Эндреуюк (декабрь) айны 9-чу кюнюнде Къарачай шахарда Боташланы Хусейни джашы Къанаматны аты аталгъан ара майданнга кёб адам джыйылгъан эди. Къарачайны уланы, Эресейни Джигити, авиацияны генерал-майору, Украинада баргъан къаугъада уллу джигитлик этиб ёлген Боташланы Къанаматха салыннган эсгертмени ачаргъа деб келген, джюреклери ёхтемликден толгъан адамланы джанларына эмда санларына себеб болургъа излегенча, къышхы кюн да чомартлыкъ эте, чууакъ кёкден джылыуун тёге эди.

Кёбчюлюкню арасында кёзге тюшмезге амалы болмагъан узун бойлу, келбетли джаш да сюеле эди.
Бюгюнлюкде «Къарачай» газетни баш редактору болуб ишлеген Ёзденланы Мухамматны джашы Альберт, ол джаш бла (Къоркъмазланы Сеитни джашы Мусса бла) 1992-чи джыл Тюркню Эскишехир шахарында танышханы эсине тюшюб, барыб аны бла джылы саламлашды...
Джыйылыу бошалгъандан сора, эски танышла бир-биринден тынчлыкъ-эсенлик сора, иги кесек заманны сёлешдиле. Аланы ушакъларын «Къарачай» газетни окъуучуларына теджейбиз.

- Къоркъмаз улу, арадан отуз джыл озса да, атынг Мусса болгъанын унутмагъанма. Нек десенг, сен ол заманда да «миллетим» деген, джамагъат ишлеге тири къатышхан джаш эдинг. Аллах айтса, саулугъунг иги болур? Бюгюнлюкде не ишлейсе? Кесинги юсюнгден «Къарачай» газетни окъуучуларына бир хапар айтсанг эди.
- Джылым 65-ге келсе да, Аллахха шукур, саулугъуму джокъду хатасы. Ма ол сени бла танышхан джылларымдан бери да, ары дери да кърал ишледе ишлеб турдум. Кърал ишден бошуракъ заманымда, Туркиеде джашагъан къарачай-малкъар халкъыбыз Ата джуртун, ана тилин, ашхы адетлерин унутуб къоймасын, эриб кетмесин деген нюзюр учундуруб, джамагъат ишлеге къошулгъанлай турдум. Бюгюнлюкде Эскишехирде къарачайлыланы-малкъарлыланы бирлешдирген «Дернек» деген джамагъат бирлешликге башчылыкъ этеме.
- Шукур Аллахха! Мусса, сен билгенден бюгюнлюкде Тюркде къаллай миллетле джашайдыла? Къарачай-малкъар халкъны уа адам саны ненча болур анда?
- Туркие къралны 70 процент чакълысы тюрклюледиле. Аладан сора да курдлула, черкеслиле, румлула, араблыла, лазла, татарлыла дагъыда башха миллетле джашайдыла. Къарачай-малкъар халкъны Туркиеде адам саны тамам быллай бирди деб айтыб къойгъан бек къыйынды. Алай болса да, биз кесибиз эсеб этген бла, Аллахды билген, 30 минг чакълы болурбуз. Башха миллетлеге къатышхан джашларыбыздан, къызларыбыздан туугъанланы кёбюсюню къанлары да кесибизге тартыб турады. Аланы да кесибизге къошуб санасакъ, Аллахды билген, бир 35 минг чакълы бола болурбуз.
- Мусса, сени ата-бабаларынг «Биринчими», «Экинчими» стампулчула болгъандыла? Къарачайны къайсы элинден кетгендиле ала Тюркге?
- Мени къарт аталарым да, аланы аталары да 1904-чю - 1905-чи джыллада Уллу Къарачайдан кетгендиле. Алай эсе, мен «Экинчи стампулчуланы» туудукъларыма. Кесинг билгенден, ата тукъумум — Къоркъмазладан, ана тукъумум а Байрамкъулладанды. Джети атама дери уста санай билеме…
- Бюгюннгю Тюркдеги джаш тёлюбюзден джашла, къызла уа билемидиле джети аталарына дери санай?
- Билмегенле да болурла… Алай болса да, кёбюсю биле болур деб келеди кёлюме. «Джети атагъа дери санаргъа уста болсунла балала, Сабийлеринден ачымасынла таулу атала, анала» деген сёзлери болгъан джырынгы, «Къарт атамы осияты» деген эмда башха бир бёлек джырынга кесибиз да тынгылагъанлай, сабийлеге да тынгылатханлай туруучанбыз...
