Къобан районда Дружба элни орта школуна 1999-чу джылдан бери «Эресейни халкъ окъуууну айырмасы», «РФ-ны бютеу билим бериуден сыйлы къуллукъчусу» деген атланы джюрютген Къоркъмазланы Борисни джашы Рамазан башчылыкъ этеди. Сабийлени окъуулары къалайды, кеслерин ала ариу джюрютемидиле? Аланы саны джылдан джылгъа ёсеми огъесе азаямы барады? Къайсы миллетлени келечилерини сабийлери окъуйдула школда? Бу эмда башха сорууланы «Къарачайны» корреспонденти Къобанланы Махмут школну директору Къоркъмазланы Рамазаннга бергенди.

- Бизни школда 700 чакълы бир сабий окъуйду. Алагъа билим 50 устаз береди. Ма ол 50 устаздан 21-и «РФ-ны бютеу билим бериуден сыйлы къуллукъчусу» деген атны джюрютеди, - дейди Къоркъмаз улу. – Халкёчланы Тамара, Хызырны къызы, башында айтылгъан сыйлы атны джюрютген бла къалмай, «РФ-ны халкъ окъуууну айырмасы» деген атны да джюрютеди. 32 устазны баш категориясы барды. Аллай махтаулу устазла ишлеген школгъа джюрюген сохталаны кеслерин джюрютгенлери, окъугъанлары да игиди. Сабийле бир-бирлерине кёз-къулакъ болгъанлай турадыла.
Аз болсала да, бизни школда башха миллетлени сабийлери да окъуйдула. Сёз ючюн, орус, черкес, абаза, чыган сабийлени да кёрюрге боллукъду школда. Устаз коллектив да интернационал коллективди: къарачай устазладан сора да орус, абаза устазла да ишлейдиле школда. Абаза устазла Псыждан джюрюйдюле, орус устазла уа бизни элде джашайдыла. Устазларыбыз шохлукъну, тенгликни сюйген огъурлу адамладыла.
- Школугъуз къайсы джыл ишленнгенди? Бюгюнлюкде ол тарлыкъ этмеймиди? 700 чакълы сохтагъа уллу, талай этажлы мекям керекди. Сохтала бир кёзюудеми джюрюйдюле школгъа?
- Школубузну мекямы 1962-чи джыл ишленнгенди. Ары дери уа элде талай гитче школчукъ болгъанды. Бу школну мекямы хайырланыугъа берилгенинде, аланы бары да джабылгъан эдиле. Ол джыллада сохталаны саны, бусагъатдача, алай кёб тюл эди. Совет Союз чачылгъынчы школда кёб сабий окъуй эди. Эресей кеси энчи кърал болгъанында, сохталаны саны иги кесекге азайгъан эди: 400-ге джете кетген эди. Бу арт джыллада уа элде сабийлени саны иги кесекге ёсгенди.
Бюгюнлюкде школубуз тарлыкъ этеди. Талай джылны мындан алгъа къошакъ мекям да ишлеген эдик. Алай а ол да бизни къыйын болумдан чыгъаралмайды. Сабийле эки кёзюу бла окъуйдула. Башха школлада шабат кюн окъумай эселе, бизде окъуйдула. Нек десегиз, экинчи кёзюуню сохталары школдан кечирек чыгъыб башлагъанлары амалтын, бир сагъатларын къысхартхан этгенбиз. Артыкъ да бек къыш айлада сагъат тёрт-беш болургъа къарангы болуб башлайды. Джолда юйлерине бара, бу къыйын заманда билмейсе да неге тюбеб къаллыкъларын. Аны амалтын, джарыкъ заманда юйлерине джыйылырларын излейбиз?
- Школну автобусу бармыды?
