Эминаны юч тюрлюсю болады. Биринчиси хыппил, экинчиси ёпке, ючюнчюсю да безлени тургъузгъан эминадыла. Аланы арасында адамны саулугъуна уллу къоркъуулу хыппил эминады.

Бюгюн сёз аны юсюнден барлыкъды. Нек десегиз, ол ауруу къуруб бошамагъанды: бюгюн-бюгече да тюбегенлей турады. Хыппил эминаны тарихи Х-чу – ХI-чи ёмюрлеге кетеди. Ол джукъгъан аурууду. Аны юсюнден Тауратда, буруннгу орус китаблада да хапар айтылады. Ол къаллай ауруу болгъаныны юсюнден 1092-чи джыл толу хапар джазылгъанды.Чума деген сёз «джумма» деген сёзден чыкъгъанды. Джумма деген сёзню орус тилге кёчюрсенг, къудору деген сёзню магъанасын тутады. Хыппил эминадан ауругъанны юсюн къудоругъа ушаш тёгерек затчыкъла (дуппурчукъла) басыб къоядыла. Ала тура туруб, бузуладыла. Алай бла бу ауруу адамгъа терен сингсе, ачытмай къоярыкъ тюлдю. Айтыулагъа кёре, хыппил эмина бир ызгъа кёб адамны къырыб тургъанды.
Адам улу ХXI-чи ёмюрню босагъасындан атлаб турса да, илму-техника прогрессни заманында джашаса да, джукъгъан хыппил ауруудан къутулалмагъанды. Джыл сайын бу ауруудан 2,5 минг адам ауруучанды. Артыкъ да бек бу ауруу Конгода гитче Итури деген элде аслам тюбеученди. Джыл сайын мында 1000 адам ауруучанды.
Саулукъ сакълауну Бютеудуния организациясы билдиргеннге кёре, 1989-чу джылдан башлаб 2004-чю джылгъа дери 24 къралда хыппил эминадан 40 минг чакълы бир адам ауругъанды. Ма ол ауругъанланы арасында 7 проценти андан ёлгенди. Къазахстанда, Къытайда, Монголияда, Вьетнамда, Конгода, Мадагаскарда, Перуда, Американы кюнбатыш джерлеринде джыл сайын дегенча хыппил эминадан ауругъанла ачыкъланнганлай турадыла. Эресейни да бу джукъгъан ауруу джокълар ючюн къалмайды. Аны тюрлю-тюрлю джерлеринде джыл сайын 20 минг адам ауруучанды. Эресейни тюрлю-тюрлю джукъгъан ауруула джокъламазгъа да боллукъ эдиле, къралыбыз Къазахстан бла Монголия эмда Къытай бла чеклешиб турмаса. Ма ол къралладан, хыппил эмина да аланы ичлеринде болуб, тюрлю-тюрлю джукъгъан ауруула Эресейни джокълаучандыла. Бусагъатда тюрлю-тюрлю къралла сатыу-алыу бла къысха байламлыдыла. Сатыу-алыу болгъан джерде уа транспорт джюрюмей къалмайды. Узакъ джолоучулукъну хорлаб, Азияны къыбыла-кюнбатыш къралларындан келиученди хыппил эмина. Аны да транспортну юсю бла.
2001-чи джылдан башлаб, 2006-чы джылгъа дери Эресейде хыппил эминаны чыгъаргъан вирусларыны (штаммланы) саны 752-ге джете кетген эди. Вирусла бирча тюлдюле: ала тюрлю-тюрлюдюле. Бюгюнлюкде хыппил эминадан Астрахань областда, Къабарты-Малкъар, Къарачай-Черкес республикалада, Алтайда, Дагъыстанда, Къалмукъда, Тывада ауруйдула адамла. Ингуш, Чечен республикалада да болум алай иги тюлдю: ауругъанланы ачыкъларча, къаллай бир адам ауругъанын эсебге алырча мадарла къуралмагъандыла.
2016-чы джылны элия (июль) айында Алтай Республиканы Кош-Агачский районундан больницагъа хыппил эминадан ауругъан 10 джыл толгъан джашчыкъны келтирген эдиле. Аны насыбы тутхан болур эди да, медицина болушлукъ заманында этилиб, сау къалгъан эди.
