Багъалы редакция! Миллетибиз сау болуб сюргюнде чекген ачы азаб унутуллукъ тюлдю, алай эсе аны хапары да бошаллыкъ тюлдю. Абадан тёлю джаш къауумгъа эсгерте, алай бла миллетни эси джангыра барады. Аны сууутмазгъа барыбызны да борчубузду.

Ол джаны бла «Къарачай» газет уллу иш бардырады. Кёчгюнчюлюк бла байламлы материалланы дайым басмалагъанлай турады. Абыстол (ноябрь) бла хычаман (май) айла джууукълашхан кёзюуледе бютюн да бек къозгъайды ол эсибизни. Сёз ючюн, мен аллай материалланы бир джанына салыб, асыраргъа да кюрешеме.
«Джагъанас – уллу къыйынлыкъны аллы» деген ат бла «Къарачайда» 2013-чю джыл арттотур (апрель) айны 30-да басмаланнган статьяны бу кюнледе табыб, энтда окъудум. 1943-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 2-де джагъанасчыланы кёчюрюрге темир джол станциягъа ташыгъан джюк машиналаны бири мийик къаядан секириб кетгени бла кёб адам къырылыб, алайда чунгурда басдырылыб къалгъандыла. Джаралыла, тас болуб артда табылгъанла да болгъандыла. Аланы юслеринденди статья. Ол хапарны билмеген адамла кёбдюле. Алайды да, багъалы редакция, мадар бар эсе, аны джангыдан бир басмаласагъыз, деб тилекчиме.
Хы, Джагъанас ёзеннге статьяда айтылгъан зияратны (экспедицияны) къурагъан Ёзденланы Аубекирни кёб болмай ауушханын эшитиб, бек къыйналгъан эдим. Миллетибизни, республикабызны керти патриоту эди, арымай-талмай кюрешген джамагъат къуллукъчу эди. Джандетли болсун.

БОСТАНЛАНЫ Къасым. Черкесск шахар.

Джагъанас халкъыбызны уллу къыйынлыгъыны аллыды. Мындан алда бёлек адам аллай аты бла Джагъанас ёзеннге экспедиция бардыргъанды.
Бу экспедицияны къурагъан Гитче Къарачайда «Эс» деген бирлешлик бла «Къарачай - алан халкъ» деген джамагъат бирлешликни ол райондагъы бёлюмюдюле. Алагъа башчылыкъ этген первомайскечи Ёзденланы Харунну джашы Аубекирди. Маданиятыбыз айнысын, ашхы адетлерибиз унутулмасынла, миллет затларыбыз тас болмасынла деб, къаджыкъмай кюрешгенлени бириди ол. Аны бла бир иннетли, аныча эсли адамладан къуралгъанды Гитче Къарачайда «Эс» деген джамагъат бирлешлик да. 2008-чи джылдан бери ол 18 кере экспедицияла къураб, Къарачайда, Малкъарда да тарих магъаналары, табигъат тамашалары болгъан джерлеге баргъандыла. Дууут ёзен, Хасаука аууш, Хурла Кёл, Архыз, Гиляч, Малкъарда Бабугент, Эл Тюбю, Чегем чучхурла… Къайсы бирин айтхын, бары да сейир джерле.
Алай а бюгюн хапарын айтыргъа излеген зияратыбыз - Джагъанас ёзеннге экспедициябыз - барын да унутдургъан хапарды. Бушуу хапарды.

Сын терек
Джёгетей Аягъы районда алгъын Джагъанас эл болгъан джерни кёрюб, 1943-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 2-де джагъанасчыланы кёчюрюб баргъан сагъатда машина бла къаядан кетиб къырылгъанланы къабырларына да къайтыб, дууа окъуб кетерге, кёрген затларыбыздан газетде, телевидениеде хапар айтыргъа деб экспедицияны мураты ол эди.
