Биринчи тюбешиуБиз, Азиядан 1958-чи джыл келиб, Ючкекен элибизге тюшдюк. Къамыш Къулакъны орта школуну 9-чу классына джюрюб башладым. Бир кюн эртденбла директорубуз Хасанланы Исса бизни, 10-чу классны сохталарын, джыйыб, дерследен сора кетмей, школну тёбен джанында къазауатдан алгъа ишленнген эски клубха барыргъа буюрду. Баргъаныкъда биз танымагъан эки джаш, къобузу бла джылы келген тиширыу, Исса Танаевич да биргелерине сакълаб тура эдиле. Аланы бири Гитче Къарачай районну Джарыкълыкъ юйюню тамадасы Боташланы Мусратны джашы Борис, бири да Чотчаланы Магомет болгъанын директорубуз айтды. Ала школда ансамбль къураргъа келгенлерин черте, ол затны къаллай уллу магъанасы боллугъун да билдирди. Толуракъ хапар айтыргъа Боташ улугъа сёз берди.
- Талай айдан районну школларында суратлау коллективлеге къарау боллукъду. Айырыб да тепсеу ансамбллеге баш магъана берилликди. Киши джуртлада унутулургъа джетген маданият бла санатны мындан ары джангыртырыкъла сизнича джаш адамладыла. Чотчаланы Магомет юретирикди. Сиз барынг да тепсей билгенигиз хакъды, алай болса да бир джолгъа сахнагъа чыгъаргъа сегиз-тогъуз джаш, аллай бир да къыз керекди. Ол себебден айырыб аллыкъды. Тартынмай, буюкъмай барынг да чыгъыб тепсегиз, истемеге барыгъыз, – деди Борис.
Чотча улу джашла бла къызланы эки тизим этиб сюеди. Талайы чыртда тепсей билмегенлерин айтыб, бир джанына турдула. Къалгъанланы, къобуз согъулуб башлагъанлай, арагъа чыгъарыб тебреди. Къызладан, джашладан да онсегиз адамны айырды. Мен да бирлери болдум. Бу джаратмагъанладан къайсыла эселе да «кеслери тепсей билемилле?» дегенча къуш-муш этдиле. Аны сезиб Боташ улу кеси чыгъыб тепседи 10-чу классдан бир къыз бла. Андан сора Магомет чыкъды. Къобузчугъа истемени согъаргъа буюрду. Биз алай дженгил къымылдагъанны кёрмеген эдик. Башында бухар бёркю чартлаб кетди.
Айтханларыча, талай айдан суратлау коллективлеге къарау болду. Борис жюрини тамадасы эди. Бизни школну ансамбли биринчи орунну алды. Узаймай областда конкурсха къошулдукъ. Бизни бла бирге экинчи орунну алгъан (къайсы школдан болгъаны эсимде тюлдю) ансамбль да келген эди. Бузлатыучу машинала чыгъаргъан заводну Джарыкълыкъ юйюнде болдула къараула. Джыйылгъанла, бизге къалгъанладан эсе кёб харс уруб, бек джаратханларын билдирген эдиле, алай а жюри экинчи орунну берди. Боташ улу анга разы болмай кюрешди, сёзю ётмеди. Залдагъыладан ал тизгинде олтургъан оноучуладан аны джакълагъанла болдула. «Культура управлениеде араны айырырбыз», - деб, ачыуланыб кетди, анда жюрини членлеринден къайсыланы эсе да терслеген хапарларын эшитдик артда.
Маданият -
ёсюмню джолунда
Алтмышынчы, джетмишинчи, сексенинчи джыллада кърал, джамагъат джанындан да джарыкълыкъ-маданият ишлеге уллу магъана бериле эди. Башха санагъатладача, мында да хар нени сагъышын этиб, джолун белгилеб, элледе фахмулу джашланы, къызланы табыб, бирикдириб, кёллендириб, юретиб турурча, билим-усталыкъ алырча мадарланы билген башчы керек эди. Аллай болуму болгъан Боташланы Борис керек заманда керек джерге тюшеди. Районну Джарыкълыкъ юйюню директору болуб бир кесек ишлегенинден сора, маданият бёлюмге тамада болгъаны бла 1986-чы джылгъа дери къуллукъ этеди. Ол кёзюуню ичинде бу санагъатда иги тюрлениулени бары да аны тирилиги, башчылыгъы, ишни къурай билгени бла болгъандыла. Аланы юслеринден Къарачай-Черкесияны маданиятыны махтаулу къуллукъчусу, Россия Федерацияны Маданият министерствосуну сыйлы белгисине да тыйыншлы болгъан Хубийланы Алий былай хапар айтады.
