***
«Ёллюк джюджекчик, ёрге къобалмай, чёгюб бир турады, сабийле ма алай тура эдик.

Ачдан къарны тоймагъан баланы оюн акъылына да келмейди. Ол джыллада сабий ушакъла башха эдиле: «Былай эшикни ачханлайынга, тапха бла бир гырджынны кёрюб къойсанг, не этерик эдинг?» - деб соруучан эдик бир-бирибизге. «Бир уллу таба гырджыным болуб къалса, мен аны бир джолгъа ашаб бошаяллыкъ эдим. Сен а?..» - деучен эдик».
«Будай бюртюклени джыя тургъанлай, къарауул келиб къалыб сюрсе, къачыб, суугъа кире эдик. Богъурдагъыбызгъа дери сууда тургъанлай, джаныбыз къайгъылы болмай, джыйгъанчыгъыбызны? джибитебиз деб, эсгериб, къолларыбызны ёрге тутуб, сууда алай сюеле эдик...»
«Ачдан инджилген, артда ёлген джашчыкъ, толгъан айгъа къараб: «Ання, къара, Ай гырджыннга ушайды», - деген эди...»
«Атамы ахыр письмосу 1942-чи джыл келген эди. Анамы уа ишге къууа эдиле да, юйде къалыр кюню болмай эди. Аз да бошлукъ чыкъса уа, башха тиширыула бла бирге, гузапай деб, мамукъну къаурасын, клевер тамырла джыяргъа кете эди. Анамы джюреги ауруй эди, бруцеллёзу бар эди. Асыры къарыусуздан башхалагъа тенглик этелмей, сыртында да аркъа джюгю бла, юйге эм артха келиучен эди. Биз а, аны юч сабийи, орамгъа чыгъыб, хар ётген тиширыугъа: «Анняны кёрмедингми? Анняны кёрмедингми?» - деб сора эдик. Бир-бирибизге ал бермей, ючюбюз да бирден сора эдик. Ашыгъыб сакълай болур эдик. Анняны, уколгъа джюрюй тургъанлай, ауругъанына къагъыт бердиртмей, ишге сюрюб туруучан эдиле. Юйде къалса уа, бизге эм уллу къууанч эди. Ол а юйде дуниягъа кёзюн ачалмай, бек ауруса къала эди...»
(Къойчуланы Нафисат, Исмаилны къызы. Къарачай шахар).

* * *
«Онбеш джыл болгъан кёзюуюм эди. Нек эсе да велосипедге бир да бек кёзюм къарай эди. Бир кюн къыргъыз, къазах тенглерим бла бирге, джюк ташыгъан машинагъа миниб, велосипед алыр умут бла районнга тебрейме. Бюгюн да сейирсинеме, постну сакълагъан мени башха джашчыкъладан айырыб, къалай таныгъанына. Мен да, алача, башым да джюлюнюб, кюнде да кюйюб, къап-къара эдим. Ол а къулагъымдан тартыб, машинадан атыб, сюрюб, андагъы комендатурагъа элтген эди. Алайда кече арасына дери тутуб, юч сагъатда чыгъарыб, эшикге къыстагъан эдиле. Тыш элде таныгъаным, билгеним джокъ, барыр, къысылыр джерим джокъ. Юйге келир ючюн а, «Смертная балка» деб бир «сыйрат кёпюрден» ётерге керек эди. Алайтын кече къой, кюндюз ётген да бек къыйын эди. Кече – къап-къарангы, кёзюнге тюртюлгенни кёрмейсе. Аны юсюне да шакалланы улугъанлары аркъа джиклеринги къалтыратадыла... Алайдан къалай сау ётелгеними билмейме. Къаллай бир къоркъуб, къалай инджилгеними, айтыб да тауусаллыкъ тюлме».
(Къанаматланы Маджир. Черкесск шахар).

* * *
«Биз Чалдоваргъа тюшген эдик. Биринчи джыл кёчгюнчюледен джангыз мен баргъан эдим школгъа. Биргеме олтургъан джашчыкъ, аты бюгюн да эсимдеди, Сычов Иван деб, дерследе тохтаусуз «Геть витсиля, бандит» деб туруучан эди. Школда 100 сабий бар эди да, мен джангыз къалыб, ол 99-у мени тюе эдиле. Алай бла, сабийле, тюе-тюе, сакъат этиб къоймасынла деген болур эдиле, атам бла анам, ол джыл мени школдан алыб къойгъан эдиле.
Экинчи джыл атам ёсюб келген тёлю билим алалмай къалыргъамы башлагъанды деб, къайгъырыб, хоншула бла сёлешиб, тёртеуленнге сабийлерин школгъа ийдиртген эди.
Экинчи окъуу джылда школгъа бешеулен болуб бирге джюрюй эдик. Джашчыкъла бизге биягъынлай этебиз деселе, тюйюш башлана эди. Кесибизни хорлатмай эдик. Ол кюнден сора бизни бла кюрешгенни тохтатхан эдиле…»
(Хасанланы Герман. Къарачай шахар).