Джолоучулугъубуз бу къышны джазгъа ушагъан джылы кюнлерини биринде эди. Аны юсюнден газет материалны хычаман (май) айны 3-не - Къарачай халкъны джангырыууну кюнюне - джоралаб басмалар муратда туракълатхан эдик.
Къарачай, Гитче Къарачай, Джёгетей Аягъы районладан, Черкесскеден, Нарсанадан келген джашла – бютеулей да 30 чакълы адам – колонна халда тизилиб, Джагъанас ёзенни тюбюнден ёрге киребиз. Машиналаны миялаларында «Джагъанас - начало большой трагедии народа» (историко-познавательная экспедиция) деген джазыуланы эслеб: «Джагъанасда не «трагедия» болгъанды? Халкъ бла бирге кёчюрюлгенинеми айтасыз?» - деб джолда соргъанла бар эдиле. Джагъанас ёзенни ёрге айландыкъ. Уллу ёзенни арасы бла саркъгъан Джагъанас суу, Джёгетей Аягъы шахарны «джырыб», Къобаннга къошулады. Тар ёзенди, ёзге узунлугъу иги кесек созулады, башы Гитче Къарачай бла Джёгетейни арасында ауушну туурасындады. Кюн бет джаны джалан сыртладыла, чегет бауурун а узунуча къалын чегет басыбды.
Биз, айтханымча, Джёгетей Аягъы табадан кириб, маршрутну ёзенни тюбюнден ёрге салгъанбыз. Джол Джагъанас сууну джаны бла барады, бирде мийик джарланы, къаяланы эринлери бла ётеди, эки машина сыйынмагъан, тар, къоркъуулу джерлери да аз тюлдюле.
Аллай джерлени бириндедиле, биз башында сагъыннган къабырла. Тытыр заводдан узакъ болмай, ёзеннге терен киргинчи, мийик къаяны тюбюнде, сууну джагъасында талачыкъда, мермерден сын таш салыныбды. Ол кюн зияратыбызны биринчи пункту алайы эди да, машиналаны джолда къоюб, энгишге джаяу саркъыб, ол сын ташны юсюне ёрге туруб, дууа этдик. Ташны берлакъда, джолдан да кёрюнюрча ачыкъ джерде, салгъандыла ансы, къабырла (десек да талай ёлюк бирге асыралгъан чунгур) алайдагъы мийик къаяны тюз тюбюнде, суугъа джууукъда, тереклени ичиндеди.
1943-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 2-син, кёчгюнчюлюкню, сынагъанла «къыяма кюн» деб сагъынадыла. Джагъанас элден кёчюрюлген 24 адамгъа ол кюн керти да «къыяма кюн» болгъанды. Сууукъ къачхы эртденде алайда къан ырхыла баргъандыла. Къарачайлыланы кёчюрюб баргъан машиналаны бири ол къаядан секириб кетгенди. «Студебекер» къаяны дордан чыкъгъан, къуууш болгъан джерлерине, чырпыла ёсген тапхырларына тие-тие, тюбюне юч кесек болуб тюшгенди. Машина кесин къаягъа уруб шын тургъанында, андан чартлаб кетгенле сау къалгъандыла. Ала 6 адам болгъандыла. Къалгъанла къырылгъандыла. Адамланы кёчюрюб баргъан аскерчиле да (шофёр, бир абычар, эки солдат) ёлгендиле. Сууну ары джанында талада нартюх сындыра, чюгюндюр къаза тургъан стансечиле чотну кёрюб келирге излегенлеринде, алайгъа джыйылгъан башха аскерчиле кишини джууукъ джибермегендиле. Къайсыла этген эселе да, къаяны тюбюнде ашыкъ-бушукъ чунгур къазыб, 17 ёлюкню басдырыб, чунгурну баш джанына тал чыбыкъны чанчыб кетгендиле. Бусагъатда ол уллу, таб, къарт терек огъуна болгъанды. 70 джылны алайда джатханлагъа ол терек сын ташлыкъ этиб турады.