- Боташланы Борисни бу затлада уллу къыйыны барды. Мени сартын, кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора бизни районда маданият-джарыкълыкъ ишлени тамалын ол салгъанды, дерикме. Аны башчылыгъы бла этилген затланы тергеб чыкъгъан къыйынды, талай юлгю келтирейим. Къарачай-Черкесияны тышында да белгили «Минги Тау» ансамбль, тиширыуланы джамагъат-культура ишлеге къошуу бла байламлы къуралгъан «Горянка» деген клуб, элледе, школлада суратлау коллективле… Музыка школла ачылдыла, районну джангы джарыкълыкъ юйюню мекямы ишленди. Ара библиотеканы джарашдырадыла да, анда эмда аны элледе 13 филиалында китабланы саны 80 мингнге джетди. Сексенинчи джыллада ол сан юч кереге аслам болду. Аны коллективини сынамын саулай областха джайдыла. Ол кёзюуге «Ючкекен» вокал ансамбль концертлери бла миллетден бюсюреу алыб башлады. Маданият джашауда биринчи кере ансамблде джырлагъан тёртеуленни (Байрамукъланы Магомет, Байчораланы Азрет-Алий, Асланланы Башир, Къаракетланы Махар) барына да «Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу артисти» деген сыйлы атла бериледиле. Ол атлагъа дагъыда талай адам тыйыншлы болдула. Боташ улу джаш тёлюден эм фахмулуланы айырыб, алагъа маданият-джарыкълыкъ джаны бла билим, усталыкъ алдырыргъа къайгъыргъанлай тура эди. Ала артда тин байлыгъыбызны ёсдюрюрге тыйыншлы юлюш къошдула, бир къаууму энтда ишлейдиле. Борисни башчылыгъы бла Гитче Къарачайны маданият бёлюмю областны, Ставрополь крайны районларыны, шахарларыны арасында эришиуледе биринчи орунланы алыр ючюн къалмады. Анга «Октябрь революцияны» ордени берилди, «РСФСР-ны маданиятыны махтаулу къуллукъчусу» деген ат аталды. Къайда да сёзюне къарай эдиле, джамагъат сыйын кёре эди, биз, ол санагъатда орун ала тебрегенле, юлгюге тута эдик. Пенсиягъа чыкъгъанында аны орнуна бек джунчуб баргъан эдим…
ёсюмню джолунда
Алтмышынчы, джетмишинчи, сексенинчи джыллада кърал, джамагъат джанындан да джарыкълыкъ-маданият ишлеге уллу магъана бериле эди. Башха санагъатладача, мында да хар нени сагъышын этиб, джолун белгилеб, элледе фахмулу джашланы, къызланы табыб, бирикдириб, кёллендириб, юретиб турурча, билим-усталыкъ алырча мадарланы билген башчы керек эди. Аллай болуму болгъан Боташланы Борис керек заманда керек джерге тюшеди. Районну Джарыкълыкъ юйюню директору болуб бир кесек ишлегенинден сора, маданият бёлюмге тамада болгъаны бла 1986-чы джылгъа дери къуллукъ этеди. Ол кёзюуню ичинде бу санагъатда иги тюрлениулени бары да аны тирилиги, башчылыгъы, ишни къурай билгени бла болгъандыла. Аланы юслеринден Къарачай-Черкесияны маданиятыны махтаулу къуллукъчусу, Россия Федерацияны Маданият министерствосуну сыйлы белгисине да тыйыншлы болгъан Хубийланы Алий былай хапар айтады.