- Школда бир къой, эки автобус да барды. Дружба эл уллу элди. Юч-тёрт километрни школдан узакъда джашагъан сабийле да бардыла. Ма аланы автобусларыбыз школгъа келтиредиле, юйлерине элтедиле. Дружба элни къыйыр сюреминде Заречный деб элчик барды. Бу элни сабийлери да бизни школгъа джюрюйдюле. Аланы да бизни автобусларыбыз келтиредиле школгъа. Школдан 500-1000 метр узакълыкъда джашагъан сабийле кеслери келедиле. Белгилисича, аланы арасында ал башланнган класслагъа джюрюген сабийле кёбдюле. Ма аланы къоркъууларын этерге керек болуб къалабыз. Бизни республиканы эллеринде джангы школла ишленнгендиле деб, хапар эшитиученбиз. Бюгюннгю заманны излемине толусу бла джууаб этген бир мекям ишленсе, сохтала кюнортадан ингирге школгъа джюрюрюк тюл эдиле. Эртде-кеч болса да, джангы школ ишленникди. Нек десегиз, джылдан джылгъа сабийлени саны ёсе барады. Не къадар джууукъ заманлада ишленсе, иги боллукъ эди.
Быйыл окъуу джылда биринчи класслагъа джюрюген сабийледен тёрт класс къуралгъанды. Экинчи-ючюнчю классладан да тёртюшер классла бардыла. Тёртюнчюден тогъузунчу класслагъа дери ючюшер классла къуралгъандыла. Белгилисича, тогъузунчу классланы бошагъанла уа, андан ары школда окъургъа излемей, училищелеге, техникумлагъа кетедиле. 10-чу, 11-чи класслада окъугъан сабийлени саны 9-чу классдан сора дженгил азайыб къалыучанды. Бюгюнлюкде 2-чи, 3-чю, 6-чы классланы сохталары экинчи кёзюуге джюрюйдюле.
- Башында айтхан эдинг, школда чыган сабийле окъуйдула, деб. Ала, башха сохталача, школгъа кюн сайын джюрюймюдюле? Окъуулары, халилери къалайды?
- 15 чыган сабий джюрюйдю школгъа. Биринчи кюнледе чыган сабийле сюйселе, школгъа келиб, сюймеселе, келмей башларгъа изледиле да, биз аланы ата-аналарын чакъырыб:
- Сабийлеригиз школгъа бир кюн джюрюб, экинчи кюн келмей тебреселе, биз бир-бирибиз бла джарашмазгъа боллукъбуз. Эсигизге тюшсе, сиз аланы биргегизге алыб айланныкъ эсегиз, ала билим аллыкъ тюлдюле. Билими болмагъанны бир классдан бирси классха кёчюрлюк тюлбюз. Кёчюрмесек, школну аты аманнга чыгъарыкъды. Андан сора да, билимсиз адамгъа бусагъатда джашагъан къыйынды. Уллу болсала да орамланы къыдырыб айланныкъ тюлдюле да… - деб ангылатыу ишле бардыргъаныкъда, сабийлерин школдан тыймазгъа сёз бердиле да, сёзлерине ие болуб келедиле. Биз да аланы кёз туурабызда тутуб турабыз.
Школда юч завуч барды. Катчиланы Зайнеб, Халисни къызы, Айбазланы Лейла, Унухну къызы, Биджиланы Любовь, Муссаны къызы, терен билимлери, устазлыкъ ишде уллу сынамлары болгъан завучладыла. Аланы хар бирини кесини иши барды. Меннге не джаны бла да болушлукъ этиб турадыла. Джубуланы Азретни джашы Назбий къоркъуусузлукъ джаны бла заместителди. Ишин билген джууаблы адамды.
- Аллай бир сабий окъугъан школда хант юй да болур?
- Барды. Бир ызгъа 65 сабий ауузланыб кетерге боллукъду хант юйде. Кюн сайын, 300-ден аслам сабий хант юйюбюзде алайына ауузланыб турадыла. Буфетибиз да ишлейди.
- Башха школладача, сизни школда да физкультура бла спортха уллу эс бёлюне болур?