Бу ишлени 1991-чи джыл чыкъгъан «Бушуу китабында» ариу суратлагъан джазыучу эгечибиз Байрамукъланы Фатима ол терекге «сын терек» деб джазгъанды. Биз да экспедиция этген кюнюбюзде ол терекни китабда сураты бла ышанлаб табханбыз. Аны тюбюндеги къарнаш къабырны юсю аллында дуппур болгъан эсе да, бусагъатда тюз джерди. Терекни тюбюн ол кюн тазалаб, кесин да, ол къаяны да китабдагъы ракурс бла суратха алгъанбыз. Алайда ёлгенлеге аталыб кеч салыннган сын ташны-эсгертмени юсюнде уа бу джазыула бардыла: «Бушуу таш. Боташланы (Джаммаланы) Анисат, Дауутну къызы (1883-1943.2.10.); Хубийланы (Боташланы) Байдымат, Хасанны къызы (1908-1943.2.10); Къаракетланы Гилястанны юйдегиси - 10 адам; Лепшокъланы Нафисатны юйдегиси - 5 адам. Тюбюнде да (эшта, ташны салгъанла ала болурла) «Хубийланы Зулкъарнай бла Байдыматны юйдегисинден» деб турады.
Дженгил кетиб къалалмай, эсгертме ташны къатында къырдышха олтуруб, биразны мычыгъан эдик. Экспедицияны башчысы Ёзденланы Аубекир, Байрамукъланы Фатиманы «Бушуу китабын» джанындан чыгъарыб, «Сын терек» деген джеринден талай юзюкню окъугъан эди. «...Аугъан машинадан тёгюлген бусхулла, кийимле къаяда ёсген чырпылагъа илиниб-илиниб къалгъан эдиле»; «Машина къаядан секирди, сени джауунг бизлей болсун!» - деб анамы къычыргъаны бюгюн да къулагъымдады...»; «Дахирни, къойнундагъы сегизайлыкъ уланчыкъны, джанын сакълар дыгаласда ол кёзюучюкде атхан эди терекле таба...»; «Чунгурну къазсам, анамы табарыкъ болур эдим, дегенлей бюгюннге джетдим. Инчиклерине джетген чачы бар эди. Чач дженгил чириб къалмайды да. Чачы бла сюеклерин табарыкъ эдим, деб акъылым алайды...»; «Атам Азиядан бери бир да бек ашыгъа эди. Ол ёлгенле ючюн да, Дахир ючюн да. Къайтханыкъда уа... къабырны джокъларгъа джюрегине базмады - ол сакъат болуб бошагъан эди»; «...Джагъанас Аягъында кебинсиз, джаназысыз, схатсыз кёрге тюшгенлени джылауларын Джагъанас сууну мутхуз толкъунлары бюгюн да этедиле...» Аубекирни къалтырагъан ауазы, санларынгы джызылдатхан ол сёзле мыдахлыгъыбызгъа мыдахлыкъ къошуб, эркиши кёзледен джыламукъ чыгъаргъан эдиле.
Джагъанас ёзенде къаядан секирген машина кеси юч кесек болгъаныча, аны юсюндегилени джазыулары да юч тюрлю болгъандыла. Бирлери ёлюб, ол къанлы эртденде алайда огъуна басдырылгъандыла. Аланы ичинде Къаракетланы Гилястанны 10 башлы юйдегиси бирден къырылыб, джик дериги къалмай кетгенди. Лепшокъланы Нафисатны юйдегисинден да 5 адам джер юлюшлерин алайда табхандыла. Боташланы (Джашеланы) Анисатны, Дауутну къызыны эмда Хубийланы (къыз тукъуму Боташладан) Байдыматны ёлюклери да алайда къалгъандыла.
Экинчи къаууму - алтаулан - сау къалгъандыла. Аланы тёртюсю джаралы болуб, Черкесскеде больницагъа тюшюб, кёб джатхандыла. Алайдан Орта Азиягъа кетгендиле.
