«Къарачай» газетни хурметли редакциясы! Алгъаракъ джыллада мен юриспруденция бла байламлы джазгъан бир бёлек затымы сизге джибериб, сиз да басмалай тургъан эдигиз. Арт джыллада джумушларым кёбюрек болуб, санат ишими «тамблагъа» къойгъан эдим. Энди, джангыдан къолгъа алгъанма. Мен усталыгъым бла байламлы статьяла джаза турсам, мадарыгъыз болуб, сиз да басмалай турсагъыз, газет окъуучулагъа да хайыры боллукъ болур эди деб кёлюме келеди.
Салам бла, сизни сыйыгъызны кёрген,
КЪАРАБАШЛАНЫ Мурат, ёкюл.
Адам баласы дуниягъа джаратылыб, «мен адамма» деб кесин эсгериб, «терсликни», «тюзлюкню» юсюнден сагъыш эте тебреген кюнде болуб башлагъан болурла: шагъатла, терслеучюле, ёкюлле, тёреле,..
Ма алай бла минг джылла оза, заманларына кёре къралларында билимли адамла закон бла байламлы ишлеге юрене, юрете, биз бюгюнлюк кёзден ызыбызгъа къараб «античность» деб айтыучу заманлада «Юриспруденция» деген илму къуралгъанды. «Юриспруденция» деген ол латин сёздю.Аны илмуда джюрюген магъанасы, айтылыуу, китаблада джазылгъаны былай болады: «Юриспрудемнция (лат.jыris prыdentia «правоведение» от jыs род. п.jыris «право» + prыdentia «предвидение, знание») - наука, изучающая свойства государства и права; совокупность правовых знаний; практическая деятельность юристов и система их подготовки».
Ол заманладан башлаб, хар миллетни, хар къралны кесини миллетлигине, къраллыгъына кёре джорукъ джолу, законлары бола келгенди.
Къарачай-малкъар халкъны да ёмюрлени теренинден бери «юриспруденциясы» болгъанына шагъатлыкъ этген кёб заты барды. Сёз ючюн, юриспруденция бла байламлы бу сёзлеге эс бёлеик: Аманлыкъчы - преступник, Джууабчы - обвинаямый, подсудимый; Даучу - истец; Тутар - оперуполномоченный (член следственно-оперативной группы); Айрахчы, айгъакъчы - доказчик, следователь; Ёкюл, джакълаучу - адвокат; Терслеучю - прокурор, обвинитель; Шагъат, Арам - свидетель; Таджи шагъат - очевидец, свидетельство которого, по закону, приравнивалось к показаниям двух человек, не бывших свидетелями случившегося; Айрахчы, айгъакъчы - доказчик, следователь; Мыртазакъ - стражник, полицейский; Къорууллукъ - подзащитный; Бегеуюл - судебный пристав; Къодучу - глашатай; Джалдат - палач; Тёречи - член Тёре, судья»; Махкеме, тёре - суд... (Бу тизимде терс джазылгъан зат бар эсе тюзетиб, къошар заты да бар эсе, джазыб газетге джиберсе бек разы боллукъма - авт.).
Законну, джорукъну сакъларыкъ адамланы адамлыкъларына, акъылларына, билимлерине, болумларына кёре халкъ кеси сайлагъанды юриспруденция бла байламлы къуллукълагъа.
Тёреде болгъан джорукъладан да бир-экисин айтайыкъ...
Тёреде бир адамны шагъат болгъаны шагъатлыкъгъа саналмагъанды.
Сюдю аманлыкъчыгъа чыгъаргъан бегимин айтырыны аллында, дауурбазны ургъанды. Ол адет озгъан ёмюрню 20-чы джылларына дери болгъанлай тургъанды. Артда уа, бир кёзюуге дери дауурбаз къакъгъанны орнуна сюдю шкокдан, герохдан атханды. Ол адет Совет власть Къарачайда, Малкъарда бегигенден сора тохтагъанды.
Эртделеде аманлыкъчыны этген аман иши тюгел ёлюмге сюд этерча болмаса, къулагъын кесгендиле. Бюгюн-бюгече да къылыкъ этген сабий болса, уллайгъан кишиле ойнагъан халда: «Тынч тур! Тынч турмасанг, къулагъынгы кесерикме!» - деб айтыучандыла.
Элге бийлик этиб тургъан адам бла тёрени арасында ангылашынмагъан, дау айыргъан кёзюуле да болгъандыла. Уллу Тёре башханы къой эсенг, элни бийин «тайдырыргъа» да къарыуу джетгенди. Нек десегиз, халкъ кеси эм акъыллы, эм билимли, эм тюзлюкчю адамны сайлаб Уллу Тёреге башчы этиб салгъанды.
Совет власть киргинчиге дери Къарачайда-Малкъарда болгъан «юриспруденция» иги танг «сюрмелениб» болгъанды. Адеб, намыс кючлю заманлада, адамгъа байды, джарлыды деб къарамай, джюрюген джорукъгъа-законнга кёре тёречиле кёбюсюне тюз адамны джакълагъанлары себебден, халкъдан разылыкъ табхандыла. Аны амалтын, «Тёре» деген сёз «Тёр» (почётное место в доме, возвышение) деген сёзден къуралгъан болур деб келеди кёлюбюзге.
Энди, къарачай-малкъар халкъны бурун заманлада «юриспруденциясы» болгъанына шагъатлыкъ этген, халкъда джюрюген (Джуртубайланы Махтини «Ёзден адет» деген китабында джазылгъан) айтыуланы юлгюге келтирейик: «Тёре айтырыкъны билмесенг, салыб тёреге барма», «Талай бла талашма, тёре бла даулашма», «Тёре кесген бармакъдан оймакъ толу къан чыкъмаз», «Джут кишини Тёреге сайлама, сайласанг а - къайнама», «Бий Тёреден къоркъады, тёре Тейриден къоркъады», «Эл бир-бирин ашай, тёре да улху бла джашай», «Тёреде тюзлюк болса, тийреде низам болур», «Телиге тёре джокъ», «Тёреден къоркъма да, тёречиден къоркъ», «Келечиге джаз тил керек, тёречиге баз тил керек», «Бир шагъат - шагъат тюлдю»… «Ёкюл болсанг – ёксюзге».
Юриспруденция бла байламлы , джашауда сыналгъан акъыл сёзле эртделеде ата-бабаларыбызны къраллыкъ джюрютгенлерине, тарихибизни теренден келгенине шагъатлыкъ эте болурла деб, келеди кёлюме.
Бу сёзлени бюгюнлюкге келишген эм ашхылары бла хайырлана, Уллу Эресей къралыбызны ичинде тыйыншлы багъабызны таба, тёрде олтурур насыбны Аллах халкъыбызгъа берсин!
