Совет Союзну джылларында урунууда джетишимлери ючюн Къобан районда «Къобан» колхоз КПСС-ни АК-ни, СССР-ни Министрлерини Советини, ВЦСПС-ни, ВЛКСМ-ны АК-ни Къызыл Байрагъы бла саугъаланнган эди. Бюгюнлюкде ол мюлкге тамадалыкъ Айбазланы Рамазанны къызы Борлакъланы Марина этеди. Кёб болмай «Къарачайны» корреспонденти Къобанланы Махмут анга тюбеб этген ушагъын окъуучулагъа теджейбиз.

- Бу мюлкню тарихини юсюнден, бюгюнлюкде джетишген, джетишмеген не барды, эл мюлк артелигизден бир хапар айтсагъыз эди.
- «Къобан» колхозну аты бюгюнлюкде башха тюрлю болгъанды, «Къобан» деген сёз сакъланнганды. Колхоз деген сёзню орнуна эл молк артель дейбиз. «Къобан» эл мюлк артель деген атны, мени атам Рамазан, аны тамадасы болгъан заманда, колхозчула джыйылыуларында чёб атыб, 2002-чи джыл атагъан эдиле. Ол джыл атамы да мюлкню правлениесини председатели этген эдиле. Белгилисича, атам колхозда урунуу джолун озгъан ёмюрню 60-чы джылларында башлагъан эди. Эм алгъа ындырны тамадасы болгъан эди. Артдан бригадаларыны бирини бригадири, талай джылдан тамада агроному болгъан эди. В. Скрипцов башха ишге кёчгени себебли, атам Рамазан колхозну председатели болгъан эди. Алай бла атам мюлкде 55 джылны ишлеген эди.
Не джашырыу, бюгюнлюкде мюлкюбюзню эртделедеча, тууарчылыкъ, къойчулукъ санагъатлары джокъдула. Бусагъатда баш орунну джерчилик санагъат алады.
Заман къыйын заманды. Алай болса да, джерчилик санагъатны мийик дараджалы этерге кюрешебиз. Мюлкню бютеулей да 2060 гектар сабаны барды. Сабанланы бары да бирча битимли тюлдюле. Бир къауум сабанларыбыз уллу битим бередиле, бирсилеринден а, кереклисича бир ашау берсек да, уллу битим алалмайбыз.
- Сабанларыгъызда къайсы эл мюлк культураланы ёсдюресиз?
- Эм уллу орунну кюзлюк будайгъа беребиз. Джыл сайын эл мюлк культураны бу тюрлюсюн 1000 гектарда ёсдюребиз. Хар джыл сайын джерни ауушдуруб турабыз: башхача айтсам, бир культураны бир джерде талай джылны ёсдюрюб турсанг, мурат этгенингча бир битим алаллыкъ тюлсе. 300 гектарда мюрзеулюк нартюх, 200 гектарда чёблеу, 80 гектарда зынтхы, 150 гектарда джазлыкъ арпа, 250 гектарда шекер чюгюндюр ёсдюребиз. Башында айтханымча, эм уллу орунну кюзлюк будайгъа беребиз. Андан биз уллу хайыр алабыз. Башха эл мюлк культурала алай хайырлы тюлдюле.
Башында айтханымча, джерлерибизни бары да бирча битим бералмайдыла. Сёз ючюн, кюзлюк будайдан бир къауум сабанланы хар гектарындан 55 центнер алгъаныбыз болгъанды. Бирси сабанланы хар гектары 35-шер центнер бериб къойгъандыла. Орта тергеу бла хар гектардан 45-55 центнер джыйгъанбыз. Быйылны хауа болумуна кёре, бу кёргюзюмле аман тюлдюле. Кюн бек къысса, кёб джауум джауса, ёсюмлени битим бериулерине заран салмай къоймайдыла. Быйылгъы джыл аллай джыл эди. Алай болса да, халыбыз джыларча тюлдю. Хар гектардан 65-шер центнер алгъан джылларыбыз да болгъандыла.