- Аллах разы болсун. Хар бирибиз билген билимибизча къолубуздан келгенни эте барсакъ, алай бла сакълаяллыкъ болурбуз миллет шартларыбызны… «Дернекге» башчылыкъ эте, Эскишехирде къарачай-малкъар миллетибизни джакълаб, сакълаб кюрешгенинг ючюн, сен да бек сау бол! Сенича джамагъат ишле бла тири кюрешген адамла сюйселе, сюймеселе да политика джанын да сансыз этиб къоялмайдыла. Ол себебден, сени кёзюнг бла къарагъанда, сени кёлюнге келген бла Эски Ата джуртунгда — Къарачайда, Къарачай-Черкес Республикада, Эресейде джашауну бюгюнлюкде къалайгъа санайса?
- Альберт, мен Къарачайгъа келиб, сеннге тюберча мадарым болмагъанды ансы, мен кёб кере келгенме бери. Адам кесини юйюнде сабийини ёсе баргъанын эсгермей къалгъанча, сиз да республикагъызны артыкъсыз да бек бу арт 10 джылда бютюн да ёсгенин, джашнагъанын эсгерала болмазсыз. Эрдеракълада келгенимде, кёлюгюзге да джукъ келмесин, джолларыгъызны, кёпюрлеригизни, дагъыда бир бёлек затыгъызны джаратмагъан эдим. Бюгюнлюкде уа джолларыгъыз, кёпюрлеригиз Европаны стандартларындан кем болмагъанларына бек къууанама. Мында джашагъан джууукъларым, тенглерим айтханнга кёре, сабий садла, сабийле окъугъан, ауругъанла джатхан мекямла, маданият, спорт къалала бек кёб ишленнгендиле. Доммай бек айныгъанды, Архыз ёзен а адам адамгъа айтса ийнанмазча алай джашнагъанды. Алгъаракълада Архызда табигъатны ариулугъундан сора хазна джукъ джокъ эди. Энди уа, Архыз Австрияны, Швейцарияны курортларындан чыртда артха къалмайды дерге боллукъбуз. Биз - къарачайлыла - къайда да бирчаракълабыз, туризм-зат дегенча бизнеслеге тыйыншлысыча багъа берелмейбиз. Къаллай бир ашхы зат ишленнгенди мында. Ишленнген затланы уа киши сыртына кёлтюрюб тышына алыб кетеллик тюлдю, барысы да туугъанлагъа, туудукълагъа къаллыкъдыла. Ол затла бек уллу байлыкъ келтирликдиле Ата джуртубузгъа. Бу арт джыллада ишленнген затлада Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы Темрезланы Бориспийни джашы Рашидни къыйыны бек уллу болгъаны ол хакъды. Иги Башчы болмаса, хазна джукъ этилмейди. Темрез улу уа джаш болса, баш болуб алай ишлегенди. Мени сартын, мен анга бек разыма. Артыкъсыз да бек анасы Къоркъмазланы къыз болгъанын эшитгенимде, бек къууаннган эдим. «Бизге ушагъан джерчигиди аны аллай онглу джаш этген», - деб махтаныб да джибереме, мени сёзюмю ангылагъан тенглерими араларында.
- Ангылайма, Мусса, сени... Ма бюгюн Къарачай шахарны ара майданында болгъан джыйылыугъа уа сен къаллай багъа бердинг?
- Мени сартын, мен бу джыйылыугъа «Ёхтемликни джыйылыуу» дерик эдим. Башым кёкге джетгенча болуб къууандым.
- Ма бу майданнга Эресейни Джигити, авиацияны генерал-майору Боташланы Хусейни джашы Къанаматны атын атагъан иш да, былайда да, Черкесск шахарда Джигитлени аллеясында да Боташланы Къанаматха эсгертмеле салыу ишле да Темрез улуну башламчылыгъы бла этилгендиле.
- Сау болсун, Аллахдан табсын разылыкъ...
- Боташланы Къанаматны джашау джолун, къадарын кёз аллыбызгъа келтирсек, бюгюнлюкде Украинада бола тургъан къаугъаны сагъынмай болалмайбыз… Мусса, сен ангылагъаннга кёре, Тюркде сен къабакълашхан ахлуларыбызны оюмларына кёре, Эресей бла Украинаны арасында бу къаугъаны болмай къалыргъа мадары бармы эди?