- Боташланы Борисни бу затлада уллу къыйыны барды. Мени сартын, кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора бизни районда маданият-джарыкълыкъ ишлени тамалын ол салгъанды, дерикме. Аны башчылыгъы бла этилген затланы тергеб чыкъгъан къыйынды, талай юлгю келтирейим. Къарачай-Черкесияны тышында да белгили «Минги Тау» ансамбль, тиширыуланы джамагъат-культура ишлеге къошуу бла байламлы къуралгъан «Горянка» деген клуб, элледе, школлада суратлау коллективле… Музыка школла ачылдыла, районну джангы джарыкълыкъ юйюню мекямы ишленди. Ара библиотеканы джарашдырадыла да, анда эмда аны элледе 13 филиалында китабланы саны 80 мингнге джетди. Сексенинчи джыллада ол сан юч кереге аслам болду. Аны коллективини сынамын саулай областха джайдыла. Ол кёзюуге «Ючкекен» вокал ансамбль концертлери бла миллетден бюсюреу алыб башлады. Маданият джашауда биринчи кере ансамблде джырлагъан тёртеуленни (Байрамукъланы Магомет, Байчораланы Азрет-Алий, Асланланы Башир, Къаракетланы Махар) барына да «Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу артисти» деген сыйлы атла бериледиле. Ол атлагъа дагъыда талай адам тыйыншлы болдула. Боташ улу джаш тёлюден эм фахмулуланы айырыб, алагъа маданият-джарыкълыкъ джаны бла билим, усталыкъ алдырыргъа къайгъыргъанлай тура эди. Ала артда тин байлыгъыбызны ёсдюрюрге тыйыншлы юлюш къошдула, бир къаууму энтда ишлейдиле. Борисни башчылыгъы бла Гитче Къарачайны маданият бёлюмю областны, Ставрополь крайны районларыны, шахарларыны арасында эришиуледе биринчи орунланы алыр ючюн къалмады. Анга «Октябрь революцияны» ордени берилди, «РСФСР-ны маданиятыны махтаулу къуллукъчусу» деген ат аталды. Къайда да сёзюне къарай эдиле, джамагъат сыйын кёре эди, биз, ол санагъатда орун ала тебрегенле, юлгюге тута эдик. Пенсиягъа чыкъгъанында аны орнуна бек джунчуб баргъан эдим…
Джашау джолу
Джетмишинчи джыллада, область радиода ишлеген сагъатымда, Борисни юсюнден очерк хазырларгъа керек болады да, кесин иги танысам да аны юсюнден джазылгъан не барды деб, областны маданият бёлюмюн джокълайма. Анда бир документни окъуйма. «1927-чи джыл эндреуюк айны 21-де Нарсанада туугъанды. Уллу Ата джурт къазауатха къошулгъанды. Капитан Боташ улу джигитлиги ючюн Къызыл Джулдузну ордени эмда талай медаль бла сауланнганды. 1947-чи джыл Ярославль шахарда аскер-политика училищеге иедиле. Аны да бошаб, 1952-чи джылгъа дери Къоруулау Кючледе къуллукъ этеди. Андан сора Къазахстанны Пахта-Арал областында 1957-чи джылгъа дери маданият учреждениеледе ишлейди…». Борис бла тюбегенимде бу джазылгъанда мен ангыламагъан затланы сордум.
- Алдагъанымы къалай сезиб къойдунг? – деб кюлдю. – Бир къауумла биледиле, сеннге да айтайым, сюйсенг, джазарса, сюйсенг, къоярса. Джылыма эки джылны къошуб кетген эдим къазауатха. Билиб къоярла да деб, къоркъуб бардым, ол къатышханда киши эс бёлмеди. Халкъыбызны кёчюргенден сора къарачай джашланы къазауат этген аскер бёлекледен къората тебредиле. Командирибиз меннге иги къарай эди. «Къарачайлы тюлме, къумукълума Дагъыстандан. Адамларым Нарсанагъа кёчюб, кёбден бери да анда джашайдыла», - деб ангылатдым. Ийнандыла, къалдыла эсе да андан сора меннге джукъ айтхан болмады. Апонлула бла къазауатха да къошулдум, училищени да бошадым, талай джылны аскерде къуллукъ этдим. Адамларым къайда болгъанларын билген эдим. Письмо джаза, письмо ала турдум. Ачыкъ айтыргъа мадар болмаса да, киши джуртлада джашауну къыйынлыгъын башсыз-тюбсюз ангылата, бери ашыкъма дегенча билдире эдиле. Тюзю, къалыргъа мадар да бар эди, алай а миллет бла бирге болайым, деб кетдим…
- «Михайлович» деб да ол заманладамы айтыла башлагъан эди?
