Къобан районда Ильич эл алгъын джыллада эм юлгюлю эллени бири эди. Бусагъатда да алайды. Совет Союзну джылларында «Ильич» колхоз районда не джаны бла алчылыкъны алыб туруучан эди. Джерчилик, къойчулукъ санагъатла бла кюреше эди. Артыкъ да бек къойчулукъ санагъаты мюлкню областда атын махтау бла айтдырыб тура эди. Къойчула Гочияланы Хусей, Токъакъланы Борис хар 100 къойдан 170 къозу алыучан эдиле. Аллай онглу джетишимлеге Совет Союзну джылларында бек аз къойчу джетиучен эди.


Бюгюнлюкде, колхоз къуруса да, Ильичде джашагъанла джерчилик, малчылыкъ санагъатла бла кюрешгенлерин къоймай турамыдыла? Ильичде инджилмей джашаймыдыла бусагъатда? Бу эмда башха сорууланы «Къарачайны» корреспонденти Махмут элни администрациясыны башчысы Гочияланы Джагъафарны джашы Далхатха бергенди.

- Элни администрациясы Ильич бла Пригородный эллеге къарайды, - дейди Гочияланы Далхат. - Ильичде 1200 адам, Пригородныйде да 1050 адам джашайды. Алгъын джылладача бусагъатда да эки элни адамлары джерчилик, малчылыкъ бла кюрешедиле. Гардош, къобуста, быхы, арпа, будай дагъыда башха эл мюлк культураланы ёсдюредиле. Эки элни да джерлери игиди, не тюрлю эл мюлк культура да ёседи.
Колхозну иги кесек сабаны бар эди да, бюгюнлюкде ол сабанла пайлагъа юлешиннгендиле. Къарыуундан келген кесини пайын хайырландырады, келмеген а ортакъгъа бергенди. Ортакъгъа алгъан будаймы, арпамы, нартюхмю ёсдюреди бачхаладан, сабанладан битим джыйыб бошаса, пайчылагъа мюрзеу береди. Алай бла бюгюнлюкде Ильич бла Пригородный эллени сабанларыны бары да сюрюледиле. Эки элни адамлары артыкъ продукцияларын сатадыла.
Ильич бла Пригородный элле бир да таб джерде орналгъандыла. Ала Черкесск шахаргъа джууукъдула: транспорт бла эки элге да 10-15 минутха джетиб къалыргъа боллукъду.
Бюгюнлюкде элледен кёбле район аралыкълагъа, шахарлагъа кёчедиле. Белгилисича бу арт джыллада элледе иш джокъну орнундады. Бу эки элден киши кёчмейди, джашаргъа уа кёбле келедиле.
Эки элни адамлары малчылыкъ санагъат бла да кюрешедиле: къой, тууар, ат тутадыла. Джайлыкъла эркиндиле. Талай тууар малы, иги кесек ууакъ аякълысы болмагъан джокъду. Сют малчылыкъ бла кюрешген бла къалмай, мал багъыу бла да кюрешедиле. Артыкъ сютлерин, этлерин Черкесск шахаргъа тюшюб сатыучандыла.
Эки элде да асламысына къарачайлыла джашайдыла. Анда-санда дегенча ногъай, орус, черкес, абаза юйдегиле тюбейдиле. Тюрлю-тюрлю миллетлени келечилери бары да, бир-бирине болуша, биригиб джашайдыла.
- Республикада бир къауум элле чачыла кетгендиле. Алгъын джыллада 5-6 минг адам джашагъан элледе энди 2-3 минг адам джашайды. Къалай сакълагъансыз эки элни да?
- Башында айтхан эдим эки эл да Черкесск шахардан узакъ тюлдюле деб. Адамла шахаргъа тюшюб, кеслерини ишлерин баджарыб кетиучендиле. Транспорт иги джюрюйдю. Элчилени кеслерини да автомобиллери кёбдюле. Эки элден кёбле келиб, шахарда ишлейдиле. Къобан районну аралыгъы Кавказский посёлок да узакъ тюлдю эки элден. Кавказскийде да кёб элчибиз ишлейди.
