Бизни республикада къарачай тил бла адабиятдан сабийлени окъутхан фахмулу устазла аз тюлдюле. Ма аллай устазланы бирине Черкесскеде 5-чи номерли орта школда къарачай тил бла адабиятдан сабийлени окъутхан Джашеланы Азретни къызы Назифаны да санаргъа боллукъду.

Мындан алда «Къарачай» газетни корреспонденти Къобанланы Махмут Джашеланы Азретни къызы Назифагъа тюбеб, ушакъ этгенди да, аны газет окъуучулагъа теджейбиз.
- Мен Къарачай шахарда 1-чи номерли орта школда окъугъанма, - дейди Джашеланы Назифа. – 1992-чи джыл аны джетишимли бошагъанымдан сора, 1993-чю джыл Къарачай шахарда педагогика институтну ал башланнган класслагъа устазланы хазырлагъан факультетине окъургъа кирген эдим.
- Ал башланнган классланы устазы болургъа нек излеген эдинг?
- Гитче сабийлени, артыкъ да бек сюеме. Джашаудан чыртда хапарлары болмай, сени кёзюнге къараб, сен не айтсанг, аны этиб туруучандыла. Ала кюнден-кюннге кёз туурангда ёсе, билим алыб тебреселе, кесинги сабийлерингеча къууанаса джетишимлерине. Аланы биринчи устазлары къаллай болгъанына кёре болады билим алыулары. Сохталарынга терен билим бериб, башха устазланы къолларына берсенг, ала сен къалай окъутхан эсенг, андан ары да алай окъуб турлукъдула. Мен алай кесими иш сынамыма таяныб айтама.
- Ана тилге сюймекликни сеннге ким сингдиргенди?
- Биз кесибиз къартджуртчулабыз. Атамы къарт анасыны эгечи Гочияланы Мариям бизни бла бирге джашай эди. Биз Къарачай шахаргъа кёчгеникде, Мариям да бизни бла бирге кёчген эди. Ол къарачай тилден башха тилни билмей эди. Мени бла кесибизни тилибизде сёлешиучен эди. Мен шахарда тиллениб тебрегеним амалтын, ана тилими иги билмей эдим. Бир кюн ол мени кесине чакъырды да: «Къызым, бир-бирде экибизден сора юйде киши къалмайды. Мен сени бла кесибизча сёлешсем, сен меннге орус тилде джууаб бересе. Мен а сеннге кереклими ангылаталмайма. Мен къарт болгъанма. Джаш заманымдача, ёрге туруб, джюрюб, джумуш эталмайма. Меннге керекли джумушну сен этерге керексе. Ол себебден, кел экибиз да къарачайча сёлешейик. Мен къарачай тилден сени устазынг болайым. Мен сени «окъутама», окъутханым ючюн а сен мени джумушуму этиб турургъа керексе», - деди. Экибиз да келишдик. Мен школдан келсем, ол мени бла къарачайча сёлешиб тура эди. «Айтханымы ангыламасанг, башынгы эки джанына булгъарса. Ангыласанг, энишге ийиб, кёлтюре турурса», - деген эди.
Бир да оюмлу, огъурлу адам эди Мариям. Мени къатына олтуртуб, башымы сылай, дунияны ариу сёзюн айтыб, эркелетиб туруучан эди. Эм алгъа ана тилими ол сюйдюргенди меннге.
- Школда уа ана тилни ким окъутхан эди?
- Школда къарачай тилден, адабиятдан устаз Байрамукъланы Хамидни къызы Земфира окъута эди. «Сиз ана тилигизни билмесегиз, къарачай сабийлебиз, деяллыкъ тюлсюз. Тилигизни билмегенигиз ючюн мен сизге аман багъа саллыкъ тюлме. Дерследен сора школда къоюб, ол мен берген дерсни иги билгинчи юйюгюзге джиберлик тюлме», - деб, къоркъутуучан эди. Атамы къарт анасыны эгечи Гочияланы Мариямны эмда устаз Байрамукъланы Хамидни къызы Земфираны юслери бла ана тилими сюйгенме.
- Институтну бошагъандан сора къайда ишлеб башладынг?
- Институтну 1998-чи джыл къызыл дипломгъа бошадым. Кесим окъуб чыкъгъан школда ишлеб башлагъан эдим. Бир джыл ишледим да, школдан кетдим. Биринчиси, тышына Къоркъмазлагъа чыкъдым, экинчиси, атам Азрет къыйын ауруб, тёшекге тюшгенинде, анга къараргъа да керек болдум. Эки сабийни да ёсдюре, атама да къарай, 10 джылны ишлемей турдум. 2004-чю джыл университетде магистратурагъа кирдим да, «Менеджмент в образовании» деген усталыкъны алыб чыкъдым. Ма алай бла Черкесскеде 5-чи номерли орта школгъа ишлерге джарашхан эдим. Усталыгъымы ёсдюрген бла къалмай, бир кесек аны тюрлендире, къарачай-малкъар тилни эмда адабиятны устазы болуб чыкъдым. Бюгюнлюкде мен юч баш билими болгъан устазма.
