Быйыл къыркъаууз (сентябрь) айны 14-де Эресей Федерацияны Джигити Гербекланы Чомайны джашы Магомедге 95 джыл толлукъ эди. Мен бу статьямы генерал-майор Иван Константинович Морозовну «Полки сражались по-гвардейски» деген документли повестинден юзюк бла башларгъа излейме.
Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде Иван Константинович гвардиячы дивизиягъа башчылыкъ этгенди. Гербекланы Магомед анда миномётчу болуб тургъанды.
Морозовну повести 1976-чы джыл уллу тираж бла Волгоградда чыкъгъанды. Автор кесини китабында немчала бла урушну былай суратлайды: «Пулемётланы кючлери бла алгъа уруб келгенле гвардияны лейтенанты Алексей Шишкинни ротасыны джолун тыйдыла. Туура ол кёзюуде тамада сержант Гербек улуну айтылыб тургъан миномёт расчёту джетиб къалды.
Он такъыйкъаны ичине гитлерчи пулемётладан джукъ да къалмады. Рота кесини ишин андан ары бардырды. Бизни гвардиячыла, джаугъа солуу бермей, талай кюнню сермешдиле, аланы аякъ орунлу болургъа къоймадыла».
Документли повестден энтда бир юзюк: «Кюн къыздыргъандан къыздырыб барады. Къар эриб, джер балчыкъ болуб, ырджы суучукъла бла суула къобуб, бизни джолубузгъа чырмау болдула. Гвардиячы аскерчини джолу бек къыйын эди. Суу бла балчыкъ чурукълагъа кире эдиле, плащ-палатка бла шинеллеге джабышмагъан зат джокъ эди, окъла, снарядла эмда минала уа «джат» деген буйрукъгъа бойсундура эдиле. Аскерчиле, балчыкъгъа джатыб, сюркелиб алгъа бара эдиле, не къыйын болса да, артха турмай, джауну чёблей эдиле. Эм аллында баргъанланы ичинде эди Гербек улу. Ма алай бла ие болгъандыла Хорламгъа бизни аскерчиле».
1941-чи джыл Уллу Ата джурт къазауат башланады. Гербекланы Чомайны юйдегисинде тёрт джаш болады: Зулкъарнай, Локъман, Узеир эмда Магомед. Магомедни уллу къарнашлары, уруш чыкъгъанлай, джуртларын къорууларгъа кетедиле. Бир такъыйкъагъа арсар болмай, ала кеслери разылыкълары бла фашист зорчула бла сермеширге таукел атланадыла. Магомедге ол кёзюуде 17 джыл да толмагъан эди. Ол алкъын джашды деб, аны юйде къойгъанлыкъгъа, Магомед, эки айдан аскер комиссариатха барыб: «Меннге 19 джыл болгъанды. Аскерге ашырлыгъыгъызны тилейме», - дейди. Сюекли, сыфатлы эмда кючлю джаш болгъаны себебли, аны сёзюне ийнанадыла. Алай бла ол къазауат этерге кетеди.
Аллында, башхалача, аскер мизамгъа-джорукъгъа юренеди, андан сора Гербек улуну миномёт ротагъа ашырадыла.
Гвардиячы старшина Гербекланы Магомед 233-чю гвардиячы полкну къурамында ётеди кесини уруш джолун. Уллу Ата джурт къазауат бошалгъандан сора да бир джылны аскерде къуллукъ этеди.
Ётгюр миномётчу Къыбыла-Кюнбатыш, Сталинград, 2-чи Украин фронтланы къурамында сермешгенди. Талай кере джаралы эмда контузия болгъанды. Алай болса да, госпиталда кесин бакъдырыб чыкъгъандан сора, джангыдан фронтчу тенглерини сафларына къайтыб тургъанды. Аны этген джигитлиги хар сермешде кёзге илиниб тургъанды. Ол затха шагъатлыкъ этген юлгюлени айтайыкъ.