Андан сора да элчилени къайгъыларын кёргенлей турабыз. Колхозну заманында аны председатели Тохчукъланы Бештау, джандетли болсун, кёб иги иш этиб кетген эди колхозчулагъа. Табигъат газлары барды. Суулары эркинди. Хар колхозчуну бачхасы 20 сотухдан асламды. Топурагъы игиди. Сора хар неси да джарашыб тургъан элни адам къалай къоюб кетерге боллукъду.
Хар элни кесини почтасы, школу, фельдшер-акушер пункту, библиотекасы ишлейди. Сабий садыбыз а джокъду. Къалай-алай айтсакъ да, сабий садны гитче сабийлеге хайыры уллуду, сабийле анда санаргъа, харифлени таныргъа юреннген бла къалмай, ариу халиге да юренедиле. Колхозну заманында сабий сад бар эди. Аны мекямы эски болгъанды. Энди аны орнуна 80 сабийге орну болгъан сабий сад ишлерге муратыбыз барды. Алай этер ючюн федерал программагъа кирирге керекбиз. Федерал программагъа кирсек, сабий садны къатында талай площадка да ишлерикбиз. Эски сабий садны мекямы элни Маданият къаласыны къатында болгъаны себебли, анала сабийлери бла бирге солуй турурча парк да этерикбиз. Джашчыкъла футбол ойнай турурча тюз ишлерге да муратлыбыз. Пригородный элде футбол тюз барды. Сабийле бош заманларында футбол ойнагъанлай турадыла.
Фельдшер-акушер пунктну мекямы да эски болгъанды. Ол Совет Союзну джылларында ашыгъыш халда ишленнген эди. Энди аны орнуна 120 квадрат метр джерде фельдшер-акушер пунктну мекямы ишленникди. Пригородный элде да фельдшер-акушер пункт ишлерге деб турабыз.
Почталаны мекямлары да джараусуз бола кетгендиле. Къысха заманны ичине джангы мекямла ишленирге керекдиле. Бир къауум орамлада кече чыракъла джанмай эдиле да, элчилени тилеклерин толтура, хар орамда дегенча кече чыракъла джанадыла. Пригородный элни ара орамында асфальт тёшелгенди, кеси да узунду. Сабийле кече сайын аякъ машиналагъа миниб, иги кесек заманны айланыучандыла.
Талай джыл болады элибизде Маданиятны къаласы ишлениб хайырланыугъа берилгенли. Аны ичинде библиотекасы да барды. Бюгюнлюкде суратлау адабиятны дагъыда башха темалагъа аталгъан китабланы окъургъа сюйгенле элде бардыла. Элчилерибиз бош заманларында библиотекагъа келиб, китабла алыб кетиучендиле. Маданиятны къаласында уллу зал барды. Къобан районну суратлау-чемерлик коллективи неда артистлери келселе залгъа кёб адам джыйылыб къалады. Кёб болмай Невинномысск шахардан цирк келген эди да анга аллай бир адам джыйыллыкъды деб турмай эдим.
Кёргенимде уа, къууандым, алкъын Ильич элни адамлары маданият ишлени унутмагъандыла.
Маданиятны къаласында республиканы суратчыларыны кёрмючлерин да къурагъанлай турабыз. Шахмат ойнаргъа сюйгенлеге аны эшиклери не заманда да ачыкъдыла. Кружокга иги кесек сабий джюрюйдю. Талай джылны мындан алгъа миллет тепсеуден кружок ишлей эди. Бусагъатда ол джабылыб турса да, Маданият къаланы суратлау-чемерлик джанындан тамадасы Къоркъмазланы Нюрсият, сабийлени тепсерге, джырларгъа юретеди, уллу болмагъан пьесаланы салады.
- Джаш тёлю кёбмюдю элде? Бош заманында спорт бла кюреширча мадары бармыды аны?
