Ол джыллада Джуртха учунмакълыкъ хар бир къарачайлыны иннети, мураты, нюзюрю, тюню-тюшю болгъанды.
Къыйынлыкъланы чеге, кёлтюре, онглай келген джигер, таукел, хар неден да юлюшюн ала билген, айырыб адамлыкъ шартлары хоншу-тийресине юлгю болгъан халал джюрекли миллетим Джуртуна къайтыб, аты Уллу Эресейге белгили болгъанлы хычаман (май) айны 3-де 65 джыл толады.
Биз, сарытюзчюледен талай юйдеги болуб, Къазахстанны Джамбул областыны Талас районунда орналышхан эдик. 14 джылны тыш джуртлада джашау этдик. Бир Аллахдан сора, бизни миллетлигибизни, дин-тин дуниябызны, тилибизни сакъланнганыны себеби онглу, эсли, билимли адамларыбызны, акъылман къартларыбызны таб этилген оноулары болгъанды.
Никита Сергеевич Хрущёвну джылы тылпыуу бютеу Совет Союзгъа джайылгъанындан башлаб, къарачайлыла Джуртларына къайтыр къайгъыгъа кирген эдиле. Бизни онглу джашларыбыз бла къызларыбызны болумлулукъларындан, тириликлеринден, къаджыкъмай кюрешгенлерини себебинден ол эркинлик биринчи болуб бизге берилди. Бютеу Талас районда джашагъан къарачай юйдегиле ол районну «Джума» темир джол станциясына джыйыллыкъ болдула. Алайгъа къарачай юйдегиле ол областха джууукъда джашагъан районладан да келиб къошулдула.
Ол эшелонну юсюнден Къарачай-Черкесиягъа белгили партия къуллукъчу Хубийланы Къурманалийни джашы Анзор былай айтады.
- Мен, 18-19 джыл болгъан джаш, анда къалыб, онунчу классны бошарыкъ болдум. Школда алтын медалгъа баргъан къарачайлыладан джангыз мен болгъаным себебли, ол устазланы оноулары эди. Алай а, атам бла анам къартайгъан адамла болгъанлары амалтын, джолгъа кеслери чыкъсала, алагъа къыйын боллугъун ангылаб, джолгъа хазырландым, школдан да къагъытларымы алыб, Кавказгъа атландым.
Бизни эшелонубуз джолгъа хычаман (май) айны 7-де сагъат 3-де чыгъаргъа керек эди. Къарачайлыланы ашырыргъа джыйылгъан къазахлыланы той-ойюнлары, къайнагъан къазанла, согъулгъан домбрала, тюзге тёгюлюб къурманлыкъдан бисмилля этгенле тул-тубан эдиле. Эшелонну бугъасы талай кере белги берди, бошагъыз, джолгъа атланабыз деб. Не келсин, кетерикле, ашыргъанла да къулакъларына алмадыла, эшелон эки сагъат бла джарымны джолундан тыйылды. Алайда, эшелонну тамадасы Джашеланы Добайгъа тазир тёлетдириб, квитанция бердиле. Ол квитанция мени архивимде бюгюнлюкде да сакъланады.
Буйрукъгъа кёре, эшелонну врачына Хубийланы Идрис бегитилди. Джашеланы Добай бла Хубийланы Идрисге ишлеринде болушлукъ этерге Чагъарланы Хамзат, Гочияланы Джагъафар, Боташланы Азамат сайландыла. Эшелонда маллагъа бёлюннген вагонлагъа къарагъанла Тебуланы Назир бла Алим, Кёбекланы Юсуф бла Ибрагим, Аппаланы Далхат - 7-8 джаш бар эдиле. Эшелон кёбюрек тохтагъан джерде, уллу станциялада джашла, къызла секириб тюшюб, джайны ол ариу кюнлеринде эшелон тебрегинчи тойну бардыра эдиле.
Кёчгюнчюлюкде болгъан къарачайлыланы асламысы Къазах эмда Къыргъыз республикалада орналышыб эдиле. Кёб болмай, «Къарачай» газетде басмаланнган Байчораланы Алинаны «Къанат битдирген эркинлик» деген статьясында Айбазланы Ханапийни юйдегисини юсюнден айтылады хапар. Была Къыргъызиядан келген эшелонда болгъандыла. Эки республикадан эки эшелон да бир заманда келгендиле. Архив материалла кёргюзгенден, была экиси да Баталпашинскеде станциягъа хычаман (май) айны 17-де джыйылгъандыла. Аланы бу кюнледе джыйылгъанларына шагъатлыкъ этген къагъыт - станцияны тамадасыны эшелонну тамадасына берген квитанциясы сакъланады. Аны юсюнден «Мени школум - мени джылларым» деген китабда маллагъа къараб келген джашланы бири Хубийланы Анзор былай айтады:
«Къазахстанны чегинден чыкъгъандан сора бир станцияда эшелон тохтайды. Былагъа туурада тохтагъан вагонну терезелеринден, кёгюрчюнлеча джюуюлдеб, къызла башларын чыгъарыб, былагъа къол булгъайдыла. Эки составны арасы къулачынг джетерча алайды. Къызланы вагонлары джюрюб тебрейди. Олсагъатлай джашла да бёрклерин вагонну трезесинден алагъа атадыла. Картузланы да алыб, эшелон туурадан ташаяды...»