Миномёт расчётну командири Гербек улу Южный Буг эмда Тисса сууладан ётерге керек болгъан заманда тирилиги, ётгюрлюгю бла джауну от къусхан сауутларын къурутханды, алай бла джаяу аскерлеге эмда башха джумуш баджаргъан бёлеклеге джол ачханды. Джауну чабыуулуна къаршчы туруб, эки-юч гранаты бла фашист танк бла экипажын къурутханды.
1943-чю джылны абыстол (ноябрь) айында сермешиуню кёзюуюнде автомат бла атыб, миномётун сыйырыргъа чабхан 15 гитлерчини къыргъанды. Ол кюн огъуна Гербек улу джауну эки от чачхан точкасын расчётлары бла бирге къурутханды.
1944-чю джыл къыркъар (август) айны 28-де таулу джаш аскерчи тенглерине Ата джуртха кертилик бла сюймекликни юлгюсюн кёргюзгенди. Ол, Валя-Узу деген элчикден узакъ болмай баргъан кючлю сермешиуде бизни аскерлени ичлерин джырыб ётерге излеген фашист зорчулагъа кесини миномётундан от ачыб, 20 джау аскерчини къурутханды. Ол кюн алайда гвардияны тамада сержанты Гербек улуну залимлиги бла джау артына ыхтырылады.
1944-чю джыл къыркъар (август) айны 31-де 1177 эмда 1195 метр мийикликде джау, танкларын да алгъа салыб, совет аскерлени бетджанларын чачыб ётер мурат бла алгъа мыллык атады. Гербекланы Магомед, былайда да эс ташламай, тенглерини алларына чыгъыб, джаугъа джаулукъ къалай этилгенин танытады. Ол, эрлай талай гранатаны бир-бирлерине къысыб, кесин эслетмей, немча танкга джуууукълашады. Танкны чархларына гранатала джетгенлей, ол кюеди, къалгъанла да таулу уланны юлгюсю бла джауну джолун кесерге къобадыла.
Венгрияны Петьеко деген элини къатында миномётундан от ачыб, Гербек улу джауну от джаудургъан точкасын эмда 20 фашистни къаушатады.
Бу тукъум джигитликлери ючюн халкъыбызны махтаулу уланына Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы эмда Махтауну II-чи дараджалы орденлери бериледиле.
Къоруулау министерствону ара архивинде бюгюнлюкде да 233-чю гвардиячы атыучу дивизияны юч аскерчисине джарашдырылгъан къагъытла сакъланадыла. Аланы 1945-чи джыл байрым (февраль) айны 17-де 81-чи гвардиячы джаяу дивизияны штабына джибергендиле. Ата джуртну фашистледен къоруулай, уллу ётгюрлюк эмда батырлыкъ кёргюзгенлери ючюн, ючеуленни – аланы бири Гербекланы Магомедди – «Совет Союзну Джигити» деген ат бла саугъаларгъа тыйыншлыды, деб джазылгъанды документде.
Алай а джигит къарачай улан, аты керексизге аманнга чыгъыб, шам джуртундан айырылыб, къум тюзлеге атылгъан джакъсыз халкъны келечиси болгъаны амалтын анга ол сыйлы ат берилмей къалады.
«Тюзню ётмеги тюзде къалса да, бёрю ашамаз» дегенлей, арадан 50 джыл ётгенден сора, тюзлюк кесини акъ атына минеди – Эресей Федерацияны Президенти Борис Ельцин 1995-чи джыл къыркъаууз (сентябрь) айны 7-де кесини указы бла Уллу Ата джурт къазауатны джылларында джуртубуздан немча-фашист зорчуланы къыстауда уллу ётгюрлюк эмда джигитлик танытханы ючюн старшина Гербекланы Чомайны джашы Магомедге «Эресей Федерацияны Джигити» деген атны береди.
Не келсин, ол аны кёрмегенлей дуниядан кетгенди. Алай а миллетин сыйгъа бёлегенди, анга махтау тизгин къошханды.