* * *
«Устаз бизни башха сохталары бла бирге экскурсиягъа элтеме деб, башы ачыкъ машинагъа миндиргенлей, Королев деб комендант: «Былагъа эллеринден чыгъаргъа эркинлик джокъду!» - деб къарачай сабийлени джерге-джерге атхан эди. Школну директору М. Д. Куликов а, бир сёлешсе, экинчиге: «Вас надо было сослать в Сибирь!» - деучен эди».
(Хубийланы Назир. Къарачай шахар).

* * *
«Чу каналны юсю бла велосипед бла 18 километрни барыб, Фрунзеде институтха джашыртын заочно кирген эдим. Анда джашаб, бир айны окъургъа керек болады да, комендантха пропуск деб, тилекчи болуб, районнга келеме. Божанов деб район комендант, нек келгеними эшитгенинде:
- Сейир-тамаша! Къара мынга, окъургъа тырмашады! Адам болургъа излейди! Къораб кет! - деб хыликке эте келиб, эрши къан алыб къычыргъан эди».
(Хубийланы Магомет (Алан). Къарачай шахар).

* * *
«Биз Талас областны Орловка элинде джашай эдик. Андан юч километрде уллу кёл бар эди. Анга барыб джууунургъа кёзюбюз къараб, талай джашчыкъ, бир-бирибизни таукеллендириб, джыйылыб бара тургъанлайыкъгъа, комендант тюбеб къалыб, сыбыртхы бла тюйюб, ызыбызгъа алай къайтаргъан эди.
1952-чи джыл болур эди, дейме. Мен 7-чи классха джюрюй эдим. Школну директору немча киши Яков Избрантович Крипинштейн историк эди. Ол джыл бизде Конституциядан дерсле бере эди. Бир кюн Конституцияны «СССР-де гражданланы эркинликлери бла борчлары» деген башындан дерс бере келиб, совет гражданланы аллай эркинликлери, быллай эркинликлери деб, хапар айта тургъанлай, сохталаны бири, Орусланы Алий болур эди дейме (класс а беш орус сабийден къалгъанла - къарачайлыла бла немчала - кёчгюнчюлебиз), аны сёзюн бёлюб: «Яков Избрантович, Сиз совет гражданланы баш эркинликлерини юслеринден айтасыз, бизге уа хоншу элни къатында кёлге барыб, джууунургъа да къоймайдыла. Бизге уа нек джокъду баш эркинлик?!» - деб джылаб къояды. Директор кеси да кёчгюнчюледен эди.
Кесини да джылары келиб, классдан ашыгъыш чыгъыб кетген эди. Кабинет а биз окъугъан классны туурасында эди. Сабийле барыбыз да джылагъан эдик… Бир кесекден, джюрегин басхан болур эди, директор къайтыб келеди да: «Биз терен, къарангы туннелде турабыз. Аны къыйырында кёрюннген гитче джарыкъчыкъ, ол билимди. Бизни бюгюн билим алалгъандан башха амалыбыз джокъду. Ол чыракъчыкъды бизни дуниягъа чыгъарлыкъ, къошарыкъ. Окъургъа эркинлик, ол уллу насыбды. Билим алыб, билим бла джыгъаргъа керекбиз бюгюннгю кюнюбюзню», — деб бизге кёл этген эди.
Ол бир хапарым. Экинчи хапарым: комендатурала къуралгъынчы – 1944-чю джылны аягъына дери – кёчгюнчюлени «кютгенле» аскерчиле эдиле. Ол джыл аланы штаблары биз джашагъан юй бла къабыргъа хоншу эди. Мен да алай арбазда тургъанлай, аскерчиле Тебуланы Хасанны (15-17 джылда болур эди) алларына сюрюб келедиле да, штабха киргизиб кетедиле. Бир кесекден чыгъарадыла. Мен а арбазны ортасында, чюйча, сюелеме. Сора Хасан меннге: «Борисбийге чаб, была мени ёлтюрюрге тебрегендиле», - дейди. Мен атамы чакъырыргъа деб, аллыма силкинсем, аскерчи джашла мени тутуб иймейдиле. Хасанны уа, джер тюбюнде юйге алыб тюшюб кетедиле, къолларында да – шкоклары. Бир заманда шкок атылгъан таууш. Уруб къойдула деб тургъанлайыма, бир кесекден Хасан да, ала да чыгъадыла. Хасанны бети акъ учхун. «Къора былайдан!» дейдиле да арбаздан къыстайдыла. Хатасы болмагъан джаш адамны алыб келиб, шкокланы юсюне буруб... Аны уруб къоймагъанлыкъларына, шкокну атылтыб... анга расстрелни не болгъанын толу чекдирген эдиле. Не ючюн? Хасан фермада ишлей эди. Ферманы кесини сют заводчугъу бар эди. Алайыны гёзенини тамадасы Маруся, аскерчилени старшиналары бла бир тилли болуб, сют башы флягаланы бирин кеслери къоратхан эдиле да, артда аны алгъанны «табаргъа» керек болгъанында, Хасаннга салыб, джаш адамны къоркъутуб, «мен алгъанма» деб айтдырыргъа излеген кёре эдим. Ол а шкокну тюбюнде да алмагъанын «алгъанма» дерге унамагъан эди.
Артда аскерчи джаш: «Шкокну атылтханлайыма, чёгюб къалды», - деб харх эте эди...»
(Чотчаланы Владимир. Джагъа эл).