керек болса, хоншугъа-тийреге болушурукъдула.
Биз бюгюн кърал юйдеги къураугъа, кёб сабийли юйдегилеге къаллай болушлукъ этгенине атаб «тёгерек стол» къурагъанбыз да, хар ким кесини кёлюн айтыргъа тыйыншлыды. Мен барыгъызны да ауузугъузгъа чаба, ачыкъ айтама: бизни къралда юйдеги къурау тыйыншлы дараджада барады, кърал да кёб сабийли юйдегилеге не джаны бла да болушлукъ этеди. Ол зат неге шагъатлыкъ этеди? Бизни къралны башчылыгъы Ата джуртубузну адам саны кёб болурун излейди. «Кёбню насыбы да кёбдю» деб бир айтыу барды да, адам саныбыз кёб болса, къралыбыз мелхум джашаса, дунияны башында бизге сукъланмагъан кърал боллукъ тюлдю. Бары да сукъланныкъдыла, бизден юлгю алыб, дунияны башында, бизнича, рахатлыкъны сакъларгъа излерикдиле. Белгилисича, бизни кърал а не заманда да рахатлыкъны, шохлукъну джакълаб келген къралды.
Бир къауум къралла, дунияны тынчлыгъын бузуб, адам улугъа къыйынлыкъла келтирирге кюрешедиле. Аны бла къалсала уа — миллетчилик сезимлеге кеслерин хорлатыб, кеслерини къралларында башха миллетлени джашагъан джерлеринден къыстаргъа, аланы ана тиллеринде сёлешдирмезге излеб, башха миллетлеге азаб чекдириб турадыла. Украинаны миллетчилери алай этиб башлагъанларында, бизни кърал аллай артыкълыкъгъа тёзмей, аскер къаугъа (спецоперация) башларгъа керек болду. Бюгюнлюкде ол джетишимли барады. Мени кёлюме келген бла, бизни аскерчилерибиз кёб турмай хорламлы боллукъдула.
Тюзлюкню сюйген джашларыбыз, кърал бла кесамат этиб, кеси разылыкълары бла аскерчилерибизге къошулсала, хорлам джууукълашырыкъды. Алай этгенле къыйынларын да табарыкъдыла. Ала районланы военкоматларына барыб, кесамат этерге керекдиле.
Мен къысхасы бла сёзюмю бошадым.
«Тёгерек столну» ишин башларны аллы бла сёз Гитче Къарачай районну администрациясыны башчысы Байрамукъланы Пахатны джашы Рамазаннга берилди.
– Багъалы къонакъла! Сизни бир къауумугъузну мен биринчи кере кёрсем да, бирсилеригизни иги таныйма, – деб башлады сёзюн Байрамукъланы Рамазан. – Бу «тёгерек столну» бардырыр ючюн келгенсиз Ючкекеннге Шимал Кавказны регионларындан. Сиз бюгюн сюзерик ишни хар адамны джашауунда уллу магъанасы барды. Хар биригиз кёлюгюзге келгенни айтыб, къайсы миллетге да джараулу бегимлени алырыгъызгъа сёзюм джокъду. Огъур бла башлагъыз ишигизни! Хар биригизге Гитче Къарачай районну джамагъатыны атындан салам береме, барыгъызгъа да саулукъ-эсенлик, ишигизде джетишимле теджейме …
Ислам маданиятны, илму эмда билим бериуню хакъындан фондну директоруну орунбасары Хайретдинов Дамир Зинюровичге сёз бергенлеринде, ол былай айтды:
– Шимал Кавказны Муслиманларын бирикдирген аралыкъны, Къарачай-Черкес Республиканы Муслиманларыны дин управлениесини, Къарачай-Черкес Республиканы медресесини тамадалары! Бюгюн бардырылгъан «тёгерек столну» магъанасы барыбызгъа да уллуду. Кесини атына да «Юйдегиге кърал болушлукъ этиу: бюгюннгю джамагъатда аланы формалары эмда магъаналары» деб аталгъанды. Бир да керекли тема болуб кёлтюрюлгенди. Белгилисича, РФ-ны Президенти В.В. Путинни буйругъу бла 2024-чю джыл Юйдегини джылы деб баямланнганды. Ол чакъырыу тюлдю. Бизни къралда болгъан бютеу джамагъат бирлешликле сынамларын, кючлерин салыб, юйдеги къураугъа, аны бегитиуге уллу юлюшлерин къошаргъа тыйыншлыдыла. Кюнбатышда бютеу къралла бизге къаршчы баргъан заманда Юйдегини джылын бардырабыз. Кюнбатышда къралла да юйдеги не болгъанын билмей башлагъандыла. Алагъа ата, ана, джаш, къыз джокъдула. Юйдеги къурауну кеслеринде бютеу ашхы адетлерин чачыб, оюб бошагъандан сора, энди бизни къралда юйдегиле болмазларын излейдиле. Юйдеги къурамай, адам улу къалай джашаргъа боллукъду? Ала излегеннге кёре, эркишиле эркишилеге, тиширыула тиширыулагъа юйленирге керекдиле. Аллай юйдегиледен сабийле тууарыкъмыдыла? Бизни къралда да алай болурун излейдиле. Белгилисича, бизни къралда адамдан багъалы зат джокъду. Артыкъ да бек сабийлени бизде бек багъалатадыла. Ала кёб, саулукълу болур ючюн кърал башчыларыбыз не тюрлю мадарланы да этиб кюрешедиле. Тыш къралла бизни къралда сингдирирге излеген кир иннетлери толлукъ тюлдю. Ол затха къралыбызны Президенти В.Путин къаршчы болгъаныча, бютеу дин къуллукъчула да къаршчыдыла.