«Ючюнчю къауум» деб не ёлгенлеге, не джаралылагъа къошулмай, Азиягъа ашырылмай, мында къалыб кетген эки сабийге айтабыз. Къая тюбюнде чунгурда ёлюклени асырау, ауур джаралыланы больницагъа ашырыу къалабалыкъда 3 джыл болгъан къызчыкъны (Джашеланы Манафны къызы Танячыкъны), 8-айлыкъ уланчыкъны (Хубийланы Зулкъарнайны джашы Дахирчикни) эслемей къойгъандыла аскерчиле. Таняны Джёгетей Аягъы станседен орус къатынла табыб, ёлюмден къутхаргъандыла, аны асыраб, кеслерине къыз этгендиле. «Таисия Андреевна Шмойлова» деб орус аты алайды. Машина къаяны эрнинден салыныб тебрегенин эслеб, анасы къойнунда гитче сабийчигин, аны джанын къалдырыр дыгаласда, терекле таба атханды. Бусхуллагъа чырмалыб тургъан сабий, хауада учуб барыб, бир муртху терекге илиниб къалгъанды. Машинадагъы хапчюкледен чачылыб, къая ранлада чырпылагъа илиниб-илиниб къалгъан бусхулланы бирича кёрюнюб, эсленмей къалгъанды. Экинчи кюн джолтун ётген адамла, терек юсюнде сабийни ынгырдагъанын кёрюб къоюб, Джёгетей Аягъы станседе юйлерине элтиб, эс джыйдырыб, яслиге бергендиле. Андан Микоян-Шахарда сабий юйге, андан да Ленинградда сабий юйге тюшгенди. Он джылы толгъанында, Суворов аскер училищеге алгъандыла. Абычар болуб кёб джерде айланнганды. Анасы ол чунгурда асыралгъанла бла къалгъанды. Атасы уа джаралыланы ичинде болуб, больницада бир врачха: «Балам ёлгенлени ичинде джокъ эди», - деб билдиргенди. Ол: «Атасыны аты Зулкъарнайды, тукъуму Хубийладанды, кесини аты Дахирди», - дегенди. Бёлек замандан, джаралары иги да болгъунчу, ол кеси Азиягъа ашырылгъанды. Дахирчикни сабий юйге къагъытларын джарашдыргъан сагъатда ол врач Зулкъарнайны айтханларын милициягъа айтыб билдиргенди. Къагъытчыла тегаран бир харифин алмашдырыб, «Кубиев» деб джазыб джибергендиле, «къарачайлы» деб джазаргъа уа, сау къаллыкъла, унутмагъандыла. Алай бла Дахир «Кубиев Владимир» деген ат бла къалгъанды. «Владимир» атны уа садикде кеслерича бериб къойгъан эдиле.
Къысхасы, ол эки сабийни къыйын, сейир джазыуларыны юсюнден бирер роман джазсанг да, айтыб бошаяллыкъ тюлсе. Экиси да къарачайлыла Азиядан къайтхандан сора адамларын табхан да этгендиле. Башында аты талай кере сагъынылгъан джагъанасчы Хубийланы Зулкъарнайны джашы Ёска, 80-чы джылланы аягъында (огъесе 90-чы джылмы эди, унутханма) «Бушуу китабны» автору, джазыучу Байрамукъланы Фатимагъа хапар айтыб, ол ачы къыйынлыкъ болгъан джерни кёргюзюб да айланнганды, алайын картха алдырыб, Фатима китабына да салгъанды. Ёска кеси ол машинада болгъанды. Ол Дахирчик аны туугъан къарнашчыгъыды.
Ёска, Дахир (Владимир) саумудула? Башхаладан да бюгюн кюннге сау-саламат джетген киши бармыды? Къайдам. Биз билген, бу экспедицияны юсю бла кёзюбюз бла кёрген зат - 1943-чю джылны ол къанлы эртденини тилсиз шагъатлары - ол худжу къая бла сын терек. Сора Джагъанас суу. Ол къышхы кюн аны сабыр тауушу кюу айтханча эшитиле эди къулагъыма.