Гербек улу кесин аямай, джаугъа къаршчы тургъанланы къуру да ал сафларында барса да, аны джанын алыргъа базгъан окъ табылмагъанды. Магомед уруш джолун миномёт расчётну командири болуб тауусханды.
Совет кърал, джауну кюркесине джыйыб, рахат джашаугъа къайтханында, Гербек улу аскер къуллукъдан башына бош этиледи.
Алай бла ол эт джууукъ адамларыны ызларындан Къыргъызияны Покровка элине джол тутады. Анда ол, кесича, халкъыбызны бир айтылгъан адамы бла бир юйдеги къурайды. Ол Хапаланы Джараштыны къызы Раиса болады. Эл мюлк культураны ёсдюрюб, уллу битим джыйгъаны ючюн Раиса Социалист Урунууну Джигити атха теджеледи. Алай а къарачай халкъны келечиси болгъаны амалтын аны да джолун кеседиле. Аны орнуна ол кёзюуде Совет къралда эм уллу кърал саугъаланы – Ленинни эмда Урунууну Къызыл Байрагъыны орденлерин – бередиле Къарачайны джигер къызына.
Джуртубузгъа къайтхандан сора Гербеклары Къобан районну Николаевка элинде орналадыла. Былайда Къызыл партизанла атлы колхозда урунуб ашыргъанды Магомед джашауун. Къолу неге да таб джарашханы себебли аны, къайда керек болса, ары ашыргъандыла. Ол ишчи, темирчи, агъач уста болуб да ишлегенди.
Юй бийчеси Рая да ол колхозда уруннганды. Экиси да, ётген джолларындан хапар айтыб, махтаныучуладан болмагъандыла.
Магомед джарыкъ адам болгъанды – тепсеген, джырлагъан, ойнагъан да этгенди, адамлагъа чамы-накъырдасы келишгенди. Ол себебден аны тёгерегине джыйылыргъа бек сюйгендиле, сёзюне тынгылагъандыла, оноуун табха санагъандыла.
Бу огъурлу адам Хорламны кюнюнде – джылда бир кере – кёкюрегине кърал саугъаларын такъгъанды, андан сора кесини юсюнден кёб хапар айтыб кюрешмегенди.
Магомед бла Раиса ашхы сабийлени ёсдюргендиле – Валерийни, Кемалны, Казбекни эмда Фатиманы. Аланы джашауну тюз джолуна салгъандыла. Ай медет, Кемал дуниядан джашлай кетгенди. Къалгъанла юйдеги къураб джашайдыла.
Магомедни къызы Фатиманы джашы Аджиланы Расул джумдурукъ тюйюшден дунияны юч кере, Европаны да эки кере чемпионуду. Магомед бла Раиса керти дуниядадыла. Быйыл къыркъаууз (сентябрь) айда Магомедге 95 джыл толлукъ эди. Алай а, ол миллетини арасында болмагъанлыкъгъа, аны аты ёмюрде да унутуллукъ тюлдю. Аны юсюнден статьяла, повестле джазылгъандыла. Эресей Федерацияны Джигити Гербек улуну джезден ишленнген бюстю Къобан районну Кавказский посёлогунда, Черкесскеде Джигитлени аллеясында, Джёгетей Аягъы районда да салыннгандыла. Къобан районну Николаевка элини орта школуна эмда ол джашагъан орамгъа Гербек улуну аты аталгъанды. Преграднада 2-чи номерли орта школда анга мемориал къанга салыннганды – ол урушха дери анда окъугъанды.
Гербекланы тукъум советлерини оноуу бла быйыл аны туугъан кюнюне багъышлаб, «Имя героя не подлежит забвению» деген докуметли повесть китаб болуб чыгъарыкъды.
Урушда, урунууда да Уллу Ата джуртуна чексиз берилмеклигин, таза сюймеклигин суратлагъан онглу джердешибизни джашау джолу бюгюннгю эмда келлик тёлюлеге ашха юлгюдю.
Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде Иван Константинович гвардиячы дивизиягъа башчылыкъ этгенди. Гербекланы Магомед анда миномётчу болуб тургъанды.
Морозовну повести 1976-чы джыл уллу тираж бла Волгоградда чыкъгъанды. Автор кесини китабында немчала бла урушну былай суратлайды: «Пулемётланы кючлери бла алгъа уруб келгенле гвардияны лейтенанты Алексей Шишкинни ротасыны джолун тыйдыла. Туура ол кёзюуде тамада сержант Гербек улуну айтылыб тургъан миномёт расчёту джетиб къалды.
Он такъыйкъаны ичине гитлерчи пулемётладан джукъ да къалмады. Рота кесини ишин андан ары бардырды. Бизни гвардиячыла, джаугъа солуу бермей, талай кюнню сермешдиле, аланы аякъ орунлу болургъа къоймадыла».
Документли повестден энтда бир юзюк: «Кюн къыздыргъандан къыздырыб барады. Къар эриб, джер балчыкъ болуб, ырджы суучукъла бла суула къобуб, бизни джолубузгъа чырмау болдула. Гвардиячы аскерчини джолу бек къыйын эди. Суу бла балчыкъ чурукълагъа кире эдиле, плащ-палатка бла шинеллеге джабышмагъан зат джокъ эди, окъла, снарядла эмда минала уа «джат» деген буйрукъгъа бойсундура эдиле. Аскерчиле, балчыкъгъа джатыб, сюркелиб алгъа бара эдиле, не къыйын болса да, артха турмай, джауну чёблей эдиле. Эм аллында баргъанланы ичинде эди Гербек улу. Ма алай бла ие болгъандыла Хорламгъа бизни аскерчиле».
1941-чи джыл Уллу Ата джурт къазауат башланады. Гербекланы Чомайны юйдегисинде тёрт джаш болады: Зулкъарнай, Локъман, Узеир эмда Магомед. Магомедни уллу къарнашлары, уруш чыкъгъанлай, джуртларын къорууларгъа кетедиле. Бир такъыйкъагъа арсар болмай, ала кеслери разылыкълары бла фашист зорчула бла сермеширге таукел атланадыла. Магомедге ол кёзюуде 17 джыл да толмагъан эди. Ол алкъын джашды деб, аны юйде къойгъанлыкъгъа, Магомед, эки айдан аскер комиссариатха барыб: «Меннге 19 джыл болгъанды. Аскерге ашырлыгъыгъызны тилейме», - дейди. Сюекли, сыфатлы эмда кючлю джаш болгъаны себебли, аны сёзюне ийнанадыла. Алай бла ол къазауат этерге кетеди.
Аллында, башхалача, аскер мизамгъа-джорукъгъа юренеди, андан сора Гербек улуну миномёт ротагъа ашырадыла.
Гвардиячы старшина Гербекланы Магомед 233-чю гвардиячы полкну къурамында ётеди кесини уруш джолун. Уллу Ата джурт къазауат бошалгъандан сора да бир джылны аскерде къуллукъ этеди.
Ётгюр миномётчу Къыбыла-Кюнбатыш, Сталинград, 2-чи Украин фронтланы къурамында сермешгенди. Талай кере джаралы эмда контузия болгъанды. Алай болса да, госпиталда кесин бакъдырыб чыкъгъандан сора, джангыдан фронтчу тенглерини сафларына къайтыб тургъанды. Аны этген джигитлиги хар сермешде кёзге илиниб тургъанды. Ол затха шагъатлыкъ этген юлгюлени айтайыкъ.
Миномёт расчётну командири Гербек улу Южный Буг эмда Тисса сууладан ётерге керек болгъан заманда тирилиги, ётгюрлюгю бла джауну от къусхан сауутларын къурутханды, алай бла джаяу аскерлеге эмда башха джумуш баджаргъан бёлеклеге джол ачханды. Джауну чабыуулуна къаршчы туруб, эки-юч гранаты бла фашист танк бла экипажын къурутханды.