Тыш къралла бардыргъан политика, ала чакъыргъан джол, адам улуну ёсюмюн ёсдюрген джол болмай, аны джер юсюнден джокъ этген джол болуб чыгъады. Биз ёсюб келген джаш тёлюбюзге ангылатыргъа керекбиз аллай джолну тамблагъы кюню болмагъанын. Эресей дунияны башында кючлю къралланы бириди. Осал джолну сайлагъан къралла бла кюреш бардырыб, аланы хорлаб, бизни къралда юйдеги къурауну, аны сакълауну уллу магъанасы болгъанын дунияны алчы адамларына, джаш тёлюсюне ангылатыргъа борчлубуз. Дунияны алчы джамагъаты бириксе, мен билеме, бу ишде да хорламлы боллукъбуз...
– Юйдеги къурау, аны сакълау бизге ата-бабаларыбыздан келгенди, – дейди Дагъыстан Республиканы муфтийини орунбасары Надырбеков Ахмат Сапиюлаевич. – Юйдеги къурау, аны сакълау чыртда керек тюлдю дейдиле бир къауум кърал башчыла. Алагъа керек тюл эсе, бизге керекди юйдеги къурау эмда аны сакълау. Юйдеги тюлмюдю адам улуну джашауун, юзюгюн юзмей тургъан. Дунияны башында сабий ышарыугъа не зат джетер? Сабий ышарыб, кёзлеринге къараса, кёлюнгде болгъан бютеу джарсыуланы унутуб, къууанчха бёленесе.
Бизни ата-бабаларыбыз акъылманла болгъандыла. Ала бизге къоюб кетген ашхы адетле – юйдеги къурау, аны сакълау – ёмюрле ётселе да къурурукъ тюлдюле. Эресейни тюрлю-тюрлю халкъладан къуралгъан джамагъаты, тыш къралланы чирий баргъан осал адетлерине, чакъырыуларына кесин хорлатырыкъ тюлдю. Бизни къралда сабий ёсдюрюу къуру ата-ананы бойнуна атылыб къалмайды, бютеу къралны адамлары ёсдюредиле аны. Сабий барыбызгъа да багъалыды. Кърал джанындан да кёб сабийли юйдегиле не заманда да тюрлю-тюрлю болушлукъла табханлай турадыла.
Бюгюнлюкде бизни кърал бла уруш къуру Украинаны миллетчилери бардырмайдыла, Кюнбатышда бютеу къралла бирден бардырадыла. Адам саныбыз аз болса, бизни эртде огъуна хорларыкъ эдиле ала. Мен билеме, кёб да турмай биз хорларыкъбыз аланы. Бизни халкъ джигит уланланы ёсдюргенди. Ата джуртубуз аланы чакъыргъанында, бири да, сагъыш-зат эте турмай, къолуна сауут-саба алыб, тюзлюк ючюн, тамблагъы джарыкъ кюнюбюз ючюн сермешеди. Украинада бизни кърал бардыргъан аскер къаугъагъа (спецоперациягъа) къошулургъа, барыргъа излегенле кёбдюле. Джашасын бизни ётгюр джаш тёлюбюз! Ол болуб, дунияда рахатлыкъ бузуллукъ тюлдю, адам улугъа эм керекли ашхы адетле да джашаб турлукъдула.
Юйдегиге кърал болушлукъ этиу темагъа аталгъан «тёгерек столда» сёз алыб сёлешдиле: Ставрополь крайны Муслиманларыны дин управлениесини председатели, муфтий Рахимов Мухаммад Загитович, Шимал Кавказда Абу Ханифа атлы ислам университетни ректору Чочаев Шарафуттин Юсупович, Чечен Республиканы Муслиманларыны дин управлениесини аппаратыны тамадасы, КЦМСК-ны толтуруучу комитетини къурамына кирген Курбанов Супьян Хамидович, Адыгея Республиканы эмда Краснодар крайны муфтийини биринчи орунбасары, КЦМСК-ны толтуруучу комитетини къурамына кирген Хуштов Азамат Халидович, РСО-Аланияны муфтийини орунбасары, КЦМСК-ны къурамына кирген Аршиев Батраз Магометович, Къабарты-Маркъар Республиканы муфтийини орунбасары, КЦМСК-ны толтуруучу комитетини къурамына кирген Сижажев Алим Сарабиевич, Къарачай-Черкес ислам институтну ректору, КъЧР-ни муфтийини орунбасары Батчаланы Юсюпню джашы Мухаммад. Бары да юйдеги къурауну эмда аны сакълауну джашауда уллу магъанасы болгъанын, бизни къралда кёб сабийли юйдегилеге тыйыншлысыча эс бёлюннгенин, болушлукъ этилгенин чертдиле.
Андан сора, бири да къалмай, джамагъатны Украинада бардырыла тургъан аскер къаугъагъа (спецоперациягъа) къошулгъан аскерчи джашларыбызгъа не джаны бла болушлукъ этерге, таукеллик берирге чакъырдыла.
«Тёгерек столну» ахырында Къарачай-Черкес Республиканы муфтийини орунбасары, Шимал Кавказны муслиманларын бирикдирген аралыкъны джууаблы секретары, Къарачай-Черкес Республиканы медресесини директору Эркенланы Сагъитни джашы Мухаммад хаджи динчилеге не джаны бла да болушлукъ этиб тургъан бир къауумланы хурмет грамотала бла саугъалады.

Къобанланы Махмут.