Чомарталий ууакъ къуллукъчуладан болгъанды. Аны алайчыгъын чертиб айтханым: уллу къуллукъчуну чоту тынчды - аны уллулугъун ким да биледи, аны ким да сыйын кёргенча этеди, андан ким да къоркъады. Анга ким да джалынчакъды.

Гитче къуллукъчугъа уа хаман кесин уллу, къудуретли къуллукъчуча этиб кюреширге керек болады. Ол джаны къуллугъун бардырыу джанындан эсе къыйыныракъды. Къыйыныракъ огъай, бек къыйынды. Артыкъ ачханг толуб тургъанча, хаман тёгерегинги алыб, сени сюйгенден ёле тургъанча этиучю тенглеринги чомарт сыйларгъа, дженгил-дженгил ичирирге керек, джалынчакъ болуб, хаман ашаргъа-ичерге чакъырыучу къауумгъа барыргъа, барсанг а, хурджунунгдан шыша чагъарыргъа керек... Къуллугъунгу юсюнде бир иш борчунгу этгенинг болса да, «мен бу игиликни къуп-къуру сени хатеринг ючюн этеме!» деб, хаман кесинге бюсюреу тартыб турургъа керек... Къайдам, къайсы бирин айтайыкъ... Гитче къуллукъчугъа юйде юй джарлылыкъгъа къараргъа заман болмайды.
Уллу къуллукъчугъа юй бийче болгъан тынчыракъды: аны кереклисине сюйселе-сюймеселе да ууагъыракъ къуллукъчула да, башха джалынчакъ адамла да къарайдыла.
Гитче къуллукъчуну юй бийчеси болур ючюн а, танг кесек джигерлик керекди. Эркиши-тиширыу орнуна да джетерча...
Чомарталий юй джарлылыкъ бла кесин къыйнамагъанды. Бир джаны бла - къуллукъчу, ууакъ къуллукъчу, экинчи джаны бла уа, бир табы - тенглик, эркиши бла тиширыуланы тенгликлери. Тенг эсе, ол эркишиге тенг тиширыу эркиши этерик ишлени да эте барыргъа керекди. Ол джаны бла тенгликни эркишилеге таблыгъы бек уллуду. Аны Чомарталий юй бийчеси Къараханийге юйленнгенини экинчи кюнюнде огъуна ангылатханды. Къараханий тенглигине къууаныб турурча:
«Джаным, кёзюм, мен, бир къауум эркишилеча, тынгысыз, къайгъылы тюлме, не затда да санга кесиме ышаннганча ышанама, алай ийнанама.
Тиширыу акъыллы болады, хар затны табын иги биледи, манга къарамай, хар затны кесинг сюйгенча эте тур; мен а не, мен къуллукъда, элни аллында айланнган бир адам, заманым да боллукъ тюлдю. Бусагъатда тенглик дунияды, ол ишни эркиши этерге керекди, бу ишни - тиширыу этерге керекди деб да киши айырыб кюрешмейди. Ишни айыбы джокъду. Мен а сеннге кесиме ышаннганча ышанама...»
Къараханий ол сёзлеге къууаннгандан, башы кёкге барыб тирелирге джап-джангыз бир эли къалыб, баш иесине бек разы болгъан эди. Алай кемсиз «ышаныуну» татыуун Къараханий кеч ангылагъанды. Алай а заманында джюгенин тутдурмай къойгъан Чомарталий артда бюгюлмегенлей, юйню кереклисине ийилмегенлей къалыб кетди... Юй къуллукъну этген да Къараханий. Сабийлеге, къартлагъа къарагъан да ол, бачханы, сабанны къайгъысын этген, отунну, биченни ызындан айланнган да ол, базарны, сатыуну бардыргъан да ол... Къысхасы, толу эркинлиги болгъан, баш иеси тамам «ышаннган» бир тиширыу. Чомарталий а не, ол кесин уф-чуф этдириб, юйге джыйылмай айланнган ууакъ къуллукъчуланы бири...
Бара-бара, Къараханийни «тенгликден» кёлю чыгъа башлады. Тиширыу эркиши этерик ишлеге чабыб айланнган заманда, юй иеси, эркиши, ол затха ыйлыгъа билмей эсе, ол тенгликден не магъана барды? Талай сабийни атасы къолуна чёгюч ала билмей эсе, къабыргъагъа чюй къагъа билмей эсе, ол «ышаныудан» не хайыр барды?!
Тёзюмю тауусулгъан Къараханий бир кюн, лампочканы къолуна алыб, Чомарталийни юсюне ёрге сюелди. «Ма, муну бур да ары бир сал, ансы къонакъларынг къарангыда къалай олтурлукъдула, кеч болады. Мен, ала тургъанлай, юй башына созулуб айланмазымы биле болурса! Тюнене кюйгенди да, къарангыда олтургъансыз. Алай айтыб, ол ёмюрю тауусулмагъан юй джумушуна киришеди. Чомарталий да, лампочканы алыб, столгъа тёгереклешиб, къонакъ тепси сакълаб тургъан тенглерине киреди.
- Бу лампочканы бир ауушдурайыкъ ансы, командир келинигиз ёлтюреди. Мени къолум джетмей, бу юйде бир джукъ тынаргъа амал болмай къалды!..
«Акъбаш шохларын» орундукъ тюбюне ташагъа сугъуб, тепси келирине ашыгъыб тургъан джашла:
- Айхай-айхай, келин айтды эсе уа... - деб, секириб туруб, эрлай бир шиндикни бирини юсюне къондуруб, аны юсюне да Чомарталийни къондуруб:
- Хы, къоркъма да, кереклисича бур да сал салырынгы! - деб тохтадыла. Не амалы бар эди, Чомарталий, кюйген лампочканы бери алыб, бирсини аны орнуна буруб бегитирге кюрешди да, огъарыдан джашлагъа къараб:
- Болду болурму эке бургъаным? - деб сорду. - Болду, болду, эзиб къоярса, - деди баш шиндикни бир аягъына къадалыб, тутуб тургъанланы бири.
- Ничауа! Къайда, джандырыб бир кёрчюгюз, тюз салалдым эсе! - деди Чомарталий огъарыдан, ол джыгъылмасын деб, баш шиндикни аякъларына къадалыб тургъанлагъа. Джашланы бири, аны къоюб, барыб чыракъны джандырды. Джанды! Чомарталий тюз салыб тура! Аны джаннганын кёргенлей, къууаныб, Чомарталий:
- Хы-ы, къутулдукъ! - деди да аллына атлады да джиберди. Нёгерлерини «ой!» — дегенлери бла Чомарталийни джерге къуюлуб тюшгени тенг болду...
Сыннган буту къайнаб, эки айдан сора Чомарталий таякъ бла аз-аз атлай, юйден чыгъа башлады. Бир кюн ол шиндиклени тутханланы бири тюбеб къалыб:
- Алан, Чомарталий, сени ол кюн шиндикден тюшмегенлей атлаб кетиуюнг не ишинг эди? - деб сорду. - Э-эй, джыграм, - деди Чомарталий, - сау эки айны олтуруб, аны сагъышын этиб тургъанымда да, алайчыгъын мен да ангылаялмагъанма алкъын!.. Ишни тындырсанг, къууанаса да...

СЫЛПАГЪАРЛАНЫ
Кулина.
«Тюшюнюу» - 1993 дж.