- Ильич эмда Пригородный элле бир да таб джерде орналгъандыла деген эдим. Аралары 5-7 километр болур. Сатыу эте турурча къатынгда уллу шахар, эркин бачхаларында не тюрлю ёсюмню да ёсдюрюрча, мадар болса, мал-зат тутарча да болум къуралса, ишлерге сюйген адам къайры кетерикди? Киши да бир джары кетмейди. Джаш тёлю ёсюб джетсе, юйдегили болса, бир джары кетмей, мында къалырча болумла къуралгъандыла: юй орунла беребиз. Алай бла джаш тёлюбюз элибизде къалыб, ишлеген да этеди, спорт бла да кюрешеди. Мени къууандыргъан зат эки элде да ички бла кюрешген джокъду. Талай джыл болады тюкенлерибизде «шайтан» суу сатылмагъанлы. Джаш тёлюню асламысы диннге берилгенди. Межгитге джюрюгенлей турады. «Урлама, тырнама, биреуге аманлыкъ этме» деб, айтылады динде. Эллерибизде мал урлагъан, юй тонагъан дегенча затла джокъдула. Ол затха джаш тёлюбюз бир да сакъды: элчилерибизге хаталарын джетдирликлени кеслери айыбларына джолукъдурлукъдула. Башхача айтсам, ангылатыу-юретиу ишлени бардырлыкъдыла джаш адамларыбыз.
2020-чы джыл Ильич элни школунда уллу спорт зал ишленнген эди. Эки стадионубуз барды. Элни джаш тёлюсю эркин тутуш бла, бокс бла, дзюдо бла кюрешеди. Тренерле Эдиланы Асхат, Халкёчланы Эльбрус, Эбзеланы Артур джаш тёлюню саулукълу, тюз иннетли этер ючюн кюрешгенлей турадыла. Эки элде да кеслерин табсыз джюрютюб, законну къолуна тюшген джокъду. Юретиу, ангалатыу ишлени бардыргъанлай турабыз.
- Эки элни адамлары токъ болурла. Урлау-тырнау дегенча затла да аны ючюн бола болмазла. «Ишлемеген тишлемез» дегенлей, эки элни да адамлары, малчылыкъ, джерчилик санагъатла бла кюрешедиле. Эки элде да 2000-ден бир кесек аслам адам джашайды. Не иш бла кюрешедиле ала?
- Къарачайлыла не заманда да малсыз болмагъандыла. Ат, тууар мал, къой тутуб тургъандыла. Бусагъатда да алайды. Эки элде да ийнеклени саны 500-ге джете кетеди. Эки къабакъ сюрюу барды. Элчилени маллары тау джайлыкълагъа чыкъмайдыла. Джай да, къыш да мында турадыла. Джайлыкъларыбыз эркиндиле. Биченликле да бардыла. Эм юлгюлю фермерлерибизни биридиле Семеналаны Юсуф бла Эриккенланы Мудалиф. Была джерчилик санагъат бла кюрешедиле. Кеслерини сабанларына пайчыланы джерлерин да къошуб, алада будай, арпа, мюрзеулюк нартюх ёсдюредиле. Пайчыларыбыз кёбдюле. Хар бирини 5-шер гектар джери барды. Джыл сайын фермерле пайчылагъа 2-шер тонна мюрзеу, 2-шер тонна бичен бередиле. Ала шекер чюгюндюр ёсдюрмеселе да, пайчылагъа чёблеу джау, шекер да бериучендиле. Бу эки фермерни тизимине Эдиланы Загитни, Къоркъмазланы Мухтарны да къошаргъа боллукъду. Была да джерчилик бла, малчылыкъ бла кюрешедиле. Муну барын да неге айтама? Токъ болмагъан адам маданият джашаудан кери боллукъду. Ол урларгъа, тырнаргъа кюреширикди. Эки элни адамлары да токълукъда джашайдыла…

 
{jcomments}