300 гектарда мюрзеулюк нартюх ёсдюрген эдик да, аны 115 гектарыны битимин алгъанбыз. Хар гектардан 80-100 центнер алыб барабыз. Нартюх кесине мылылыкъны алыучу культурады. Иги кебмей, битимин джыйсанг, ол ындырда чириб къалыргъа боллукъду. Ол себебден, аны бачхалада иги кебдириб, джыяргъа керекли болуб турабыз. Кебдириучю агрегатыбыз барды. Кебдирилмеген нартюхню уа бир килограммына 4 сом тёлерге излейдиле алыучула. Ол багъагъа берсек а, бизге, хайыр тюл, къоранч тюшерикди. Нартюхден битим джыйыу алкъын барады.
Чёблеуню битимин джыйыб бошагъанбыз, сатыб да къоратханбыз. Хар гектардан 10-20 центнер алгъанбыз. Аман кёргюзюм тюлдю джылны хауа болумуна кёре. Зынтхыны 80 гектарда ёсдюрген эдик да, аны да битимин джыйыб бошагъанбыз. Хар гектардан 15-шер центнер алгъанбыз. «Атларыгъыз, къойларыгъыз джокъ эсе, зынтхыны нек ёсдюргенсиз?» - деб сорургъа боллукъсуз. Бусагъатда элледе кёбле ат тутадыла. Ала келиб, зынтхыбызны къоратыб кетгендиле. Джазлыкъ арпабызны хар гектары 15-шер центнер бергенди. Бир да тёбен кёргюзюмдю бу. Алгъын джыллада хар гектардан эм азында 35-40 центнер алыучан эдик. Джыл услу болса, арпа алай уллу битим бералмайды. Шекер чюгюндюрюбюзню битимин толусу бла джыйыб бошагъанбыз. Хар гектардан 400-шер центнер алгъанбыз. Бу да алай уллу кёргюзюм тюлдю. Эл мюлк культураны бу тюрлюсюню хар гектарындан 500 центнер, андан да кёб алыб тургъанды мюлк.
Бусагъатда джер сюрюу, урлукъ атыу ишле барадыла. Кюзлюк будайны 1000 гектарда ёсдюрлюкбюз да, 600 гектар чакълы бирге урлукъ атханбыз. Джер сюрюуню да бардырабыз. Быйыл бютеу болгъан джерибизни сюрюб, келир джылгъа хазыр этиб къоярыкъбыз.
- Джер сюрюу, урлукъ атыу, битим джыйыу ишлени ненча механизатор бардырады?
- Артелни джети механизатору барды. Бары да универсалладыла. Башхача айтсам, хар бири керек заманда не ишни да тындырлыкъды. Ишни сюйген, джигер механизаторладыла ала – Тебуланы Азрет, Ёртенланы Хусей, Джамбаланы Тимур, Бостанланы Расул, Айбазланы Заур, Кипкеланы Назир.
- Мюлк техника бла толу баджарылыбмыды?
- Техниканы не тюрлюсю да атам Рамазанны заманында алыннганды. Сёз ючюн, юч «К-700» маркалы тракторубуз барды. Бир мюрзеу джыйыучу комбайнабыз, эки урлукъ атыучу сеялкабыз, бир нартюх атыучу сеялкабыз, бир чюгюндюр урлукъ себиучю сеялкабыз бардыла. «Беларусь» маркалы талай такторубуз барды.
- Орта тергеу бла механизаторла ай сайын къаллай бир айлыкъ аладыла?
- Артелни бухгалтериясы бек кескин ишлейди. Джылны ичинде хар механизатор 500 минг сом алады. Бу кёргюзюмню айлагъа юлешсек, ай сайын хар бири 30-40 минг сом алады. Ол къолларына таза тюшген ачхады.
Бизни джарагъан хант юйюбюз барды. Ол трактор къошну къатындады. Сабан ишле баргъан заманда механизаторла хант юйюбюзде ауузланыб туруучандыла. Бусагъатда шапаларыбыз джокъдула. Алгъын ишлеб тургъанла пенсиягъа чыкъгъандыла. Шапаланы айлыкълары игиди. Алай а, хант юйде сау кюнню аякъ юсюнде сюелиб тургъан къыйын иш болгъаны амалтын, шапа болургъа хазна киши сюймейди. Ол себебден, биз, механизаторла ач болмаз ючюн, Черкесскеде «Компот» деб кафе-хант юй барды да, аны бла келишиу этгенбиз да, аны ишчилери кюн сайын мюлкню сабанларына чыгъыб, механизаторланы ауузландырыб турадыла.