Эминаны экинчи тюрлюсю ёпке эминады. Ол да бек къоркъуулу аурууду. Андан да адамла ачыр ючюн къалмайдыла. Сёз ючюн, 2009-чу джылны джай айларында Хайнань-Тибет автоном округда Цзыкэтань шахар карантиннге джабылгъан эди. Анда ёпке эминадан ауругъан адамла ачыкъланнган эдиле. Заманында медицина болушлукъ этилмегени амалтын талай адам ёлген эди. 2013-чю джылны эндреуюк (декабрь) айында Мадагаскарда эминаны эпидемиясы кенг джайылыб къалгъан эди. Мадагаскарны 112 району барды да, ма ол сандан беш районунда 89 адам ауруб, 39 адам ёлген эди.
Эмина ауруу къайдан чыгъады? Андан сакъланыргъа боллукъмуду? Эмина адамны саулугъуна, джашаууна уллу къоркъуу салгъан джугъуучу аурууду. Къайдан чыгъады, къалай джугъады адамгъа? Эмина асламысына адамлагъа суусарладан, къазма чычханладан, джубуранладан кёчюученди. Къазма чычханланы уа кёб тюрлюлери боладыла. Эминадан къоянла да аурургъа боллукъдула. Белгилисича, адамла къоянланы дагъыда башха джаныуарланы этлерин ашаучандыла. Эминадан ауруб тургъан джаныурланы этин ашасала ауруучандыла.
Биз башында айтхан джаныуарла эминадан нек, къалай ауруб башлайдыла? Бюрчеди аурууну джайгъан. Сёз ючюн, джубуран, суусар, къазма чычхан эминадан ауруй эселе, аланы юслеринде бюрчеле болмай къаллыкъ тюлдюле. Бюрчеле, кече-кюн да дегенча ол джаныуарланы къанларын ичиб джашайдыла. Ауруу терен сингсе, суусарла, къазма чычханла, къоянла азыб, къарыусуз болуб, ёлюб къаладыла. Нек десенг, бюрчеле аланы кёб къанларын ичедиле. Джаныуарла ёлселе, бюрчеле ичерге къан табмайдыла. Алай бла ала башха джаныуарланы излеб башлайдыла. Табмасала, адамлагъа кёчюучендиле. Талай кюнню ичерге къан табмай, ач болуб тургъан бюрче адамгъа башын атады. Алай а тоялмайды къандан. Эминадан ауругъан джаныуарны къанын бюрче ичген заманда бактерияла къан бла бирге аны ашхынына ёталмай къаладыла. Бюрче къусаргъа тартышхан заманда бактерияла джарачыкъгъа тюшедиле. Алай бла бюрче эминадан ауруб башлайды.
Белгилисича, бюрче 70 сантиметр мийикге дери чынгаргъа боллукъду. Аны да ол джерде болса. Къаты джерде аны аякъчыкълары деменгили сюелиучендиле: узакъгъа, мийикге да чынгаргъа мадар бередиле. Бюрче кийизде неда тери юсюнде болса, чынгаялмайды. Ол себебден, бурун заманлада, бюрчеледен кеслерин сакълар ючюн адамла джерге кийизлени, терилени джайыб тургъандыла. Бюрчеледен сакъланыр ючюн, бир къауум бай адамла орундукъларын мийик этгендиле, бюрче секириб миналмазча анга. Артдаракъ джыллада уа, башхача айтсакъ, ХVI-чы ёмюрде Европада джашагъанла тюклю перс кюйюзлени хайырландырыб башлагъандыла. Аллай кюйюзю болгъан хыппил эминадан аурумагъанды.
Безлени тургъузгъан эмина да барды. Без эминадан ауруса, ол иринлерге да боллукъду. Иринде уа, аз болсала да, эминаны джайгъан микробла болуучандыла. Ма ол микробла сийдик бла чыгъыб, джерге тюшедиле. Суусарламы, джубуранламы, къазма чычханламы боладыла, микробла тюшген хансны ашаргъа боллукъдула. Алай бла ала эминадан ауруб башлаучандыла.
