Имам Абу-Ханифаны атын джюрютген Къарачай-Черкес ислам институтну ишини, джашаууну, бюгюннгю джетишимлерини эмда джарсыуларыны юслеринден аны ректору Батчаланы Мухаммат хаджи «Къарачай» газетни корреспонденти Ёзденланы Якъуб бла ушагъында хапар айтханды.

- Мухаммат хаджи, бу арт джыллада институтда джукъ тюрленнгенмиди? Окъуу процессни, окъутууну методикасында къошулгъан, къорагъан не барды?
- Институт 1993-чю джыл ачылгъан эди Бостанланы Исмаил хаджини (джандетли болсун) башламчылыгъы бла. Институтну мекямын Хачирланы Азретни джашы Исмаилны себеби бла алгъан эдиле (джандетли болсун). Кесигиз билесиз, ол чакъда кърал башха тюрлю джолгъа тюшюб, хар неде да ачыкълыкъ болургъа керекди деб кюреше эдиле. Ол кёзюуде ачлыкъ, дин ачлыкъ болгъаны себебли, ол джаны бла билим алыргъа тырмашхан студентле да кёб джыйылгъан эдиле. 150-ден аслам адам болгъан эди аланы саны. Бютеу Кавказдан, таб, андан да арлакъладан да келе эдиле бери окъургъа. Ай медет, Исмаил хаджини джашауу аманлыкъчыланы къолларындан юзюлген эди, Аллах разылыгъы ючюн баджаргъан ишлерин Рахматлы Аллах джандет саугъала бла къайтарсын. Аны орнуна Ёзденланы Расулну салгъан эдиле да, ол да къолдан келгенни аямагъанды, аны да ол къуллугъун Аллах къабыл этсин.
Мени бу ишге буруннгу джыл арттотур (апрель) айда муфтийни оноуу бла буюргъан эдиле. Дин билим берген учреждениеледе окъуб чыкъгъанлыгъыма окъутууда сынамым джокъду, «джаш кеси тыйыншлыды, къалсын» деб кюрешген эдим. «Огъай, ол муфтийни болушуучусу къуллукъгъа кёчюрюллюкдю, институтну ишин сен бардыр» дегенни айтыб, дин башчыбыз Бердиланы Исмаил хаджи меннге кёл бергени бла «бисмиллях» деб къолгъа алгъан эдим. Кёб зат заман бла ангылашына барады. Сёз ючюн, былтыр окъуу программаларыбызны бир кесек тюрлендириб, джашауну излемине бегирек келишдириб, джууаблыракъ этерге кюрешгенбиз. Излегеним да олду, окъутхан адамларыбыз былайдан чыкъгъан сагъатда биргелерине эм биринчи билим, билимден сора анга кёре тыйыншлы хали алыб чыкъсала деб.
- Дин билим берген сизнича ВУЗ-лада бюгюнлюкде джюрюген методиканы хайырландыра болурсуз?
- Хар ким кесича бир программа этмезча, «Совет по исламскому образованию» деб къурагъандыла Эресейни муфтиятында. Аны оноуу бла барында да хайырландырыллыкъ (общая) программа хазырлагъандыла. Аны талай ВУЗ-гъа кёргюзгендиле. Аланы ичинде Каирде Аль-Азхар университетча дуниягъа белгили ислам ВУЗ-ла да бардыла.
- Аланы стандартлары бла?
- Огъай, стандарт Эресейникиди. Алагъа да сорулгъан этгенди оноулашхан халда, «къалай кёресиз муну» деб. Ол халда джарашдырылгъан программагъа да бир 10-15 процент кесибизден да къошаргъа эркинлик бериледи. Аны эсге алыб, биз да анга къошхан, къоратхан затларыбыз да болдула. Алай этгенибизни файдалылыгъын кёзюбюз бла кёрюб, къолубуз бла тутханнга санадыкъ. Сёз ючюн, озгъан джыл Къазан шахарда болгъан Бютеуэресей конкурсха къошулуб, атыбызны айтдырдыкъ. Бу джолгъа дери аллай зат болмагъанды. Бизни бир студентибиз Дагъыстанны келечиси бла тенгликде биринчи оруннга чыгъыб, баллары теп-тенг болгъанларында, къошакъ соруула соруб, бизникиге экинчи орунну берген эдиле.
- Ол конкурсда не бла эрише эдиле, къаллай номинацияла бар эдиле?
