2005-чи джыл январны 6-сы бизни бушуу кюнлерибизни бири болду. Къарачай-Черкесияда, андан тышында да белгили алим Сюйюнчланы Ханафий ауушханды, деген ачы хапар джайылды. Джууукъ-тенг, таныгъанла, билгенле болуб да къалмай, узакъ джерледен да эшитгенле келиб, арбазы, орам да адамладан толду. Мени сартын, къайгъы сёзге аллай бир миллет джыйылыб хазна кёрмегенме. Уллу сый бериб, ёмюрлюк джерине элтиб къайтдыкъ. Чачылыб кеталмай, арбазында, андан тышында да къауум-къауум болуб, аны адамлыгъыны, билимини, этген ишлерини юслеринден кёб затны эсибизге тюшюрюб сёлешебиз…
Сюйюч улу 1923-чю джыл Джёгетейде туугъанды, деб джазылады документледе. Ол тюз тюлдю. Комсомол болур ючюн, бир джылы джетмей, артда кесин уллуракъ этиб джаздырады. Ханафий Идрис бла Берханны уллу  юйдегилеринде ёсгенди.
1941-чи джыл май айда Сюйюнчланы Ханафий школну айырмагъа бошайды. Ол джыллада элледе устазла джетишмей эдиле. Ханафийни тёбен класслада устаз этерге излеб тура эдиле. Алай а бу, лётчик болургъа талпыб, аскер училищеге заявление джазыб ийген эди. Суратлау китабланы окъургъа кесича бек сюйген талай тенги бла июнну 21-де Джёгетей Аягъына келиб, излеген чыгъармаларын да алыб, ызларына айланадыла. Ол джыллада автобус джюрюмей эди, башха машина да джокъну орнунда. Джаяу бара-барыб арыгъанларында, джолдан узакъ болмай бир дуппурчукъну юсюнде кече къаладыла. Экинчи кюнюнде юйге келгенлеринде биледиле гитлерчи фашистлени бизни Ата джуртубузгъа чабханларын.
Юч къарнашы къазауатха кетедиле. Сентябрь айда Ханафийни военкоматха чакъырыб, училищеден къагъыт келгенин билдиредиле. Олсагъатда джорукъгъа кёре бир юйдегиден ючеулен аскерге кетген эсе, тёртюнчюню алмагъандыла. «Къалыр мадар бар эсе, сен къымылдама», - дейдиле юйде. Айтханларындан чыкъмаучу джашчыкъ, бу джол билдирмей, аскер училищеге джанлайды. Анасына аны айтханларында, асыры къыйналгъандан къулакълары сангырау болуб къаладыла. Артда бир кесек ачыладыла, алай а тунакы эшитгенлей ёмюрюн ашырады.
Училищеге тогъуз къарачай джаш барады. Быланы авиамеханникле этериклерин айтадыла. «Биз лётчикле болургъа деб келгенбиз, алай этмей эсегиз, къазауатха ашырыгъыз», - деб тохтайдыла. Сёзлери ётмезлигин ангылаб, экзаменлени бералмагъанча этиб, джаула бла сермеширге кетерге келишедиле. Нёгерлери кириб чыкъгъандан сора барады Ханафий. Ол, келишгенлерича, бу джукъ билмегенча этиб, «2» багъа алыб чыгъады. Нёгерлери экзаменле бериб, окъургъа киргенлерин артда биледи. «Алай нек этдигиз?» - дей турургъа заман джокъ эди да, бу да, ызына къайтыб, билетде не джазылгъанын толу ангыламагъанча бир затла айтыб, джангыдан бериб, айырма багъа алады. Нёгерлери алгъа чыкъгъанлары себебли, башха ротагъа тюшедиле. Андан сора аладан хапарсыз болуб туруб, 1943-чю джыл бирине тюбейди. Къарачайлыланы кёчюргенлерин ол айтады.
Авиамеханик болады. 1942-чи джыл стажировкагъа ийген халда къазауатха ашырадыла. Ростовну тёгерегинде баргъан къанлы сермешлеге къошулады. Бу къуллукъ этген аэродромгъа фашист самолётла башындан бомбала къуя тебреселе, окопалагъа къача, ала джанлагъанлай чыгъыб, кеслерини самолётларын учаргъа хазырлаб турадыла. Бир джерлерине окъ тийиб неда бузулуб бери джеталмай къоннганлагъа къараргъа барыб, немецлеге джууукълашыб къалыб, ала атыб ёлгенле да, джаралы болгъанла да боладыла. Ол къыямат заманда ызларына къайталмагъанланы юйлерине «къара къагъытла» да ийгендиле. Сюйюнчлагъа да барады ол ачы хапар. Анасы ийнанмайды. «Ол сауду, ёлгени болса, джюрегим билдирлик эди», - деб турады. Къазауатда ёлген джашлары ючюн пенсия бере эдиле. Аны келтиргенлеринде да, алыргъа унамайды. Хоншусу чыгъыб къалады да: «Сеннге керек тюл эсе, меннге берсин», - деб, ол алыб турады. 