- Школну кесинде тюрлю-тюрлю спорт секцияла ишлейдиле. Спорт залыбыз барды. Баскетбол, волейбол, футбол, шахматла дегенча секциялагъа сабийле сюйюб джюрюйдюле. Район, республикан эришиулеге къошулгъанлай турадыла. Физкультурадан дерслени бардыргъан Катчиланы Османны джашы Нурый бла Эриккенланы Ансарны джашы Казбек сынамлы устазладыла. Андан сора да школда дзюдодан, тхэквондодан секцияла да ишлейдиле. Кёб болмай 8-чи «А» классны сохтасы Гебенланы Рустам шахмат ойнаудан район эришиуледе биринчи орунну алгъан эди. Мындан алда КъЧР-де сохталаны арасында самбодан эришиуле бардырылгъан эдиле. 8-чи классны сохтасы Къаракетланы Керам 65 килограмм ауурлукълары болгъан джашчыкъланы арасында ючюнчю орунну алгъанды. Бу школда окъугъан спортчу джашларыбыз Эресейде эмда тыш къраллада эришиулеге къошулуб, атларын махтау бла айтдырыб тургъандыла. Сёз ючюн, Тебуланы Дахир къол тутушдан дунияны чемпиону болгъанды.
Дружба элде кёб болмай спорт аралыкъ хайырланыугъа берилген эди. Анда тюрлю-тюрлю спорт секцияла ишлейдиле. Бизни сохталарыбыз да ары барыб, спорт бла кюреширге разы эдиле. Мени кёлюме келген бла, сабийле гитчеликден огъуна сюйген спорт секцияларына джюрюб, белгили спортчуланы тутушханларына къараб, аладан сынам ала тебреселе, иги боллукъду. Спорт комплексде, физкультурадан дерслени бардыргъан устазлача болмай, спортда онглу джетишимле этген сынамлы тренерле ишлейдиле. Ала кючлю, фахмулу джашчыкъланы эслеб, аланы юретиб башласала, иги боллукъ эди.
- Школда тюрлю-тюрлю кружокла да болурла?
- Кружокларыбыз бардыла. Сёз ючюн, тепсеу кружокну Къаракетланы Эльза, Баширни къызы, бардырыб, сохталаны тюрлю-тюрлю халкъланы тепсеулерине юретеди. Хорну кружогун а Токъланы Динара, Магомедни къызы, бардырады. Хапаланы Халитни джашы Мусса фахмулу джашчыкъла бла къызчыкъланы агъачдан дагъыда башха затладан кёб зат этерге юретеди. Къызчыкъла кийим бичерге, тигерге да юренедиле. Драма кружогубуз да барды. Хасанланы Пайруз, Халитни къызы, сохталаны болушлукълары бла тюрлю-тюрлю пьесаланы сахнада салыучанды. Литература кружокну тамадасы Чотчаланы Земфира, Шагъабанны къызыды. Аны бир сохтасы Биджиланы Асият « Умники и умницы» деген бериулеге къошулуб, ёчлю орун алгъанды. Бусагъатда Асият медицина институтда окъуй турады. Къарачай тил бла ана литератураны устазы Ижаланы Фатиманы, Магомедни къызыны, юсюнден талай сёз айтыргъа излейме. Ана тилибизни аныча сюйген адам болмаз, дерим келеди. Къарачай халкъны джазыучулары, поэтлери джазгъан чыгъармаладан гитче пьесачыкъла джарашдырыб, аланы сахнада салгъан бла къалмай, сабийлени назмуланы тюз азбар айтыргъа юретеди. Мындан алда уа къарачай халкъны Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюлгенини кюнюне атаб, пьеса салгъан эди.
Школда «Надежда» деб сохталадан къуралгъан волонтёр отряд да ишлейди. Отрядда иги кесек сабий барды. Ала къарт адамланы джокълагъанлай турадыла. Сёз ючюн, байрам кюнледе алагъа гюлле бериб, туугъан кюнлери бла да алгъышлаучандыла. Школда быладан сора да башха отрядла бардыла. Къысхасыча айтыргъа хар небиз да игиден иги бола барады.
Сёзюмю ахырында айтырым: КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид, республикабызны школларына уллу эс бёлгени, ол хакъды. Дружба элде да заманны излемине кёре джангы школ ишленсе сохтала да, устазла да бек къууанныкъ эдик. Баджарыргъа бизни кючюбюз джетмезлик затларыбызны район башчыланы, артыкъсыз да бек республикабызны Башчысы Темрезланы Рашидни эс бёлгени бла тюзелликлерине мени сартын, ишегим да джокъду.