Арадан джылла озадыла. Кюнлени биринде Анзор атасыны къарнашындан туугъанлагъа Сторожевойгъа барады. Алайда джууукъ-тенг, туугъан-туудукъ бир-бирин эркелете, хапаргъа кёчедиле. Анзор бла экиде тургъан къыз Алтынджан кесини альбомун алыб, ортагъа салыб, картлагъа къарайдыла. Къарасала къарасынла, ол картузларын атхан 7-8 джашны картлары, хар къайсысыны туурасына алагъа ол бир эшелондан къарагъан къызланы: Марзият, Байдымат, Ариузат, Люба, Валя... деб атлары джазылыб тура. Къызла болгъан эшелондан бир джаш быланы картха тюшюрюб къойгъанды.
Къууанч! Джуртха талпыгъан заманла!
Сарытюзчюлени эллерин джангыртыуда биринчи борчлары, муратлары элде терк огъуна джамагъат, партия, комсомол организацияланы, къартланы, тиширыуланы советлерин къураб, тозураб тургъан элни аякъ юсюне салыу бла аны андан ары айнытыу эди. Былайда архив документлеге да бир кёз джетдирейик. 1943-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 2-де сарытюзчюледен кёчгюнчю юйдегилени саны 497 болгъанды – 2157 адам. Ол джыллада школда окъуй тургъан сабийлени саны да 417 болгъанды. 1957-чи джылны аягъына 467 юйдеги, 2010 адам болгъанды элде джашагъанланы саны. Ол джылны къыркъаууз (сентябрь) айыны биринде школгъа 417 сабий барыб башлагъанды.
Джуртларына термилиб къайтхан сарытюзчюлени эллеринде не эл Совет, не орта школ, колхоз, совхоз дегенча джукъ джокъ эди.
Биринчи келгенлей огъуна беш коммунистден ал башланнган партия организация къуралады. Алагъа башчыгъа Къойчуланы Исмаил айырылады. Коммунистле, Къойчуланы Исмаилны башчылыгъы бла элни болумун, халын тинтиб, ачыкълаб, джангыртыу ишлени къолгъа аладыла.
Къарачай-Черкес автоном областны толтуруучу комитетини бегими бла 1958-чи джылны аллындан башлаб элде депутатла сайланыб, эл Советге да кёчгюнчюлюкге дери ишлеб тургъан Башлаланы Мисирбийни (Годайны) бегитедиле.
Элде джерчилик бригаданы орнуна Джёгетей совхозну бир бёлюмю - 8-чи бёлюм къуралады. Анга да агроном билими болгъан, джигер джашланы бири Боташланы Азамат башчылыкъ этеди. 1957-чи - 1958-чи окъуу джыл Аджиланы Хабибатны башчылыгъы бла джетиджыллыкъ школ орта школгъа бурулуб, ишни бардырады. Алайда комсомол, пионер организацияла къураладыла. Тиширыуланы советине Бердиланы Рахиманы саладыла. Ол ары дери да партия къуллукълада ишлеб келген тиширыу эди.
1957-чи джылны къачында 30 адамдан комсомол организация къуралады. Организациягъа башчыгъа Хубийланы Анзор айырылады.
Быланы башчылыкълары, башламчылыкълары бла башланады Сары-Тюз элни джангырыууну, айныууну, ёсюм алыууну биринчи атламлары. Элде болгъан бригадала да ишлеб башлайдыла. Ала кече-кюн демей кюрешгенлерини себебинден джетишимли да боладыла. Джерчиликге къарагъан бригаданы 1958-чи джылны джазы бла джайында джетишимлерине къараб, областда биринчи оруннга чыкъгъанланы, Гочияланы Джагъафар бла Бадахланы Расулну Москвагъа ВДНХ-гъа ашырадыла.
Бу халда учунуб ишлеген, кюнлюк, айлыкъ планларын артыгъы бла толтургъан джигерлеге кёз ачдырыу ишлени оноулары да этилгенлей тургъанды, тепсеу-джыр ансамбль болгъанды. Ансамблни солистлери Хубийланы Анзор бла Тебуланы Шукур 1960-чы джыл Ставрополну «Навстречу зарям коммунизма» деген край фестивалына къошулуб, аны лауреатлары болуб къайтадыла.
Къарачайлыла Джуртларына джангы къайтхан заманларындан хапарны Хубийланы Анзор партияны обкомуну къурау бёлюмюню орунбасары болуб ишлеген джылларында айтхан эди.
Доюнланы
Абдурахман,
Эресей Федерацияны Джазыучуларыны союзуну члени, Къарачай-Черкесияны махтаулу устазы.