- Болмаз эди...
- Нек?
- Мен Туркиени адамыча, билгенимча айтайым… Туркие НАТО-ну къурамына киргенликге, НАТО-ну къурамында болгъан бир къауум кърал Туркиени онглу боллугъун чыртда сюймейдиле. Аны амалтын, Туркиени къыбыла джаныны чеклеринде, сёз ючюннге Сирияда бир къауумла бизни къралгъа къаршчы баргъан ишлени этселе, ма ол НАТО-ну къурамына кирген, бизни уа сюймеген къралла, бизге аманлыкъ излегенлеге туура да, таша да кёлтюргючлюк этиб кюрешедиле. Русияны халын да, мен, бизни къралны халына ушатама. Сёз ючюн, сизни Президентигиз Путин быйыл байрым айны 24-чю кюнюнде аскерлерин Украинагъа киргизмесе, Русиягъа аманлыкъ излеген къралла кеслерини аскерлерин киргизирик эдиле. Картагъа къарасанг, Украинаны чеклеринден Москвагъа дери ара бек азды. Айтыугъа кёре, ракетала 3-4 такъыйкъагъа джетиб къаллыкъдыла. Алай болса уа, Русияны сюймеген къралла анга тюгел чабыуул этиб къоялмасала да, хаман террорлукъ этиб турлукъ эдиле. Кесине базгъан, кесини сыйын кёрген Русияча уллу кърал кесине террорлукъ этдирлик тюлдю. Мени сартын, Путин аскерлерин Украинагъа амалсыз болуб киргизгенди.
- Бу баргъан къаугъада, сен ангылагъаннга кёре, Тюркде джашагъан джашларыбызны кёбюсю Эресей джанлымыды, Украина джанлымыды?
- Мен ангылагъаннга кёре джашларыбызны кёбюсю Русия джанлыды. Нек? Бизни Ана джуртубуз Туркиедеди, Ата джуртубуз а — Къарачайдады! Къарачай 1828-чи джылдан бери Русияны къурамына киреди. Коммунистлени заманында 43-чю-44-чю джыллада къарачайлыла-малкъарлыла, ченченлиле, ингушлула, кърым татарлыла, къалмукълула дагъыда башхала сюргюннге тюшюб, Орта Азияда, Къазахстанда, Сибирияда кёб къыйынлыкъ сынагъандыла. Къыйынлыкъ сынамагъан а къайсы миллет барды дунияда? Сёз ючюн, европачыла Американы ачыб, ары киргенлеринде, анда джашагъан джергили миллетлени тюб этиб бошагъаннга джетдирген эдиле. Сиз «индейцы» дейсиз да алагъа. Русияны адам саны аз болгъан миллетлери уа бюгюн-бюгече да джашайдыла. Кеслерини динлерин тутадыла, тиллеринде китаб, газет окъуйдула, телевизоннга къарайдыла, радиогъа тынгылайдыла, миллет джырларын джырлайдыла, тепсеулерин тепсейдиле... Русияны Конституциясы бла миллетле барысы да тенгдиле. Берилген эркинлиги бла хайырлана билмеген а, кеси терсди. Аман адамла, аман къуллукъчула къайда да бардыла. Аманла бла да бир мадары болса, келишиб кюреширге керекди, чыртда болмаса уа, къралда джюрюген джорукъгъа-законнга кёре кюреш этерге керекди ала бла. Къайсы къралда джашай эсенг, ол къралны законуна, джоругъуна сыйыныргъа керекди. Уллу Русия, Уллу Туркие къралларыбызны, къарыуубуз джетгеннге кёре, бирлешдирирге себеб болургъа кюрешейик. Ант этдирсегиз, Эрдоган бла Путин тюбешиб джылы саламлашсала, биз аланы телевизионда кёрсек, бек къууанабыз. Къара тенгизни шимал джанын Русия сакълаб, къыбыла джанын да Туркие сакъласа, къралларыбыз шохлукъ джюрютселе, биз да Ана джуртубуздан Ата джуртубузгъа бара, Ата джуртубуздан Ана джуртубузгъа келе, тутхан ишибизни айыбсыз баджара, «ох» деб мелхумлукъда джашарыкъбыз. Барыбызгъа да Аллах болушсун.
- Амин Аллах! Аллах бла сакъланайыкъ барыбыз да.