Ханафий а билимине кёре усталыгъын, сынамын да ёсдюргенден сора, ызына къайтыргъа керек эди. Ол кёзюуге училищени Оренбург шахаргъа кёчюрген эдиле. Кеслери да юрталада джашай эдиле. Къышны тамам сууукъ кюнлерини биринде, быланы сынар ючюн, къуугъун болады. Ол сууукъда моторларын ишлетиб, самолётла учуб кетерча этерге керек эдиле. Ханафий  механиклени арасында биринчи орунну алады. Муну генерал чакъырады. Махтарыкъды деб, къууаныб барады. «Сен ол ишни беш минутха этерге керек эдинг, 17 минутха нек создунг? Мындан ары бел къатдыр, къолунгдан келликди», - дейди. Башхала андан да кёб заман къоратханларын чертерге тартынады. Командирни уллу юртасы экиге бёлюнюб, бир джаны «къызыл мюйюшча» джарашыб, анда китабла, журналла бар эдиле. Бошлукъ чыкъса, Ханафий, ары барыб, аланы окъургъа ёч болгъанын генерал билгенди. Бир кюн ол, къабыргъаны къагъыб, Ханафийни чакъырады. «Лётчик болургъа сюемисе?» - деб сорады. Къууаныб разы болады. Андан чыгъыб, училищеге келеди. Окъуб, юрениб башлайды. Штурмовикде учар ючюн толу курсну тауусады. Не джаны бла да муну юлгюге тутуб, махтаб турадыла. Курсланы бошагъанланы барына да лейтенант чынла бередиле, муну аты айтылмайды. Соргъанында: «Сен къарачайлыса, лётчик этерге  эркинлигибиз джокъду»,- дейдиле. Терсликни, зорлукъну биринчи кере алайда сынайды. «Алай эсе, аскер къуллукъдан башыма бош этигиз», - дейди, джюреги такъыр болуб. Унамайдыла. Авиамеханик къуллугъунда къоядыла. Къазауат бошалгъандан сора Литвагъа ашырадыла.
Миллети Орта Азия бла Къазахстанда болгъанын билгенликге, адамларыны къалайгъа тюшгенинден Ханафийни хапары джокъ эди. Таласдан биргесине къуллукъ этген  къыргъыз джаш отпускагъа кетерге тебрейди. Ханафий, кимлени излегенин джазыб, письмону анга береди.
«Къарачай адамгъа тюбемей къайтма, бу аны къолуна тюшсе, бир мадар этер», - дейди.  Ол да джангы джетгенлей, Таласда къарачай тиширыуну кёрюб къояды. Соза турмай, мынга бир кёргюзейим, хапарын айтайым деб, тохтатады. Аллах болушуб, ол Ханафий бла эки эгечден туугъан болуб чыгъады. Андан бери письмола келиб башлайдыла, бу да джазыб турады. Аскер къуллукъдан 1949-чу джыл башына бош этгенлей, Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы ордени бла талай медаль да кёкюрегин джасаб, адамларына барыб къалады. Фрунзе шахарда ишлеген да, окъугъан да этеди. Алайда пединститутну филология факультетин айырмагъа бошаб, орус тил бла литератураны устазы болуб чыгъады. Ош шахарда школда ишлеб башлайды. Артда Фрунзеде гидромелиоратив техникумгъа устаз этедиле. Узаймай Тюрклюланы Зумратха юйленеди. Биринчи балалары Фатима да анда тууады. 1957-чи джыл джуртубузгъа къайтадыла. 1961-чи  джыл джашчыкъ тууады. Атына да Мурат атайдыла.
Ханафийни Черкесскеде область илму-излем институтха ишге чакъыргъан эдиле. Кёб турмай Бакуда кандидат диссертациясын да джакълайды. Ёмюрюню ахырына дери ол институтда къуллукъ этеди.
