Итернетге, телевизоргъа къараб, китаблада, газетледе окъуб, мени кёлюме келген бла, джорукъ джол бла, закон бла байламлы бир бёлек сейир, къуджур хапар барды да, «Къарачай» газетни окъуучуларын ала бла шагъырей этерге излейме.
***
Бурун заманлада эски Румда кърал дараджада аманлыкъ этгенлеге «проклятие памяти» деген статья бла сюд этгендиле. Ол статья бла сюд этилген адамны аты адамланы эслеринде чыртда къалмазча, юйюн-юйдегисин, сын ташын, эсгертмеси бар эсе - эсгертмесин, аны юсюнден джазылгъан затланы, къысхасыча айтыргъа, аны аты бла байламлы болгъан затланы барысын да къурутхандыла.
***
Буруннгу Грецияда Кёбчюлюкню сюдю ( «Суд Толпы») деген адетлери болгъанды. Бир адамны терслигине джолукъдурургъа керек болса, кёб адам бир джерге джыйылыб, адамгъа сюд этиб кюрешгендиле. Уста сёлеше билген адамны сыйы бек уллу болгъанды. Ауузлу адам, бир кесек терслиги болгъанны ариулаб, башын джаба билсе, анга бек уллу багъа-сый бериб, ол айтханча бегим чыгъаргъанды кёбчюлюк. Бир Аллахдан сора гюнахы болмагъан болмайды. Хар адам да «меннге джетген кюн, бу уста сёлеше билген меннге да джарар эди» деген оюм бла аллай адамдан умутлу болуб, иги кёз бла къарагъандыла анга. Ма алай бла, бюгюнлюкде биз ёкюл (адвокат) деген усталыкъ буруннгу Грецияда чыкъгъанды.
***
Орта ёмюрледе (средние века) клисачы тёреле (церковные судьи) адамлагъа сюд этгенча, юй хайуанлагъа, кийик джаныуарлагъа да сюд этгендиле. Сёз ючюн, киштик обурлукъ, кёзбаулукъ этгенди, адамлагъа заран салгъанды деб, ёлюмге сюд этгенлери да болгъанды. Кийик джаныуарны иши заран салгъан «вредительство» деген статьягъа тюшгени болса, аны клиса харам этгенди (отлучали от церкви). Ма алай бла аны бырнак этиб, къралдан къыстагъандыла. Аллай къуджур сюд этиу ахыр кере 1740-чы джыл Францияда болгъанды. Терслеучюле, ёкюлле, сюдюле законда джюрюгенча джыйылыб, адамгъа сюд этгенча ийнекге сюд этиб, ёлтюргендиле.
***
Юриспруденцияда «Дело выгорело» деген айтыу джюрюйдю. Ол айтыу нек, къалай чыкъгъанын ачыкълаб кёрейик.
Эртде заманлада иши сюд этилирге джетиб тургъан аманлыкъчыны, джууабчыны (обвиняемый, подсудимый) бир чурум бла терслеу къагъытлары тас болуб къалгъан болсала, ол заманда джюрюген законнга кёре, анга сюд этерге кишини эркинлиги болмагъанды. Аны амалтын, терслеу къагъытла болгъан, сакъланнган мекямлагъа от тыкъгъан адет аслам тюбегенди. Ма аны амалтын айтхандыла «Дело выгорело» деб.
Бюгюнлюкде иши сюдге тюшюб тургъан адамгъа бир себеб, таблыкъ табылыб, сюд этилмей, башына эркин болуб къалса, «Дело выгорело» деб къоюучандыла.
***
1462-чи джыл туууб, 1515-чи джыл ауушхан Францияны патчахы Людовик XII-чи: «Юристни усталыгъы чурукъчуну усталыгъына ушашды. Амал табыб, сюйгенлерича (законну) чачыу-къучуу этедиле, башын тюбюне, ичин тышына айландырадыла, созадыла не да этиб, кеслерине керекли формагъа джыядыла», - дегенди. Анычаракъ сагъыш этген, 1883-чю — 1923-чю джыллада джашагъан чех джазыучу, 1500 хапарны автору, джазылыб бошалмагъан «Похождения бравого солдата Швейка» деген романны автору Ярослав Гашек да: «Ит адамны къабхан эсе да, «адам итни къабханды» деб ийнандырыргъа боллукъду иги юрист», - дегенди.
*** XIX-чу ёмюрде Европаны бир къауум къралларында, «нартюх иги ёсген джыл аманлыкъ аз этиледи» деген оюмгъа ийнаннгандыла. Ким биледи, нартюх иги ёсген джыл, къралда джашагъан адамла тогъуракъ болуб, аманлыкъны азыракъ этген болурла?
***
XIX-чу ёмюрде европачы къралланы законну юсюнден джазылгъан адабиятларында къуджур ёчешиуле баргъандыла. Сёз ючюн, адам ёле тебресе, кесини мюлкюн джашына, къызына, джууугъуна, тенгине къойгъанча (завещать свое имущество) сюйген итине, ийнегине, атына, киштигине къояргъа боллукъмуду, боллукъ тюлмюдю деген къуджур соруулагъа джууаб излеб кюрешгендиле.
КЪАРАБАШЛАНЫ Мурат,
ёкюл.