1943-чю джылны абыстол (ноябрь) айында сермешиуню кёзюуюнде автомат бла атыб, миномётун сыйырыргъа чабхан 15 гитлерчини къыргъанды. Ол кюн огъуна Гербек улу джауну эки от чачхан точкасын расчётлары бла бирге къурутханды.
1944-чю джыл къыркъар (август) айны 28-де таулу джаш аскерчи тенглерине Ата джуртха кертилик бла сюймекликни юлгюсюн кёргюзгенди. Ол, Валя-Узу деген элчикден узакъ болмай баргъан кючлю сермешиуде бизни аскерлени ичлерин джырыб ётерге излеген фашист зорчулагъа кесини миномётундан от ачыб, 20 джау аскерчини къурутханды. Ол кюн алайда гвардияны тамада сержанты Гербек улуну залимлиги бла джау артына ыхтырылады.
1944-чю джыл къыркъар (август) айны 31-де 1177 эмда 1195 метр мийикликде джау, танкларын да алгъа салыб, совет аскерлени бетджанларын чачыб ётер мурат бла алгъа мыллык атады. Гербекланы Магомед, былайда да эс ташламай, тенглерини алларына чыгъыб, джаугъа джаулукъ къалай этилгенин танытады. Ол, эрлай талай гранатаны бир-бирлерине къысыб, кесин эслетмей, немча танкга джуууукълашады. Танкны чархларына гранатала джетгенлей, ол кюеди, къалгъанла да таулу уланны юлгюсю бла джауну джолун кесерге къобадыла.
Венгрияны Петьеко деген элини къатында миномётундан от ачыб, Гербек улу джауну от джаудургъан точкасын эмда 20 фашистни къаушатады.
Бу тукъум джигитликлери ючюн халкъыбызны махтаулу уланына Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы эмда Махтауну II-чи дараджалы орденлери бериледиле.
Къоруулау министерствону ара архивинде бюгюнлюкде да 233-чю гвардиячы атыучу дивизияны юч аскерчисине джарашдырылгъан къагъытла сакъланадыла. Аланы 1945-чи джыл байрым (февраль) айны 17-де 81-чи гвардиячы джаяу дивизияны штабына джибергендиле. Ата джуртну фашистледен къоруулай, уллу ётгюрлюк эмда батырлыкъ кёргюзгенлери ючюн, ючеуленни – аланы бири Гербекланы Магомедди – «Совет Союзну Джигити» деген ат бла саугъаларгъа тыйыншлыды, деб джазылгъанды документде.
Алай а джигит къарачай улан, аты керексизге аманнга чыгъыб, шам джуртундан айырылыб, къум тюзлеге атылгъан джакъсыз халкъны келечиси болгъаны амалтын анга ол сыйлы ат берилмей къалады.
«Тюзню ётмеги тюзде къалса да, бёрю ашамаз» дегенлей, арадан 50 джыл ётгенден сора, тюзлюк кесини акъ атына минеди – Эресей Федерацияны Президенти Борис Ельцин 1995-чи джыл къыркъаууз (сентябрь) айны 7-де кесини указы бла Уллу Ата джурт къазауатны джылларында джуртубуздан немча-фашист зорчуланы къыстауда уллу ётгюрлюк эмда джигитлик танытханы ючюн старшина Гербекланы Чомайны джашы Магомедге «Эресей Федерацияны Джигити» деген атны береди.
Не келсин, ол аны кёрмегенлей дуниядан кетгенди. Алай а миллетин сыйгъа бёлегенди, анга махтау тизгин къошханды.
Гербек улу кесин аямай, джаугъа къаршчы тургъанланы къуру да ал сафларында барса да, аны джанын алыргъа базгъан окъ табылмагъанды. Магомед уруш джолун миномёт расчётну командири болуб тауусханды.