Бу арт джыллада адамланы джашау дараджалары ёсгенди. Ол себебден, бюрчеле да аз болгъандыла. Аладыла хыппил эминаны чыгъаргъанла дерге боллукъ тюлдю. Алай эсе, къайдан чыгъады да ол? Бу соруугъа алимле да джууаб табалмагъандыла. Ала айтханнга кёре, сууну, джерни юсю бла чыгъаргъа боллукъду. Ёпке эмина безлени тургъузгъан эминадан чыгъыучанды. Ёпке эминадан ауругъан а башха адамланы саулукъларына бир да къоркъуулуду. Нек десегиз, ол солугъан хауа бла солугъан аурумай къаллыкъ тюлдю. Ёпке эминадан юйдегилери бла ауругъанла да тюбер ючюн къалмайдыла. Бир-бирде юйдегини бютеу адамлары къырылыб къалыучандыла.
Бу арт кёзюуде адамла безлени тургъузгъан эминадан аслам ауруучандыла. Андан ауруб башлагъанны ашары келмейди, санлары тутмайдыла, температурасы кёлтюрюледи, башы ауруйду, сууукъсурайды. Артыкъ да бек башы кёб эмда бек ауруучу болады. Бир-бирде анга баш аурууду деб къоядыла адамла. Безлени тургъузгъан эминадан ауругъанла тынчлыкъсыз боладыла, ары-бери аунаб джюрюучендиле, къолларын да кёб силкиучендиле. Адамны териси къургъакъсыйды, бети къызаргъан бла къалмай, бир кесек кёбген да этеди. Кёз къарамлары тириди, кёзлери джылтыраб, бир джерге къараб туруучандыла. Кёз гинджилери кенгерибдиле, айтхан сёзлери ангылашынмайды, иги эшитмейди. Башхача айтсакъ, безлени тургъузгъан эминадан ауругъан эсирген адамгъа ушайды. Тили агъарады, къургъакъсыйды, бир кесек кёбеди, не айтханын киши ангыламай башлайды.
Эминаны юч тюрлюсю да адамны саулугъуна, джашаууна бир да къоркъуулудула. Аладан къалай сакъланыргъа боллукъду адам? Ким болса да эминадан ауруб башлады эсе, аны эрлай адамланы арасындан айырыб, госпиталгъа ашырыргъа керекди. Эминадан ауругъанлагъа энчи «эмина госпиталь» болуучанды. Аны базасы уа адамланы джукъгъан аурууладан бакъгъан инфекция больницады. Эминадан ауругъанны бакъгъан врачла энчи, джабыкъ кийимле кийиучендиле.
Бюгюнлюкде медицина мийик дараджадады. Эминаны не тюрлюсюнден ауругъанны да джашауун сакъларгъа боллукъду. Былайда бир затны унутмазгъа керекди: ким болса да эминаны юч тюрлюсюню биринден ауруйду деб, ишекли болсагъыз, ол адамны, заманны соза-зат эте турмай, саулугъун врачлагъа тинтдирирге керекди. Ол адам эминадан ауруб башлагъан эсе, аны эрлай инфекцион больницагъа салыб, багъыб башларыкъдыла. Эрлай врачлагъа кёргюзюрге керекди дегенни магъанасы былайды: 24 сагъатдан кёб заманны оздурмазгъа тыйыншлыды. Алайсыз, башында айтханыбызча, эминадан ауругъанны джашауун сакълаяллыкъ тюлдюле врачла да. Заманында багъыб башласала, адам сау къаллыкъды. Бюгюнлюкде антибиотиклени не тюрлюлери да кёбдюле. Ала эминаны не тюрлюсюн да хорларыкъдыла.
Бизни къралда тюрлю-тюрлю джукъгъан аурууланы болдурмазча санэпидкъуллукъ барды да, аны къуллукъчулары кече-кюн дегенча, къайда болса да эминаны юч тюрлюсюнден бири чыгъыб къалмасын деб, сакъ болгъанлай турадыла. «Сакъланнганны Уллу Аллах да сакълайды» деб, бир айтыу барды да, хар ким кесини саулугъуна тыйыншлысыча эс бёлюб, джукъгъан аурууланы болдурмазча кюреширге керекди. Уллу кёллюлюк адамны игиликге джетдирмейди, сакъ болугъуз кесигизге да, башхаланы саулукъларына да.

РТИЩЕВА Людмила,
медицина илмуланы кандидаты, Черкесскеде республикан инфекцион больницаны баш врачы.