Кимни да халисин, болумун, джетишимлерин, кемликлерин биргесине ишлеген адамла иги биледиле. Алайды да, филология илмуланы доктору, профессор Бекизова Лейла былай айтады: «Ханафий бек онглу алим эди, аны монографиялары, башха илму ишлери кёб джерледе белгилидиле, аланы юслеринден джазылыр, айтылыр ючюн къалмагъанды. Мен аны адамлыгъыны юсюнден айтыргъа излейме.
Мен Ленинградда баш билим алыб къайтхан сагъатда Сюйюнчланы Ханафий илму-излем институтда къуллукъ эте эди. Алтмышынчы джылладан ол керти дуниягъа кетгинчи бирге ишлегенбиз. Мен кесими узун джашауумда аныча огъурлу, ариу халили, тюз иннетли, кимни да кесине илешдирген, сюйюмлю адамгъа тюбемегенме. Ишни кёзюуюнде бир-бирин ангыламагъанла, бир-бирин огъурамагъанла да чыгъадыла. Аны къатында хыны джукъ айтыргъа, ауазыбызны кёлтюрюб сёлеширге тартына эдик. Ханафий кёлюне джетмегенни ариулукъ бла айтыб сингдирген болмаса, кишиге къынгыр къараб кёрмегенме аллай бир джылны ичинде. Тюрлю-тюрлю илму конференциялада, диспутлада да бирге бола тургъанбыз. Бир затны юсюнден хар ким кесини оюмун тюзге санаб даулашхан кёзюуледе «тёре бол» дегенча, анга къараучан эдиле. Таулу намыс, адет, адеб, башхача айтсам, халкъыны ашхы шартлары бары да муну юсюнде эдиле. Керти асыл адам къалай болургъа кереклисин анга къараб ангылай эдик. Аны арабыздан кетгени биргесине ишлегенлеге, илмугъа да уллу къоранч болду».
Энди Сюйюнч улуну болумун, къаллай алим болгъанын кёргюзген шагъатлагъа кёчейик.
Ишге джарашханындан сора кёб турмай, Ханафийни областда джашагъан миллетлени ана тиллерин тинтген бёлюмге тамадагъа саладыла. Анга  дери институтда къуллукъ этген адамланы бирин теджемей мынга ышаннганлары да къысха заманны ичинде аны дараджасын ангылагъанларын билдиреди. Талай джылдан бёлюмню экиге юлеширге керек болады. Ханафийни тюрк тилли (къарачай, малкъар, ногъай) миллетлени алимлерине башчы этедиле. Анга кёре джангы борчла да салынадыла. Аланы баджарыу бла да юлгюге айтылады. Институтда ана тил бла кюрешген алимлени чыгъармаларыны сан биринден къалгъанына редакторлукъ этиб турады. Аланы бириди 1965-чи джыл Москвада «Советская энциклопедия» басмада  чыкъгъан «Русско-карачаево-балкарский словарь». Аны джарашдырыргъа талай адам къошулады да, башчылары Сюйюнч улу болады. Редактору да Ханафий бла Орусбийланы Ибрагим. Анда 36 минг сёз барды. Кеси да 744 бети болгъан бек уллу китабды. Школлада, окъуу заведениеледе, ана тилни сюйген юйдегиледе хайырланадыла, диссертация джазгъанлагъа да бек джарайды. Заманны озуу, илмуну ёсюмю, миллетле кеслерича кескин сёлеширге излегенлери бла байламлы орус сёзле бизнича къалай айтылгъанлары, джазылгъанлары, бизни сёзле орусчагъа къалай кёчюрюлгенлери  да керек болуб къалады. Алимле ол ишни да къолгъа аладыла. Анга да башчылыкъ этеди Сюйюнч улу. Сёзлени джыйыб джарашдыргъанла да Ханафий бла Гочияланы Софья боладыла. Бу китабда 30 минг сёз барды. Москвада «Русский язык» деген басмада 1989-чу джыл чыгъады. Бу эки китаб уллугъа, гитчеге да тиллени арасында тылмач болуб келеди.