- Огъай. Москвадан маданиятны юсю бла келген орус джаш джангылыб «Борис Михайлович» деб ийди да, мында антсызла уа аллай бир затны эшитселе унутмайдыла. «Борис Михайлович» дегенлери атама да джетиб: «Мени Михаил нек этгенсе, зийнадан туугъан?» - деб чамланнган эди…
Пенсиягъа чыкъгъандан сора военкоматны юсю бла джаш тёлюню аскер къуллукъгъа хазырлауда бек джууаблы ишлени тындырыб турады. Джазыу алай болур эди, джамагъат багъалатхан, миллетни тин байлыгъын ёсдюрюуге уллу юлюш къошхан Боташланы Борис кёб джашамады. 1990-чы джыл ауушду, Аллах джандетли этсин. Бу огъурлу адамны энди келлик тёлюле да эсгерирча, Ючкекенде джашагъан юйюню къабыргъасына мемориал къанга салыннганды.
Джетмишинчи джыллада, область радиода ишлеген сагъатымда, Борисни юсюнден очерк хазырларгъа керек болады да, кесин иги танысам да аны юсюнден джазылгъан не барды деб, областны маданият бёлюмюн джокълайма. Анда бир документни окъуйма. «1927-чи джыл эндреуюк айны 21-де Нарсанада туугъанды. Уллу Ата джурт къазауатха къошулгъанды. Капитан Боташ улу джигитлиги ючюн Къызыл Джулдузну ордени эмда талай медаль бла сауланнганды. 1947-чи джыл Ярославль шахарда аскер-политика училищеге иедиле. Аны да бошаб, 1952-чи джылгъа дери Къоруулау Кючледе къуллукъ этеди. Андан сора Къазахстанны Пахта-Арал областында 1957-чи джылгъа дери маданият учреждениеледе ишлейди…». Борис бла тюбегенимде бу джазылгъанда мен ангыламагъан затланы сордум.
- Алдагъанымы къалай сезиб къойдунг? – деб кюлдю. – Бир къауумла биледиле, сеннге да айтайым, сюйсенг, джазарса, сюйсенг, къоярса. Джылыма эки джылны къошуб кетген эдим къазауатха. Билиб къоярла да деб, къоркъуб бардым, ол къатышханда киши эс бёлмеди. Халкъыбызны кёчюргенден сора къарачай джашланы къазауат этген аскер бёлекледен къората тебредиле. Командирибиз меннге иги къарай эди. «Къарачайлы тюлме, къумукълума Дагъыстандан. Адамларым Нарсанагъа кёчюб, кёбден бери да анда джашайдыла», - деб ангылатдым. Ийнандыла, къалдыла эсе да андан сора меннге джукъ айтхан болмады. Апонлула бла къазауатха да къошулдум, училищени да бошадым, талай джылны аскерде къуллукъ этдим. Адамларым къайда болгъанларын билген эдим. Письмо джаза, письмо ала турдум. Ачыкъ айтыргъа мадар болмаса да, киши джуртлада джашауну къыйынлыгъын башсыз-тюбсюз ангылата, бери ашыкъма дегенча билдире эдиле. Тюзю, къалыргъа мадар да бар эди, алай а миллет бла бирге болайым, деб кетдим…
- «Михайлович» деб да ол заманладамы айтыла башлагъан эди?
- Огъай. Москвадан маданиятны юсю бла келген орус джаш джангылыб «Борис Михайлович» деб ийди да, мында антсызла уа аллай бир затны эшитселе унутмайдыла. «Борис Михайлович» дегенлери атама да джетиб: «Мени Михаил нек этгенсе, зийнадан туугъан?» - деб чамланнган эди…
Пенсиягъа чыкъгъандан сора военкоматны юсю бла джаш тёлюню аскер къуллукъгъа хазырлауда бек джууаблы ишлени тындырыб турады. Джазыу алай болур эди, джамагъат багъалатхан, миллетни тин байлыгъын ёсдюрюуге уллу юлюш къошхан Боташланы Борис кёб джашамады. 1990-чы джыл ауушду, Аллах джандетли этсин. Бу огъурлу адамны энди келлик тёлюле да эсгерирча, Ючкекенде джашагъан юйюню къабыргъасына мемориал къанга салыннганды.
АППАЛАНЫ Билял.
{jcomments}