Механизаторладан сора да артелни шофёрлары бардыла. Бютеулей алыб къарасакъ, артелде 62 адам ишлейди. Быланы барына да заманында айлыкъ тёлеген бла къалмай, ала ючюн налог да тёлейди артель. Бусагъатда айлыкъ заманында тёлениб барыргъа керекди. Тёлемесенг, джууабха тартыллыкъса.
- Артель пайчыладан къуралгъан болур? Алай эсе, ненча пайчы барды? Хар бирине ненчашар гектар сабан джетеди? Пайлары ючюн не зат тёлейсиз?
- Пайчыланы саны бюгюннге дери 700-ге джете эди. Бир къауум пайчыла артелден чыгъабыз, деб айланадыла. Чыкъсала 3,89 гектар сабанларын хайырландыраллыкъ тюлдюле. Хайырландырыр ючюн техника керекди. Техникалары уа джокъду. Андан сора да отлукъну, запчастланы дагъыда башха затланы алыргъа къарыуларындан келлик тюлдю. Хар элде да анда-санда дегенча бузукъчула болуучандыла. Ма аллайла бизни Дружба элде да табыладыла. «Сиз артелден чыгъыгъыз, биз сизге талай джылгъа бусагъатда огъуна ачха тёлейик джеригиз ючюн», деб бир къауумланы алдаргъа кюрешедиле. Бусагъатда пайлары ючюн алгъан ачхалырын бир кесекге джоярыкъдыла, андан ары уа не затларына джашарыкъдыла? Арт сагъышларын этмегенле алкъын тюбер ючюн къалмайдыла. Джыл сайын пай юлюшлери ючюн эки тонна мюрзеу, 500 килограмм ууулгъан нартюх, 3 машок шекер, 15 литр чёблеу джау алыб тургъан иги тюлмюдю бусагъатда бузукъчула берген ачхадан эсе?
Механизаторлагъа деб, ууакъ аякълы мал тутабыз. Аланы джай да, къыш да бир джерге джыйыб, ашларын-сууларын келтириб бериученбиз. Аланы да къоратыргъа деб турабыз.
- Механизаторланы джыллары къалайды? Аланы арасында джаш адамла бармыдыла?
- Талай джылдан механизаторла джетишмей башларыкъдыла. Бусагъатдагъыла пенсиягъа талай джылдан чыгъарыкъдыла. Аланы орунларына джаш адамланы табхан къыйын тиерикди. Бюгюнлюкде джерде урунургъа аз адам излейди.
- Энди кесинги юсюнгден хапар айтсанг эди…
- Башында айтханымча, мени атам Рамазан колхозну председатели болуб джашауун ашыргъанды. Юйге келсе, сабанланы, ёсюмлени юсюнден сора башха хапар айтмаучан эди. Эл мюлкге сюймеклигим андан кёчгенди меннге. Артелни правлениесини председатели болуб 2018-чи джылдан бери ишлейме. Усталыгъым бла экономистме, экономика илмуланы кандидатыма. Черкесскеде агро-инженерияны институтуну кафедрасы барды да, анда студентлени да окъутама. Эресейде «Союз женщин» деб джамагъат бирлешлик барды, аны КъЧР-де бёлюмюню тамадасыма дагъыда башха ишлени да баджарама.
- Артель сууаблыкъ ишле бла кюрешемиди?
- Кюрешеди. Районда, республикада спорт эришиуле болсала, аланы бардыргъан адамла ачха джаны бла болушлукъ эт деб, бизге келиучендиле. Беребиз. Андан сора да элни школуна, участок больницасына да болушур ючюн къалмайбыз. Бусагъатда элчилеге тюбеб, Украинада спецоперацияда болгъан аскерчилеге, ала сууукъ болмасынла деб, джылы кийимле джыйыб кюрешеме. Андан сора да элде къарыусуз джашагъан юйдегилеге да болушабыз.
«Къуру къолгъа къуш къонмайды» деб бир айтыу барды да, бу къыйын заманда къуру къоллу болмазгъа кюреширге керекбиз. Къуру къоллу болсакъ, барыбыз да инджилликбиз...