- «Усулю дин» деб диннге тамал болгъан билим бла эрише эдиле. Аны ичинде «усулю фикх», араб тил, Файгъамбарны (гъ.с.) тарихи дегенча затла бар эдиле. Ала бары да къыйын темаладыла.
- Бютеу институтда ненча окъуучу болуучанды?
- 2021-чи джыл 25 адам бар эди. 2022-чи джыл 38 адамны алгъанбыз. Быйыл да, Ин ша Аллах, джангы адамланы алгъан сагъатда ол санны ёсдюрген болмаса, азайтмагъанбыз. Къарачай-Черкесияны адамларыдыла асламысы. Тюрлю-тюрлю миллетлени келечилери, бир юйюрча, шохлукъда турадыла. Институтха 30 джыл болуб келеди. Ол джангы къуралгъан джыллада бютеу Кавказдан, аны бла къалмай, Москвадан, Татарстандан-затдан да келе эдиле окъургъа. Аллах буюрса, ол дараджаны къайтарыр иннетибиз барды.
- Мухаммат хаджи, ахыры институт не тюрлю билим, къаллай усталыкъ береди, къайсы джол (направление) бла барады?
- Институтубуз, башында сагъыннганыбызча, джангыртылгъан окъуу программа бла ишлей, дин билим берлик устазланы, дин къуллукъчуланы («богословы», «религиозные деятели» деген магъанада) хазырлайды. Окъуу дерсле быладыла: араб тил (грамматикасы), фикх (ол ючге бёлюнеди – къуллукъла (гъибадат), мугъаммадат (сатыу-алыу, адамланы араларында иш джюрютюу); усулю фикх (фикхни тамалы).
«Фикх» деген араб сёзню «мусульманская доктрина о правилах поведения (юриспруденция), а также комплекс общественных норм (мусульманское право в широком смысле)» деб орус тилге алай кёчюрюрге боллукъду. Алайды да, дин билим деген кёз бла къарасакъ, «усулю фикхни» билмесе, адам шериат контекстни ангыламайды. Бютеу къыйынлыкъ андан чыгъады. Бирле, сёз ючюн, тартыб алыб Къур’анны дженгил огъуна ангылаб къояргъа излейдиле. Къайтарыб айтайым, «усулю фикх» - ол шериат контекстлени ангылатхан илмуду. Фикхни кесини тили, терминологиясы барды. Араб тилни билгенликге, фикхни билмесенг, динни ангылаяллыкъ тюлсе. Дин билимге кирген сагъатда хар нени «тилде магъанасы буду», «шериатда магъанасы буду» деб айыра билирге амалсыз керекди. Диннге тийишген затланы не тюрлюсюнде да тилде магъанасы да, шериатда магъанасы да келедиле. Бусагъатда миллет шериатда магъанасын бир джанына атады да, тилде магъанасы бла динни ангыларгъа излейди. Ол бюгюнлюкде бек уллу джарсыуду. Шериатда магъанасын ангылар ючюн а адамны анга кёре билим дараджасы болургъа керекди. Къысхасы, имам Абу-Ханифа айтханлай, Аллахны къулуну билгени анга не зат этерге джарайды, не зат джарамайды деб ол болургъа тыйыншлыды. Барын да айтханым, «усулю фикхни» институтда окъуучуларыбызгъа кёбюрек, теренирек билдирирге кюрешгенибиз аны ючюндю.
- Джангылмай эсем, бу институтну бошаб чыгъар ючюн 4 джыл керекди. Окъуу программагъызны джангыртханыгъызда да, ол болджал биягъынлаймы турады огъесе…
- Бусагъатда да 4 джылды. Политикабыз алайды: биринчи эки джылда къадалыб араб тил бла фикхни не къадар терен билдиралгъаныбызны билдирирге кюрешиу, экинчи джылда усталыкъгъа джораланнган дерслеге (профессиональные предметы) эс бёлебиз: усулю дин, усулю фикх, мантыкъ (шериатская логика) дегенчала. Тафсирге, хадисге да айырыб эс бёлебиз.