Совет кърал, джауну кюркесине джыйыб, рахат джашаугъа къайтханында, Гербек улу аскер къуллукъдан башына бош этиледи.
Алай бла ол эт джууукъ адамларыны ызларындан Къыргъызияны Покровка элине джол тутады. Анда ол, кесича, халкъыбызны бир айтылгъан адамы бла бир юйдеги къурайды. Ол Хапаланы Джараштыны къызы Раиса болады. Эл мюлк культураны ёсдюрюб, уллу битим джыйгъаны ючюн Раиса Социалист Урунууну Джигити атха теджеледи. Алай а къарачай халкъны келечиси болгъаны амалтын аны да джолун кеседиле. Аны орнуна ол кёзюуде Совет къралда эм уллу кърал саугъаланы – Ленинни эмда Урунууну Къызыл Байрагъыны орденлерин – бередиле Къарачайны джигер къызына.
Джуртубузгъа къайтхандан сора Гербеклары Къобан районну Николаевка элинде орналадыла. Былайда Къызыл партизанла атлы колхозда урунуб ашыргъанды Магомед джашауун. Къолу неге да таб джарашханы себебли аны, къайда керек болса, ары ашыргъандыла. Ол ишчи, темирчи, агъач уста болуб да ишлегенди.
Юй бийчеси Рая да ол колхозда уруннганды. Экиси да, ётген джолларындан хапар айтыб, махтаныучуладан болмагъандыла.
Магомед джарыкъ адам болгъанды – тепсеген, джырлагъан, ойнагъан да этгенди, адамлагъа чамы-накъырдасы келишгенди. Ол себебден аны тёгерегине джыйылыргъа бек сюйгендиле, сёзюне тынгылагъандыла, оноуун табха санагъандыла.
Бу огъурлу адам Хорламны кюнюнде – джылда бир кере – кёкюрегине кърал саугъаларын такъгъанды, андан сора кесини юсюнден кёб хапар айтыб кюрешмегенди.
Магомед бла Раиса ашхы сабийлени ёсдюргендиле – Валерийни, Кемалны, Казбекни эмда Фатиманы. Аланы джашауну тюз джолуна салгъандыла. Ай медет, Кемал дуниядан джашлай кетгенди. Къалгъанла юйдеги къураб джашайдыла.
Магомедни къызы Фатиманы джашы Аджиланы Расул джумдурукъ тюйюшден дунияны юч кере, Европаны да эки кере чемпионуду. Магомед бла Раиса керти дуниядадыла. Быйыл къыркъаууз (сентябрь) айда Магомедге 95 джыл толлукъ эди. Алай а, ол миллетини арасында болмагъанлыкъгъа, аны аты ёмюрде да унутуллукъ тюлдю. Аны юсюнден статьяла, повестле джазылгъандыла. Эресей Федерацияны Джигити Гербек улуну джезден ишленнген бюстю Къобан районну Кавказский посёлогунда, Черкесскеде Джигитлени аллеясында, Джёгетей Аягъы районда да салыннгандыла. Къобан районну Николаевка элини орта школуна эмда ол джашагъан орамгъа Гербек улуну аты аталгъанды. Преграднада 2-чи номерли орта школда анга мемориал къанга салыннганды – ол урушха дери анда окъугъанды.
Гербекланы тукъум советлерини оноуу бла быйыл аны туугъан кюнюне багъышлаб, «Имя героя не подлежит забвению» деген докуметли повесть китаб болуб чыгъарыкъды.
Урушда, урунууда да Уллу Ата джуртуна чексиз берилмеклигин, таза сюймеклигин суратлагъан онглу джердешибизни джашау джолу бюгюннгю эмда келлик тёлюлеге ашха юлгюдю.
ГЕРБЕКЛАНЫ Исхакъ,
кърал къуллукъну ветераны.
кърал къуллукъну ветераны.
{jcomments}