Къуру джуртда
Ол кюн экспедициябызны экинчи пункту Джагъанас эл кеси десек да, ол эл орналгъан джер эди. Халкъыбыз Орта Азиядан къайтхандан сора ызына эл болалмай 5 элибиз къуруб кетгендиле: Дууут, Джазлыкъ, Схауат, Къызыл Къарачай, Джагъанас. Байрамукъланы Фатима «Бушуу китабда» алагъа «ёлген эллерибиз» дейди. Джоллары-башлары джарашмагъанлары, джашау таблыкъла къуралмагъанлары амалтын, кишиден болушлукъ табылмай, джашау алада акъырын-акъырын джукъланыб къалгъанды. Артдаракъда «неперспективные сёла» деген политика да къралда элчи джамагъатны танг кесегин шахарлагъа джыяргъа, сау тёлюлени эл мюлкден айырыргъа «болушханды».
Зауаллы къарачайлыла къайсы бир эллерин да джангыдан ишлегенча ишлегендиле. Кёбле тоналгъан, чачылгъан стауатларын сатыб алгъандыла. Кърал актлада 100-200 сомдан ары «тартмагъан» юйлени багъалары Азиядан къайтыргъа, 5-шер, 10-шар минг сомла болуб тургъандыла. Не этерик эди къыйынлы миллет, сын ташларын атлауучла этиб тургъанлагъа да тёзгенди. Билген къартла айтханнга кёре, сёз ючюн, Учкуланда 4 мингден аслам юйден 1957-чи джылгъа чачылмай 200-зю къалгъан эди. Халкъны мал вагонлагъа тыкълаб ашыргъандан сора комиссияла ат башындан къарагъан кибик этиб, бир затланы джазыб кетгендиле: бирер ийнек, бирер стол, бирер орундукъ, бир-эки центнер гардош. Ол документледен да бюгюн кюннге хазнасы къалмагъанды - кюйген архивлени арасында ала да джокъ болгъандыла. Бир джыл мен излей кетиб республикан архивибизде Джагъанас элни юсюнден 1943-чю джыл комиссия этген актланы табхан эдим. 163 юйдеги джашагъан бай элни бютеу рысхысын-мюлкюн эки джукъа школ дефтерге сыйындыргъандыла.
Депортациягъа дери элде 163 юйдеги джашагъанына экспедициябызны члени, 83 джыл болгъан Ёзденланы Джаммолат да шагъатлыкъ берген эди. Алгъыннгы джагъанасчы киши къачан эсе да берекет къайнагъан элине, бюгюн къуушуулукъ басхан къуру джуртха, мыдах къараб терен ахсыннган эди. 1943-чю джылны ол къанлы эртденинде дуниядан тюб болуб кетген Къаракетланы Гилястанны, беш адамы къая тюбюнде къалгъан Лепшокъланы Нафисатны, сын ташда атлары джазылгъан башхаланы да стауатларын къарт тюзетиб кёргюзалмагъан эди. Юй тюбле, хуна ышанла, эртде къарт болгъан анда-мында терекле, артда ёсген чырпы джоппула - олду бюгюннгю тюрсюню зорлукъну тюбюнде тюб болгъан Джагъанас элни. Сюргюнню ууу бла къарачай миллет сынагъан, 5 минг кюнню узагъына созулгъан уллу къыйынлыкъны аллын башлагъан Джагъанас элни тургъан джерин экспедицияны ичинде ол Джаммолат акъсакъал болмаса башхала билмей эдик. Эшта, къарт терен ахсыннган сагъатда аны эсине ол зат да келген болур эди…
Зиярат джерлерибизни тизимине Джагъанасны бюгюннге дери къошмай нек тургъанбыз? Бизден туугъанлагъа быллай затларыбызны тыйыншлысыча нек кёргюзюлмайбыз? Мыйыбызны быллай ауур соруула кючлей келе эдик ызыбызгъа. Мындан ары машинада ойнай-кюле баргъан джашланы джарыкълыкълары ызыбызгъа келе къайры эсе да тас болгъан эди.

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.