Дагъыда «ахлад» (хали, къылыкъ) бек керекли затды. «Къылыгъы болмагъанны дини джокъду», - дегенди Файгъамбарыбыз (гъ.с.). Эртден сайын дерсде 15 минутну сёз халини юсюнден барады. Орта кюн, джыйылыб, бир дерсни толусу бла халини юсюнден айтабыз. Ол затны адет этиб кюрешебиз. Аны кибик адетге (ашхы адетлеге) юретиу, дин бла байламлы аланы магъаналарын ангылатыу да бек керекли затды да, аны да унутмайбыз. «Диннге адетлени къатышдырмагъыз» деб акъыл юретиучюле бюгюн кёб болгъандыла. Адетни юсюнден Къур’анны 27 джеринде Аллаху Тагъала Файгъамбаргъа (гъ.с.) «адетле къалай келген эселе, алай тут» дейди. Сыйлы Файгъамбарыбыз кеси да «Мен адетлени толтурургъа келгенме» дегенди, «бузаргъа келгенме» демегенди. Уллу Аллах «этигиз адетдеча» деген эсе, ашхы адетлерибизден нек къачаргъа керекбиз? Башхача айтсакъ, ислам динни багъаналары (столпы) Къур’ан, хадис, иджма, къыяс деб келген сагъатда алагъа гъурф да къошулады. Гъурф не затды? Айтыргъа, миллет бир затха илешген эсе, ол илешген къылыкъ гъурф болады. Сёз ючюн, биреу тышындан келиб, динде быллай адет джокъду деб тохтаса, гъурф шагъатлыкъча (доказательство) хайырландырылыргъа боллукъду. Бир джолда имам Шафигъи Абу-Ханифаны къабырына келгенинде, аныча намаз этгенди. «Нек этдинг алай, сен масхабынгы ауушдургъанмы этгенсе?» - деб соргъандыла. «Огъай, мен муну хурмети ючюн этдим алай», - деб джууаб бергенди. Абу-Ханифа да кесин ол халда джюрютгенди. Эки масхабны эки имамы юлгю тюлмюдюле бизге?
- Ана тилибиз да алайды да? Аны сакъларгъа керекбизми муслиманчылыкъ кёз бла къарагъанда? Къарачай эллени биринде бир имам бла ол затны юсюнден ушакъ эте келгеникде, «динибизге тилибиз байлайды» деген эди.
- Бек таб айтханды, сау къаллыкъ. Тиллени барын да Аллах джаратханды, хар бири да кесича бай, ариу тилди. Тюрк тиллени исламда тыйыншлы орунлары барды. Сёз ючюн, Бухари, Термизи, Муслим, Хауарезми, Насари дегенча уллу ислам алимле тюрк тиллиле болгъандыла. Абу-Ханифа перс эди, аны белгили джёнгери Абдуллах Мубарак тюрк болгъанды.
- Институтну мюлк тамалы (мекямы-башы), устазларыгъызны билимлери, болумлары мадар береди деб ангылайма студентлеригизни санын ёсдюрюрге.
- Хо. Бюгюнлюкде 80-90 адамны окъутурчабыз, окъутхан да этебиз.
- Озгъан джыл ненча адам окъуб бошаб чыкъды?
- 11 адам. Алай а къайсы бирини да дипломларын къолларына бир джылдан берликбиз. Межгитледе имамчылыкъны бардырыб, андагъы имамла алагъа иги багъа берселе, алай аллыкъдыла дипломларын. Абу-Ханифаны масхабы бла ишлегенлерин кёргюзюрге керекдиле ала. Окъургъа кирген сагъатда кесамат этебиз аны юсюнден. Бу Абу-Ханифаны атын джюрютген институтду, аны себебли ол масхабны юретебиз. Аллах буюруб, эртдеден бери бизни джуртда ол масхаб джюрюй эсе, барыбыз да аны тутсакъ, эм тыйыншлысы олду. Ансы, бирси масхаблагъа да сёзюбюз джокъду – ала да шериатны чегинде тургъан масхабладыла. Масхабланы къатышдырыргъа, бир-бирине удургъа излегенлеге джол бермез ючюн этебиз алай.
- Мекям дегенлей, ичин-тышын да толусу бла джангыртыб, тамамлы ремонт этиб барасыз…
- Бек тозураб эди. Къыйырдан джангыртыб барабыз, Аллахны кючю бла. Иш алкъын кёбдю. Бизге болушхан адамлагъа, энди болушургъа излегенлеге да Аллах разы болсун.
- Сау бол, Мухаммат хаджи. Джангы ишингде да Аллах онг берсин.
- Газет къуллукъчулагъа да болушсун Аллах. Динибизни юсюнден иги затла джазгъанлай турасыз.

 
{jcomments}