- Бусагъатда къарачай тил бла адабиятдан къайсы класслада дерсле бардыраса?
- Биринчи классдан башлаб, 11-чи классха дери джюрюген сабийлени окъутама къарачай тил бла адабиятдан. Мен ишлеген школда бютеулей да 1200-ден аслам сохта окъуйду. Ма ол сандан 700-ю къарачай сабийледиле. Аланы бир къауумлары бир да ариу сёлешедиле кесибизни тилибизде. Бирсилери уа, чалдырыб, сёзлени ачыкъ айталмай, тилибизни эрши этиб къоюучандыла. Чалдырыб сёлешгенле болсала, ала бла энчи дерслени бардырама. Сёзлени тюз айтхынчы, тынчлыкълы къоймайма. Нек сёлешедиле ала тиллеринде чалдырыб? Былайда талай чурум барды. Эм баш чурумгъа мен юйде сабийлени ата-аналары ала бла кесибизни тилде сёлешмегенлерин санайма. Андан сора да шахарда джашагъан сабийле кеслерини тиллеринде сёлеширге уялгъанча этедиле. Бир къауум ата-анала сабийлери школда къарачай тилни окъумазлыкъларын сюедиле…
Сабийле ана тиллерин сюерча къарыуумдан келгенича кёб зат этеме. Сёз ючюн, суратлау чемерликни кружогун къураб, къарачай тилде джазылгъан гитче пьесачыкъланы сахнада салыучанбыз. Назмуланы азбар айтыргъа юретеме. Ол джаны бла джетишимлерибиз да бардыла. Озгъан джыл мени тамада класслада окъугъан эки сохтам, Хачирланы Арияна бла Чомаланы Фарида, тёрт дерсден экисин сайлаб, экзаменле берирге керек эдиле. Экиси да, къарачай тилден изложение джазыугъа кеслеринден да къошуб, сочинение джазгъан эдиле да, биринчи орунланы алгъан эдиле.
Алгъын джыллада школгъа къарачай поэтле бла джазыучуланы да чакъырыучан эдик. 2020-чы джылдан бери коронавирус амалтын тюбешиуле болмагъандыла.
- Школда 700 къарачай сабий окъуйду, дединг. Сенден сора бармыдыла сабийлени къарачай тил бла адабиятдан окъутхан устазла?
- Менден сора да Джандарланы Татьяна, Мухаджирни къызы, Текеланы Светлана, Норийни къызы окъутадыла. Экиси да менден эсе, сынамлы, кёбден бери ишлеген устазладыла. Ана тилибизни иги биледиле. Экисинден да кёб затха юрениученме.
- Озгъан джылны эндреуюк айыны 13-14-де Москвада Эресей Федерацияда ана тиллеринде сабийлени окъутхан устазланы Бютеуэресей съездлери болгъан эди. Белгилисича, аллай съездлеге эм сынамлы, эм фахмулу устазланы джибериучендиле регионладан. Ишинг махтаулу болуб джиберген болур эдиле сени?
- Съездге барырны аллы бла кёб устаз мастер-класс кёргюзюрге керек эдиле да, мен да кёргюзген эдим. Конкурсда хорлагъан ишин съездге келгенлеге кёргюзюрге керек эди. Мен хорладым да, алай бла КъЧР-ни Окъуу бла илму министерствосу къарачай тил бла адабиятдан дерслени бардыргъан устазланы арасындан мени джибердиле съездге. Мен анда ишими кёргюзюрге керек эдим да, бир чурум чыгъыб, хазырлагъан ишими кёргюзалмай къалдым.
Съездге Эресейни тюрлю-тюрлю регионларындан 200-ден аслам делегат келген эди. Съездни «Федеральный институт родных языков Российской Федерации» деген ФГБУ-ну директору, профессор Мариева Л.И. къурагъан эди. Съездде доклад этилгенден, делегатла сёлешгенден сора, секцияла къуралыб, алада бир къауумланы мастер-классларын сюзген эдиле. Мени ишим да сюзюлген эди. Устазлагъа джараулу кёб зат айтылгъан эди анда. Мен ол айтылгъан затланы школда хайырландырыргъа деб турама.
- Энди боллукъ эсе, энчи джашауунгу юсюнден къысхасы бла хапар айтсанг.
- Эки джашым барды. Уллу джашым Къоркъмазланы Мирлан Черкесскеде медицина институтну ючюнчю курсуну студентиди. Экинчи джашым Темирлан Черкесскеде технология академияны юристлени хазырлагъан факультетинде окъуйду. Экиси да ана тилибизде сёлеширге устадыла.
- Аналары, аталары сюйгенча болсунла! Аллах этген ашхы муратларына джетдирсин!
- Сау бол!
Мен Джашеланы Азретни къызы Назифа бла бир сагъатдан аслам заманны ушакъ этиб турдум. Ма ол кёзюуню ичинде, башха тилден бир сёз къошмай, кесибизни тилибизде сёлешиб турду. Ичимден мен анга уллу бюсюреу этдим.