Ханафий быллай амалсыз керекли затланы тындыргъан бла бирге кесини илму ишлерин да джазыб кюрешгенди. 1969-чу джыл «Карачаево-балкарские и монгольские лексические параллели» деген монографиясын басмалайды. Къарачай-малкъар алфавит бла экисини да биргелей  орфографиясы ол джарашдыргъан бла турады энтда. Анга аталгъан илму ишлерини тамалында чыкъгъан «История создания и пути совершенствования единой карачаево-балкарской орфографий» деген монографиясы 2001-чи джыл басмаланыб, бу илмугъа джангы, деменгили зат болуб къошулады. Ол джыл РФ-ны Илмуларыны академиясы буюруб, Москвада «Фонетика карачаево-балкарского языка» деген илму иши басмаланады. Кимге да джарарча сёзлюклени къайгъысын этгенин да къоймайды. Анга Гочияланы Софья да къошулуб, аллай юч китабны хазырлаб чыгъарадыла: «Русско-карачаевский словарь общественно-политической терминологии», «Орфографический словарь», «Русско-карачаевский учебный словарь». Ханафий кесини илму-методика ишлеринде школлада окъутуу, юретиу программаны не къадар терен магъаналы этерге къайгъыргъанлай, 1-чи-10-чу класслада дерслик китабла бла ана тилни сыйын чыгъарыргъа, сохтала иги ангыларча джарашдырыргъа кюрешиб тургъанды. Кёб джылланы узагъына республикада Билим бла илмуну министерствосунда окъуу-методика советни къарачай-малкъар тилден секциясына башчылыкъ да этгенди.
Фольклор къайсы ана тилни да тамалыды. Аны юсюнден сёз баргъан сагъатда Сюйюнч улуну аты айтылмай къалмайды. Халкъыбызны бу тин хазнасын тинтиуге, джыйыугъа да Ханафий тыйыншлы юлюш къошханды. «Карачаевские народные сказки» (1963 дж.), «Нартла» (1966 дж.), «Карачаевские народные песни» (1969 дж.) деген илму ишлени джазыб, китабла этиб чыгъаргъан ючеуленни бириди. Экиси белгили алимле Гочияланы Софья бла Ортабайланы Римма болгъандыла. 1994-чю джыл Москвада «Восточная литература»  басмада «Нарты. Героический эпос карачаевцев и балкарцев» деген китаб да ол халда чыгъады.
Озгъан ёмюрню аягъы сюремде, къайда, къаллай ана тил болгъанын ачыкълар ючюн, «Лингвистический атлас Европы» деб халкъла арасы комитет къуралады. Бизде бек уллу магъанасы боллукъ ол ишни тындырыргъа Сюйюнч улугъа, институтда башха белгили лингвистлеге борч саладыла. Аланы  башчылыкълары бла КъЧР-де джашагъан халкъланы топонимика сёзлюклери къураладыла. Ол атлас Амстердамда басмаланады. Ана тилни тамалындан башлаб, эндилеге дери тинтиу нюзюрю эди да, арт джыллада «Язык памятника рубежа XIV - XV в.в. Сказание о Карча» деген монографиясын джазыб кюреше эди. Алай бла аны да хазырлаб бошагъан эди.
Институтну директоруну олсагъатдагъы орунбасары А. В. Шишканова коллективни сыйлы адамыны ауушханы бла байламлы 2005-чи джыл апрель айда Ханафийни юсюнден уллу статья джазгъан эди. Андан талай тизгинни орусча окъуюкъ: «Научные труды Ханафий Идрисовича известны тюркологической общественности не только Карачаево-Черкесии, но и в Москве, Санкт-Петербурге, Казани, Кабардино-Балкарии, Дагестана, Азербайджана, Казахстана, Турции и других стран… Думаю, что к нему применимы слова поэта: «Я памятник воздвиг себе нерукотворный, к нему не зарастёт народная тропа…»
Къазауатны заманында джаш къызчыкъ Тюрклюланы Зумрат,  мында ишлеб, урушдагъылагъа болушургъа кюрешиб тургъан эди. Ол къыйыны ючюн артда «За доблестный труд в ВОВ» деген медаль бла саугъаланады. «Бир-бирин ангылагъан, бир-бирин тута билген, огъурлу юйдеги», - деучен эдиле хоншу, тийре, Ханафий бла Зумратны таныгъанла. Ханафийден сора тёрт джылдан ауушду Зумрат, Аллах джандетли этсин. «Джашау алгъа барыр ючюн, ким да болсун, дуниягъа джаратылгъан адам, ахыр джолуна  кетгинчи талай ишни тындырыргъа керекди…» - деб айтыучандыла акъылманла. 
Аладан да орунларына кимлени къоюб кетгенлерин эм баш борчха санайдыла. Алай къарасакъ, ол борчну тындыргъандыла. Ханафий бла Зумратны сабийлери Фатима бла Мурат илмуланы кандидатларыдыла, джууаблы къуллукълада ишлейдиле, толу юйдегиле болуб джашайдыла. Ханафий бла Зумратны уа джатхан джерлери джумушакъ болсун.
 
АППАЛАНЫ Билял.
 
{jcomments}